مقاله بررسی و سنجش معیارهای طراحی فضاهای مکث شهری ( نمونه موردی : میدان شهدای مشهد )

بخشی از مقاله

بررسی و سنجش معیارهای طراحی فضاهای مکث شهری (نمونه موردی: میدان شهدای مشهد)

چکیده
فضاهای شهری، به عنوان مکان هایی برای استفاده همه انسان ها، می بایست بستری را برای ایجاد مکث و درنگ مهیـا و شـتابزدگی زنـدگی امروز را تعدیل نماید. از این رو تعیین مولفه هایی برای طراحی فضاهای مکث و معیارهایی جهت افزایش مطلوبیت فضـایی آن ضـرورت مـی یابـد. فضاهای مکث، می بایست ویژگی های فضایی- کالبدی متمایزی از فضاهای حرکتی داشته باشد و لذا از فرم و فضا تا جزئیاتی همچون مصالح، رنگ و بافت، همگی باید در جهت رسیدن به این سکون و مکث همراهی کنند. در این پژوهش ابتدا به روش توصیفی- تحلیلی، انواع پلازا و میـدان هـا، ویژگی ها و کارکرد آنها معرفی شده، سپس مولفه های طراحی فضاهای مکث بر مبنای استاندارد Time-Saver اسـتخراج شـده و ضـمن معرفـی تجارب جهانی موفق در این زمینه و استخراج معیارهای طراحی هریک، چک لیست طراحی فضای مکث ارائه می شود. در ادامه با اسـتفاده از روش تحقیق کیفی، و از طریق مشاهدات میدانی و ثبت وقایع به کمک عکاسی، به سنجش و ارزیابی میدان شهدای مشهد بر مبنای چـک لیسـت تهیـه شده در قالب یک جدول، پرداخته می شود. طبق نتایج به دست آمده از ارزیابی ها، میـدان شـهدای مشـهد فضـاییسـبتاًن پاسـخگو بـه نیازهـای کالبدی- فضایی کاربران می باشد و توانسته است فضای مکثی را در مرکز شهر مشهد ایجاد کند.

واژه های کلیدی: فضای مکث، پلازا، میدان شهری، میدان شهدا

مقدمه
سبک زندگی و استفاده روزافزون از ماشین در عرصه های مختلف، موجب سرعت گرفتن تمامی فعالیت های فردی و اجتماعی افراد شده است. این شتاب، خصوصاً در عرصه زندگی اجتماعی، سبب کمرنگ شدن روابط اجتماعی، تهی شدن روابط از معنا و در نهایت دور شدن افراد جامعه از یکدیگر شده است. بنا به نظر شولتز 1381)، ص. (100 مقیاس انسانی فضا عاملی است در خدمت دیدار یعنی در

خدمت گرد هم آمدن و نه جدایی و تفرقه. بنابراین فضاهای شهری، به عنوان مکان هایی برای استفاده همه انسان ها، می بایست بستری را برای ایجاد مکث و درنگ مهیا و این شتابزدگی را تعدیل نماید. از این رو تعیین مولفه هایی برای طراحی فضاهای مکث و معیارهایی جهت افزایش مطلوبیت فضایی آن ضرورت می یابد. فضاهای مکث، می بایست ویژگی های فضایی- کالبدی متمایزی از فضاهای حرکتی داشته باشد و لذا از فرم و فضا تا جزئیاتی همچون مصالح، رنگ و بافت، همگی باید در جهت رسیدن به این سکون و مکث همراهی کنند. همانطور که شولتز اشاره می کند » شکل فضایی نیز می باید به این گردهمایی سهولت بخشد. از این رو خیابان باید نسبتاً باریک

باشد و از جهتی مشخص پیروی نماید در حالی که میدان بنا بر قاعده ای اصولی، ناگزیر از پذیرش شکلی دایره وار می باشد« 1381)، ص..(100 میدان ها بخشی از فرهنگ و تمدن شهری محسوب میشوند. میدان مطلوب و مناسب که از ویژگی های مکان به وجود آید، پیچیدگی و سرزندگی یک شهر را نشان می دهد، علاوه بر این می توان با آن ارتباط حسی پیدا کرد. استفاده کنندگان این میدان ها این آزادی را دارند که آن ها را متعلق به خود بدانند و به آنها رونق بخشند و آنها را بارها و بارها از نو تفسیر و تعبیر کنند (کنیرش، 1392، ص. .(2

