مقاله بررسی برخی تجربه های جهانی در ساماندهی فضاهای شهری

بخشی از مقاله

بررسی برخی تجربه های جهانی در ساماندهی فضاهای شهری

چکیده

نظر به اینکه بافت های کهن و فرسوده شهری جزئی از پیکره اصلی شهر می باشند و به دلیل فرسودگی و عدم توجه به بهسازی(ابقاء)، نوسازی(احیاء) و بازسازی(تخریب و ساخت مجدد) این قبیل بافت ها و یا نا کارآمدی برنامه ها و طرح ها، پویایی و اثر بخشی این محدوده ها روز به روز کمتر شده و پیوستگی خود را با پیکره شهر از دست می دهند. این در حالی است که مرمت شهری بافت های تاریخی، زمینه ساز استفاده موثر از منابع درونی شهر و حفظ ارزش های تاریخی، اقتصادی و اجتماعی این بافت ها خواهد گردید. در همین راستا کشور های مختلف روش های متفاوتی را برای ساماندهی این بافت ها در پیش گرفته اند و از آنجایی که ارزیابی طرح های مرمت شهری موجب آگاهی از کارایی اجرای این طرح ها شده و می تواند راهنمای مناسبی را برای برنامه ریزان بوجود آورد بررسی تجارب سایر کشورها و آگاهی از شیوه های اقدام و برنامه ریزی، اهداف و نتایج و دستاورد های آن ها می تواند کمک شایانی به اجرای طرح های مرمت شهری با درصد خطای پایین نماید. در پژوهش حاضر با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و به کمک روش توصیفی-تفسیری به مطالعه و بررسی سه طرح مرمت شهری در کشورهای ایتالیا، امریکا و ایران می پردازیم. روش ها و برنامه ها، مسائل و مشکلات، راهکارها و نتایج و دستاورد های این پروژه ها را بیان می کنیم و در نهایت به عمده ترین دلایل موفقیت این طرح ها می پردازیم.

واژگان کلیدی: بافت کهن، مرمت شهری، فلورانس، بالتیمور، خوب بخت.

-1 مقدمه

یکی از مسائلی که به ویژه در سال های اخیر مورد توجه مسئولان شهری قرار گرفته، توجه به بافت های فرسوده و نوسازی آن ها است. از همین رو طرح ها و روش های مختلفی بکار بسته شد تا با بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده کمک به حل این معضل شهری نماید. اصولا هدف نوسازی رساندن بافت به حالت تعادل و زدودن منشاء و مظاهر فرسودگی از بافت است. همچنین یکی دیگر از اهدافی که برای نوسازی مطرح شده، تعادل بخشی به بافت است؛ این به این معنی است که بافت وارد چرخه اقتصادی- اجتماعی شهر گردد و کیفیت زندگی و فعالیت در آن ارتقاء یابد. از طرفی این طرح ها علی رغم تلاش فراوان و نوآوری های گوناگون مصون از اشتباه نبوده و در بسیاری از موارد نیازمند اصلاح در شیوه و روش اقدام هستند. لذا بازخوانی و بازنگری این طرح ها می تواند ضمن آشکار ساختن کاستی ها، گره گشای سایر مسائل پیش روی امر نوسازی باشد.[1] یکی از انواع بازخوانی طرح ها، ارزیابی آن ها پس از اجرا می باشد. هدف از ارزیابی پس از اجرا، بررسی نتایج یک طرح با برنامه و احتمالا تجدید نظر در بخش هایی از آن یا جلوگیری از تکرار اشتباهات در پروژه های آتی می باشد، به نوعی که این ارزیابی را می توان در سطحی دیگر، ارزیابی قبل از اجرای طرح دیگری دانست. در ارزیابی پس از اجرا روند کل طرح و پروژه بررسی می شود و این امر باعث تشخیص میزان انحراف از برنامه اصلی و عوامل موثر در آن می شود.[2] شهر های فلوراس در ایتالیا، بالتیمور در امریکا و محله خوب بخت در شهر تهران در ایران سه نمونه موردی هستند که در پژوهش حاضر تلاش می شود، پروژه های مرمت شهری در آن ها مورد بررسی قرار گیرد و راهکارها و نتایج آنها مورد آنالیز قرار گیرد.

-1 شهر فلورانس در ایتالیا

فلورانس یکی از شهرهای تاریخی و زیبای اروپاست که جاذبه های گردشگری زیادی دارد. این شهر کوچک حدود 102 کیلومترمربع وسعت و 366 هزار نفر جمعیت دارد. ایتالیایی ها به این شهر فیرنزه می گویند که از زبان ایتالیایی قدیم آمده که فیرنزا بوده است. این شهر مرکز منطقه توسکانی و استان فلورانس است. فلورانس با حومه حدود یک میلیون و 500 هزار نفر جمعیت دارد. شهر فلورانس در ساحل رود آرنو قرار گرفته و شهرت خود را به این علت به دست آورده که در قرون وسطی و عصر رنسانس در آن آثار معماری متعددی احداث شد و در آن دوران رونق و اهمیت زیادی داشت.این شهر در قرون وسطی از مراکز مهم مالی و اقتصادی ایتالیا و حتی اروپا بود؛ به گونه ای که آن را آتن قرون وسطی می نامیدند. فلورانس از 1865 تا 1870 پایتخت پادشاهی ایتالیا بود. در سال 1966 رود آرنو طغیان کرد و سیل ویرانگر صدمات شدیدی به بناها و گنجینه های تاریخی شهر وارد کرد. پیش از رسیدن سیل به شهر، مقام های شهر که از آمدن سیل باخبر شده بودند، این خبر را اعلام نکردند و تنها از طریق تلفن جواهرفروشان ناحیه پونته وکیو را باخبر کردند.[3]

شکل (1) نمایی از شهر فلورانس[4]

تاریخ نوسـازی و حفاظت از شهر قدیمی فلورانس، یکی از زیباترین شهرهای قرون وسطی به قرن سیزدهم میلادی بر می گردد. در پایان قرن سـیزدهم، در زمان مجسـمه سازی به نام آرنولفو داکامبیوی که رهنمودهای هنری او باعث تجدید نظر در بافت فلورانس شد، مجموعه ای از مقررات شـهری برای سـنگفرش کردن خیابان ها صـادر و قرار شـد تا نمای ساختمان ها تا ارتفاع سه متری سنگ کاری شوند .یک شکل سازی و هماهنگ شدن بافت فلورانس، قرن ها ادامه یافته است. با گذشت زمان قوانین و مقررات جدیدی برای حفظ این بافت تبیین و به کار گرفته شـده اسـت. طرح جامع مرمت شهری فلورانس که یک پروژه با ابعاد وسیع تر با جزئیات بیشتر می باشد، در واقع برنامه توسعه یافته کلیه اهداف و برنامه های ماقبل خود می باشد که در اینجا به وصف برخی از مهمترین ابعاد آن می پردازیم.

· اهداف اصلی طرح
- افزایش ایمنی بافت قدیم شهر.

- افزایش نقش مدنیت و شهروندی در اداره امور شهر.
- ایجاد حس تعلق خاطر به کل و جمع در میان گروه های رقیب در این شهر قرون وسطایی.

· مسائل و مشکلات عمده

- مسائل و مشکلات ایمنی در بافت های قدیم شهری(بیش از 60 درصد آثار هنری جهان در ایتالیا نگهداری می شوند که شهر فلورانس بیش از نیمی از این آثار را در خود جای داده است.)

- مداخله پذیری سخت بافت های شهری ناشی از وجود هویت تاریخی و فرهنگی آن.