طرح جدید میدان شهدای مشهد به عنوان یکی از وسیع ترین پلازاهای این شهر، علاوه بر ایفای نقش به عنوان یک حلقه قوی در شبکه ترافیک شهری، سهم عمده ای در ایجاد یک فضای مکث در میان ازدحام و تردد مرکز شهر داراست. لذا بررسی ابعاد مختلف طراحی آن و سنجش میزان موفقیت این طرح در ایجاد یک فضای مکث، مستلزم داشتن معیارهایی جامع و کامل می باشد. با بررسی پیشینه تحقیقات در این زمینه و با مرور منابع مرتبط می توان دریافت که نتایج مطالعات کوپر و همکارانش ( 1998) در استاندارد تایم سیور و تلاش آنها در استخراج معیارهایی برای طراحی پلازاها، عمده ترین منبع در دسترس می باشد. همچنین بررسی تجارب جهانی موفق در ایجاد فضای مکث و استخراج معیارهای جدیدی برای طراحی می تواند مکمل مطالعات پیشین باشد.

بر مبنای آنچه که گفته شد، سوالات، فرایض و اهداف این تحقیق در جدول1 ارائه شده است.

جدول :1 سوالات، فرضیه ها و اهداف تحقیق (نگارنده)

روش تحقیق
در این پژوهش ابتدا به روش توصیفی- تحلیلی، انواع پلازا و میدان ها، ویژگی ها و کارکرد آنها معرفی شده، سپس مولفه های طراحی فضاهای مکث بر مبنای استاندارد Time-Saver استخراج شده و ضمن معرفی تجارب جهانی موفق در این زمینه و استخراج معیارهای طراحی هریک، چک لیست طراحی فضای مکث ارائه می شود. در ادامه با استفاده از روش تحقیق کیفی، و از طریق مشاهدات میدانی و ثبت وقایع به کمک عکاسی و ترسیم کروکی، به سنجش و ارزیابی میدان شهدای مشهد بر مبنای چک لیست تهیه شده در قالب یک جدول، پرداخته می شود و در بخش نتایج نقاط قوت و ضعف این پلازا مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

شکل :1 فرایند تحقیق (نگارنده)

مولفه های طراحی فضاهای مکث (بر مبنای استاندارد (Time Saver

1. موقعیت: بهترین مکان ها برای ایجاد پلازاها آنهایی هسـتند که بتوانند تنوعی از کاربران و همچنین عملکردهای فعال و کم فعال را هر دو با هم به خود جذب کنند. بیشتر پلازاهایی که استفاده مکرر
æ زیادی از آنها می شود در محیطی قرار دارنـد کـه بیشـترین تنـوع کاربری در آنجا وجود دارد، جایی که فضاهای اداری و تجاری (خـرده فروشی) در کنار هم و دارای فصل مشترک فراوان هسـتند (کـوپر و همکاران، 1388، ص. (21

2. اندازه: پیشنهاد و یا تعیین ابعاد و اندازه با توجه به اینکه هر مکان و موقعیت و هر زمینه ای متفاوت از دیگری است کـار سـختی می باشد. کوین لینچ پیشنهاد کرده است کـه ابعـاد بـین 40 فـوت ( 12متر)- که دارای مقیاس صمیمی است- تا 80 فوت 24)متر) هنـوز مقیاس انسانی مطلوبی بـه حسـاب مـی آیـد و بیشـتر میـدان هـای محصور موفق گذشته نیز از 45 فـوت 137)متـر) در کمتـرین ابعـاد تجاوز نکرده اند (لینچ، .(1971 جان گل بیشترین ابعـاد را بـین 230 تا 330 فوت 70) تا 100متر) پیشـنهاد کـرده اسـت کـه ایـن ابعـاد حداکثر فاصله ای است که در آن فرد قادر به دیدن اتفاقات می باشد. البته ممکن است این فاصله لازم بـرای دیـدن احساسـات ظـاهری و بیرونی ترکیب و ادغام شود (همان، (22

3. پیچیدگی های بصری: در مطالعه ای که بر روی پلازاهـای

مرکز شهر ونکوور کانـادا توسـط Joarder و 1978) Neill، ص. (488 انجام شده است، این نتیجه حاصل شد که احتمالاً دو مولفه تـراکم و تنوع هر دو در مقابل گشادی و یکنواختی، برای درک بهتر محـیط و وضوح فضا بسیار با اهمیت هستند (همان).

.4 کاربری و فعالیت: شماری از سوال های قابـل توجـه بـرای اطمینان از موفقیت برنامه های مربوط بـه کـاربری و فعالیـت در هـر پلازا به شرح زیر است:

▪ آیا پلازا برای جوابگویی به حرکت های کنـد و مکـث ها و همچنین حرکت های عبوری عابرین طراحی شده است؟ یا اگر هر دو عملکرد را شامل می شود، محیط کالبـدی پـلازا بـه گونــه ای مــی باشــد کــه از اغتشاشــات و اخــتلال عملکردهــا جلوگیری کند؟

▪ آیا اگر مردم به منظور میانبر زدن، به استفاده از پلازا تشویق می شوند، موانع و حصارهای بین پیاده رو و پلازا حتـی شامل اختلاف سطوح اندک از بین رفته است؟
▪ برای تشویق مردم به مکث و کاهش سـرعت حرکـت، آیا مبلمان جمعی، المان های تمرکزگرای جـذاب، و لبـه هـای تعریف شده به کار رفته است؟ اگر کنسـرت، تجمعـات و از ایـن دست فعالیت ها پیش بینی شود، آیا در پلازا فضـای بـاز بـدون مانع فراهم شده است؟

▪ آیا طرح پلازا تفاوت بین مردها و زن ها را در اولویـت های فضایی مدنظر قرار داده است؟ اینکه سـلیقه غالـب مردهـا برای تجربه های مربوط به فضاهای جلوخـوانی- بـا عمومیـت و تقابل و تعامل بیشتر- است و تـرجیح بسـیاری از زن هـا بـرای راحتی و ایمنی، مربوط به تجربه فضاهای دنج تر می باشد.
▪ آیــا بــرای کــاهش دادن میــزان ونــدالیزم و اعمــال نامطلوب ( یا کمرنگ کردن آنها در میان جمعیت)، پلازا طوری طراحی شده است که بیش از آنکـه بـر طراحـی سـخت و غیـر منعطف فضا تاکید کند، بر ایجاد بسـتری مناسـب بـرای وقـوع فعالیت های بیشتر تاکید داشته باشد؟(همان).

5. خرد اقلیم: ملاحظات اقلیمی شامل توجه دقیق به مـواردی مانند نور خورشید، دما، تابش شدید، بـاد، بارنـدگی و تمـامی مـوارد مربوط به آسایش محیطی می باشد. شرایط راحت و مناسـب فضـای خارجی توسط طراحی سازگار با اقلیم می تواند حاصل شود که شامل این موارد است: سایه اندازی، گیاهکاری، خنک کننده های تبخیـری در تابستان، حضور مناسب نور خورشید و حفاظت صـحیح در مقابـل باد در زمستان، همچنین دسترسی به بیرون و درون فضاهای عمومی سرپوشیده باید برای تنوع بیشتر مورد توجه قرار گیرد (همان).

6. مرزها و محدوده ها: پلازا باید به عنوان مکـان مشـخص و معینی تلقی شود و در عین حال به طور همزمـان خوانـا و بـه لحـاظ کارکردی در دسترس عابرین باشد. ارتباط با پیاده راه های پیرامـونی یک اصل اساسی استپلازای. موفق ترجیحاً دو وجه خود را به سمت فضای عمومی به نمـایش مـی گـذارد، طـوری کـه احسـاس دعـوت کنندگی ایجاد کنند؛ بنابراین گسترش فضای پلازا به درون پیـاده راه ممکن است حس حضور در پلازا را به عابر القـا کنـد. نـرده هـا و یـا اختلاف سطح می تواند باعث کاهش قابـل ملاحظـه تعـداد عـابرینی شود که وارد پلازا می شوند و از آن استفاده می کنند (همان).