· توان و استعدادهای منطقه

- زادگاه هنرمندان بزرگی چون لئوناردوداوینچی، دانته آلگری، میکل آنژ، بوکاچیو، برونلسکی، بوتیچلی و غنای هنری و فرهنگی.

- سابقه روشن از نظر چند عملکردی بودن بافت شهری (صنعت، تجارت، همراه با فرهنگ و هنر) از زمان تشکیل توسط رومی ها در قرن اول پیش از میلاد.

- سابقه 800 ساله مدیریت شهری در امر بهسازی و نوسازی بافت کهن شهری.

- وجود یکی از مهم ترین موزه های اروپا به نام اوفیتزی با آثار استادان نقاشی داوینچی، بوتیچلی، کاراوجو، رافائل، رامبراند، روبن، گویا، دورر و ساختمان قدیمی "پالاتزودل پوپولوگ" با سابقه 800 ساله جهت مشارکت مردم در مدیریت شهری.

- وجود قلعه های متعدد درون دیوار قدیمی شهر که نشان دهنده حاکمیت فئودالی و ائتلاف های خانوادگی به شکل واحد های همسایگی امروزی بود.

- ثبت مرکز تاریخی فلورانس (Historic center of Florence) در سال 1982 به عنوان یکی از میراث های بشریت یونسکو.[5]

شکل شماره (2) نمایی از شهر فلورانس[4]

· سیاست ها و راهبرد های کالبدی و اقتصادی- اجتماعی

- در سال 1400 میلادی مجموعه ایی از مقررات شهری برای سنگفرش کردن خیابان تبیین و قرار شد تا نمای ساختمان ها هم برای محافظت از بناها در برابر آتش سوزی و هم برای ایجاد نظم و ترتیب و زیبایی شهر تا ارتفاع 3 متر سنگ کاری شوند.

- وجود نظم سلسله مراتبی و عملکردی در طراحی های شهری (در محله سان جووانی والدارنو که دارای سه خیابان موازی است دقیقا حول یک میدان مرکزی ساخته شده اند و دور میدان قصر پودستا و بناهای اصلی مذهبی همچون کلیسای جامع

سانتاماریادل فیوری (با سابقه 800 سال) کلیسای سانتا کروک، اوفیزی و قصر پیتی و ایوان قصر روسلایی و ساختمان شهرداری قرار گرفته اند که خود نمونه جالبی از نظم سلسله مراتبی و عملکردی است).

- احداث و توسعه فضای عمومی شهر و بستر سازی افزایش تعاملات اجتماعی (مرکز این بافت تاریخی همچون شهرهای دوره رنسانس فضایی خالی (پلازای وسیع) برای گردهمایی های عمومی و نهاد های مدنی در نظر گرفته شده است و با افزودن بعضی ساختمان ها چون ملک خانوادگی اوبرتی مسالحت آن افزایش یافت).

- سابقه تاریخی روشن در زمینه مشارکت مردمی در بهسازی و نوسازی بافت کهن شهری (در قرن چهاردهم بودجه لازم برای اجرای طرح های بازسازی بناهای عمومی همچون ( کاخ قدیمی که پس از سیل نیاز به بازسازی پیدا کرد) توسط مغازه های دو طرف خیابان تامین شد).

· نحوه انجام اقدامات

در این طرح شیوه برنامه ریزی به صورت دراز مدت و راهبردی- ساختاری بود. همچنین شیوه اقدام کار نیز به صورت بهسازی-نوسازی و بازسازی در پیش گرفته شد.. روش های مداخله در بافت های کهن شهر هم به صورت طرح های موضعی- موضوعی بود.

· جمع بندی تجارب مرمت شهری در ایتالیا

از مجموع تجارب طرح های مرمت شهری در کشور ایتالیا که مجل پرداختن به همه آن ها از حوصله این پژوهش خارج است، می توان نکات زیر را مورد توجه قرار داد:[5]

1. شیوه برخورد و اقدام در زمینه مرمت شهری کشور ایتالیا، کاملا متفاوت و متضاد است و بیانگر نوعی تقابل فلسفی در آن کشور می باشد. دلیل این امر، نفوذ عقاید سیاسی بر شیوه مداخلات و اقدامات صورت گرفته در امر مرمت شهری این کشور است.

2. هدف اصلی در غالب اقدام های انجام گرفته، حفاظت از بافت قدیم به عنوان یک ثروت اجتماعی و فرهنگی منحصر به فرد

و رونق صنعت گردشگری می باشد.

3. پشتوانه اقتصادی اقدامات مرمتی، سرمایه های دولتی، تعاونی و خوصی می باشد.

4. نگهداری ساکنان موجود در بافت و حفظ ساختار جمعیتی مهم ترین هدف اجتماعی طرح های مرمتی است.

5. اهداف فرهنگی طرح های مرمتی در ایتالیا بر حفظ هویت فرهنگی و نقش فرهنگی- تاریخی بافت کهن تاکید دارند.

.6 اقدامات و اصول کالبدی طرح های مرمت شهری در ایتالیا بر موارد زیر تاکید دارند:

الف. حفاظت دقیق از ابنیه ارزشمند.

ب. تخریب بناهای بی ارزش

ج. ایجاد مجموعه های جدید در تلفیق با فضاهای قدیم.

-2 شهر بالتیمور در امریکا

شـهر بالتیمور در آغاز انقلاب امریکا، از جمعیتی معادل 5000 نفر برخوردار بود. پس از 25 سال این رقم به چهار برابر رسید. سپس در سـال 1810 بالتیمور به سومین شهر ایالات متحده تبدیل شد. احداث نخستین خط آهن مسافربری بالتیمور-اوهایا، جمعیت شهر را به دو برابر افزایش داد، تا اینکه جنگ داخلی ارتباطات داخل شـهر را از هم گسـیخت. بازار ها بسـته شدند و اهمیت بندر در سطح ملی از رتبه دوم به هشــتم تنزل یافت. تا اوایل قرن بیســتم اقتصــاد شــهر بالتیمور بی رونق و راکد بود. 20 درصــد از منازل مســکونی شــهر رو به ویرانی گذاشت، کیفیت خدمات اجتماعی رو به زوال پیمودند و جرم و جنایت فزونی یافت. ضمن آنکه در سال 1904 در بالتیمور آتش سـوزی رخ داد که طی آن بیش از 1500 بنا در 57 هکتار ویران گردید. در سـال 1954 جامعه تاجران خرده فروش کمسیون ویژه مرکز شــهر را تشــکیل دادند که بعدا به کمســیون بالتیمور بزرگ تبدیل شــد تا طراحی برای شــهر انجام دهد. طرح پیشــنهادی برای حدو 400 هکتار از پهنه مرکزی شـهر بود که حدود 13 هکتار برای بازسـازی در نظر گرفته شـد. در سال 1959 این طرح رسما پذیرفته شد و دفتر مدیریت چارلز ســنتر برای اجرای آن نظارت کرد. این دفتر همزمان با تاســیس اداره بندر مری لند در ســال 1956، ســبب احیای بالتیمور شدند[6]

شکل (3) شهر بالتیمور[7]

· اهداف اصلی از طرح
- نگهداری و حفاظت از مهمترین ساختمان های موجود شهری.

- ایجاد انگیزه وکشش های جدید اقتصادی همراه با حس مسئولیت پذیری جوامع تجاری و سرمایه داران به سرنوشت و تجدید حیات شهر.
- افزایش فضاهای باز شهری.

- توسعه صنعت گردشگری و جهانگردی به عنوان یک عامل نوساز و فعالیت درآمد زا.

- جلب مشارکت بخش خصوصی و عمومی در طرح های توسعه و نظر خواهیی از آنان.
- هویت یابی مشترک گروه های قومی (سیاه و سفید پوست) و همزیستی مسالمت آمیز.
- ارتقاء کیفیت محیط زیست شهری.