7. زیرفضاها: به غیر از پلازاهایی که به طور اخص برای تجمـع جمعیت زیاد مردم، بازارها یا اجتماعات و تظاهرات طراحی شده انـد، پلازاهای بزرگ باید به زیرفضاها- که کوچـک تـر و واحـدهایی قابـل ادراک تر هستند- تقسیم شوند تا افراد را به اسـتفاده تشـویق کننـد. همچنین به مرزها و محدوده های زیرفضـاها و انـدازه آنهـا نیـز بایـد توجهات زیاد و دقیقی صورت گیرد (همان، (23

8. مسیرهای حرکتی: استفاده عمده و اصلی از پلازاها به ورود افراد پیاده به فضا و اتفاقات و فعالیت هایی نزدیک ساختمان مربـوط است. به خاطر عدم توجـه بـه آب و هـوای منطقـه، مسـائل زیبـایی شناسی پلازا، و یا هر چیز دیگر مردم نزدیک ترین و مسـتقیم تـرین راه را بین پیاده راه ( ایستگاه های اتوبوس، محل پـارک ماشـین هـا، تقاطع ها) و نزدیک ترین ورودی ساختمان ها انتخاب می کنند. یکی از تحلیل های مهم در طراحی پلازا، تعیین و پیش بینـی مسـیرهایی است که مردم از آنها برای ورود و خروج به ساختمان ها استفاده می

کنند تا بدین وسیله اطمینان حاصل شود که راه بـدون مـانع و روان برای حرکت آنها انتخاب شده است (همان).

.9 محل نشستن: هنگـامی کـه قـوانین منطقـه بنـدی ایجـاد فضاهای باز عمومی بیشتری را در مرکز شـهر تشـویق مـی کنـد، بـه همین اندازه به مسئله مکان هایی برای مکث و نشسـتن توجـه نمـی شود. شاید دقیق ترین ارزیابی در مورد نشستن در فضاهای باز مربوط به مطالعه ویلیام وایت بر روی پلازاهای منهتن اسـت کـه ایـن گونـه بیان می کند: بعد از سه ماه بررسی و مطالعـه فاکتورهـا و معیارهـای مورد نظر- مانند زاویه خورشید، اندازه پلازا، نزدیکی به حمل و نقل و دسترسی ها - این نتیجه به دست آمد که مردم بیشتر در مکان هایی می نشینند که جاهایی برای نشستن وجود دارد. چیزهای دیگری نیز مهم بودند، غذا، فـواره هـا، نیمکـت هـا، روشـنایی و آفتـاب، سـایه، درختان- اما با این تسهیلات ساده مکان نشستن، مهـم تـرین عنصـر برای استفاده از یک پلازاست (همان).

.10 گیاه کاری: تنوع و کیفیت بالای تاثیرات بافت، رنـگ، تـوده ها، عناصر شنیداری، حس های بویایی که توسط کاشت و گیاه کاری ایجاد می شود تاثیر زیادی در افزایش استفاده از پـلازا دارد (همـان، (24

.11 اختلاف سطح: توجه دقیق به تاثیرات زیباشـناختی و روان شناختی، مخاطرات مربوط به پلازاهـای پـایین تـر از سـطح زمـین، استفاده عاقلانه از عناصر مجذوب کننده مردم در این نـوع پلازاهـا و استفاده از پلازاهای برآمده، همگی انواع مهمی در استفاده از اختلاف سطوح در پلازاهاست (همان، .(25

.12 هنر مردمی و تنـدیس: نویسـنده کتـاب شـهرهای قابـل سکونت معیارهای بسیار عالی را برای ارزیابی هنر در فضاهای عمومی پیشنهاد داده است به این مضـمون کـه » بایـد همکـاری و مشـارکت مثبت و فعال را بین زندگی شهری و رفاه ساکنینش ایجاد کند... هنر مردمی باید به میـزان فراوانـی برخـی مزایـای مثبـت را بـه عمـوم و همگان بدهد از جمله خوشی و شادابی، تسهیلات عمـومی، نیازهـای فانتزی مردم، لذت، میزان معاشرت پذیری و در یک کلمـه احسـاس خوشبختی و رفاه (همان).