شکل (4) ساختمان شهرداری بالتیمور. [7]
· مسائل و مشکلات عمده
- رکود و ورشکستگی اقتصادی و کاهش درآمد های محلی همراه با افزایش بیکاری به موازات رشد شدید جمعیت.

- افزایش جرم و جنـایـت هـای شـــهری و کـاهش خـدمات و امنیت اجتماعی ناشـــی از نا آرامی های 1968 مربوط به حقوق شهروندی.

- فرسودگی بافت ها و زوال مرکز شهر ناشی از تخلیه شرکت ها و خدمات عمومی.

- عقب ماندگی تاریخی ناشی از جنگ های داخلی و گسست ارتباطات داخل شهری و نیز کاهش امنیت بندر بالتیمور.
- عدم نوسازی واحدهای ساختمانی اداری و مهم شهری.

- مهاجرت سـاکنین بافت قدیم به سوی بافت جدید شهری در حومه شهرها و جایگزینی افراد سیاه پوست به جای سفید پوست که معادل 60 درصد کل ساکنین شهر می باشند.

- تخریب بیش از 1500 واحد ساختمانی در مساحتی بالغ بر 57 هکتار در سال 1904 ناشی از وقوع آتش سوزی.

- کاهش حس تعلق به مکان ناشی از توسعه شدید فضاهای گردشگری.
- ثابت ماندن نرخ رشد جمعیت و کاهش جرائم شهری ناشی از اقدامات فرهنگی.
- قدرت و اختیارات زیاد شهردار و احساس مسئولیت مدنی و شهروندی جامعه بالتیمور.

· سیاست ها و راهبرد های کالبدی و اقتصادی- اجتماعی

- توسعه دفتر مدیرتی چارل سنتر و گسترش بعدی آن به شرکت مدیریت چارل سنتر- انیرهابر.

- احداث 15 دســتگاه ســاختمان جدید و عمده، 600 دســتگاه آپارتمان، 370 هزار متر مربع برای فعالیت های خرده فروشــی و تجاری و ... در پروژه چالز سنتر.

- گسترش میادین و باغ های عمومی.

- استفاده از سرمایه بخش خصوصی(175 میلیون دلار) در برابر بخش عمومی 35) میلیون دلار) جهت ساختمان های اداری، باغ ها، مسیر های پیاده رو ها، تندیس ها و ... تکیه بر نقش بخش خصوصی به جای بخش دولتی.

- توسعه فضاهای فرهنگی و تفریحی در منطقه انیرهاربر در طی سه برنامه زمانبندی شده و تنوع بخشی به کارلری های آن.

- حفاظت از بناهای تاریخی صرفا به جهت ارزش میراثی و حفاظتی آن نیست بلکه ثروتی است که باید روز به روز با ارزش تر شود.

- هزینه بهسـازی و نوسازی غالبا از طریق مدیریت عمومی شهر تامین می شود و فقط 2 درصد مخارج از بودجه کل تامین شده است.
- گسترش برنامه های تفریحی- فرهنگی همچون انواع کنسرت در محلات نوسازی شده.

- ساخت اکواریوم خیره کننده 21 میلیون دلاری با یک میلیون بیننده در سال.
- احداث هتل 500 اتاقه با کاربری های متنوع آن.
- توسعه فضاهای سبز اطراف کاربری های جدید الاحداث.
- پرداخت وام های کم بهره 20 ساله جهت نوسازی واحدهای ساختمانی تا 100 درصد کل هزینه بازسازی.

· نحوه انجام اقدامات

شـیوه های برنامهریزی برای انجام طرح های مرمت شـهری در بالتیمور ئبه شیوه راهبردی- ساختاری صورت گرفت. همچنین شیوه اقدام این روش به صورت بهسازی(ابقاء) و نوسازی(احیاء) و بازسازی (تخریب و ساخت مجدد). [8]

-3 محله شهید خوب بخت در تهران (ایران)

به سبب نو بـودن روش نوسـازی مـشارکتی در کـشور و همـین طـور مـشخص نبـودن تمـام ابعـاد و ظرفیتهای مورد نیاز جهت برنامه ریزی جامع، یکی ا ز ملزومــات اصــلی تحقـق نوسـازی مـشارکتی، اجرای طرح نمونه است . به همین منظور محله شهید خوب بخت، در منطقه 15 شــهر تهران جهت اجرای طرح نمونه درنظر گرفته شــده اســت. دلیل انتخاب محله خوب بخت به عنوان محله نمونه، آغاز اقدامات زیربنایی در این محدوده شــامل تهیه و تصــویب طرح، آغاز تملک و اجرای پروژههای محله می باشــد. این محله، یکی از محلات ناحیه امام علی (ع) در منطقه 15 شهر تهـــران بـــوده و براســـاس داده هـــای استخراج شده، جمعیتی قریب به 000،12 نفر را در خود جای داده اســت، کـه بـا توجـه بـه ارتقـای سرانه های خدماتی در طرح منظر شهری، این محله جمعیت پذیری با سقفی در حدود 9000 نفـر را در پایان طرح تضمین خواهد نمود. علاوه بر این، در حال حاضر تعداد واحـدهای مـسکونی و تجـاری (پلاک) موجود در این محله نزدیک به 1500 عدد بــوده و ایــن تعــداد پـس از تجمیـع پـلاک هـای ریزدانه، به 180 بلوک ساختمان ی نوساز با کاربری های مختلف تبدیل خواهد شـد. در این محله چون بیشـتر پلاک ها دارای مسـاحتی زیر 100 مترمربع (متوسـط 59 مترمربع ) میباشد، لذا سـاخت وسـاز در قالب پلاکهای موجود ممکن نمیباشـد. ازاینرو در این طرح سـعی شـده با تجمیع چند پلاک و ایجاد زیربنای بیشتر از طریق افزایش ارتفاع بناها، تراکم مورد نیاز برای جمعیت پذیری محله تأمین شده و با کاهش سطح اشغال کاربری مسکونی از %70 بــــه %40، زمــین لازم بــرای تعــریض معــابر و ایجـاد خدمات و فضاهای باز شهری ایجاد شود . بدینترتیب علاوه بر ایجاد معابر استاندارد، سرانه مـسکونی نیز به حد قابلقبولی افزایش خواهد یافت.

-1-3 ویژگی های بافت محله خوب بخت

یکی از عناصــر مهم تاثیر گذار در مدیریت شــهری، ویژگی های اجتماعی و اقتصــادی گروه های انســانی ســاکن در محدوده شــهر است. نحوه تعامل این گروه ها از یک سو و میزان مشارکت آن ها با تصمیم گیران و مدیران شهری از سوی دیگر و میزان مشارکت آن ها در برنامه های ارائه شـده از جمله مسـائلی است که مسیر و جریان مدیریت شهری را تعیین می کند.[9] با توجه به این مسائل در اینجا به بررسی اجمالی ویژگی های اجتماعی، اقتصادی، کالبدیث و مدیریتی محله خوب بخت می پردازیم:

جدول (1) ویژگی های محله خوب بخت[10]
شاخص های مورد ویژگی ها و نتایج
بررسی
ساختار اجتماعی رشد منفی جمعیت طی سال های .1365-1385
سیر نزولی تعداد خانوار ها و تغییرات جنسیتی در محله طی سال های .1375-1385
پایین آمدن بعد خانوار.
میزان باسوادی در محله در سال 1385، 84 درصد بوده است.
ساختار اقتصادی سهم نسبی بالای جمعیت فعال در سطح محله در گذشته و کاهش نسبی این جمعیت.
نرخ رشد منفی اشتغال در سطح محله طی سال های .1385-1365