.13 کفسازی: با نگاه گذرا به مردم در فضاهای عمومی، آشـکار می شود که مردم برای حرکت به دنبال نقطه شروع و پایان- مبـدأ و مقصد- از نقطه A تا نقطه B و تا حد امکان در مسیر جهت دار- کـه »خطوط کشش« نامیده می شوند، هستند. تمام مسـیرهای حرکتـی اصلی باید از این اصول پیروی کرده، در غیر این صورت مـردم بـرای رسیدن به جای مورد نظر، از میانبرهـا و چمـن هـا و محوطـه هـای درختکاری شده استفاده مـی کننـد. سـطوح و همچنـین مسـیرهای حرکتی که اکثر مردم از آن اجتناب می کنند آنهایی هسـتند کـه بـا مقیاس بزرگ و بدون تعریف، کفسازی شده انـد. خـانم هـا بیشـتر از آقایان از این فضاها اجتناب می کنند. تغییراتی بر روی سطوح که بـه سادگی به چشم آید و با قـدم زدن انسـان درک شـود مثـل تغییـر و

تبدیل کفسازی پیاده به آجر، می تواند فضای پلازا را به عنوان مکانی مجزا، مشخص و تعریف کند بدون اینکه افراد را از ورود به آن دلسرد کند (همان).

.14 غذا: ویلیام وایت اعتقاد دارد که پلازای منهتن با کیوسـک های اغذیه فروشی و یا رستوران های درون فضای بازش برای جـذب افراد بسیار دوست داشتنی تر از حالتی است کـه ایـن ویژگـی هـا را ندارد. این موضوع فراتر از مقیاس استفاده های محلی است (همان).

.15 برنامه ها: به طور معمول هنگامی کـه کـار سـاخت و سـاز پلازا به اتمام می رسد، طراحان به روند پروژه خاتمه می دهند. اما در مورد پلازاهای شهری و اکثر فضاهای طراحی شـده دیگـر، مـدیریت های بعدی و آینده فضای پلازاها برای موفقیت و یا مرگ و اضمحلال آن بسیار حیاتی و مهم است. فراهم کردن تسهیلات مربوط به غذا در پلازا یکی از نقاط کلیدی و مهم در موفقیت آن است. از دیگـر مـوارد مهم، فراهم کردن برنامه هایی است که طیف متنوعی از فعالیت ها و افراد را به محیط جذب می کنند (همان).

.16 دست فروشان: همواره از زمانی که شهرها به وجود آمـده اند کالاها و اجناس کوچک و ریز در پلازاهای شهری به فـروش مـی رسید. اما از زمانی که مناطق و نـواحی خـرده فروشـی توسـعه پیـدا کردند و به خصوص از زمانی کـه پاسـاژها بـه وجـود آمدنـد، دسـت فروشی به عنوان معضل و امـر خسـارت آور بـرای منـاطق تجـاری و اداری به حساب می آید. از سال 1960 میلادی در آمریکـا تغییـرات چشمگیری از این وضعیت در بسیاری از نـواحی مرکـزی شـهرها بـه وجود آمد. بازرگانان شاهد آن بودند که دسـت فروشـان بـا کالاهـای خاص در مکان های ویژه می تواننـد محبوبیـت را در منـاطق خـرده فروشی افزایش دهند، به محیط پلازاها سرزندگی بخشـیده و امنیـت محیط را نیز فراهم کنند (همان).

.17 اطلاعــات و علایــم: اگرچــه کارمنــدان دائمــی در هــر ساختمانی خیلی زود مسـیرهای خـود را پیـدا مـی کننـد، حتـی در حالتی که هیچ تابلوی اعلانات و علامتـی وجـود نداشـته باشـد، امـا بازدیدکنندگانی که گـاه و بیگـاه و بـر حسـب مـورد مـی آینـد و یـا کارمندان جدید ممکن است بدون این اطلاعات مسیر را گم کننـد و منحرف شوند (همان،(26

.18 طراحی فراگیر: طـرح همـه جانبـه، یکـی از مهـم تـرین مسائل طرح هوشمندانه است و بنـابراین چکیـده و کلیـاتی مفیـد از تمامی عناصر طراحی فراهم می کند. طرح فراگیر بـه نـوعی داشـتن حساسیت و تعهد طراحی به تمامی اقشار، از تمامی سـنین و توانـایی هاست. طرح همـه جانبـه پاسـخی اسـت بـه حـق قـانونی نیازهـای دسترسی. اما راه خوب رسـیدن بـه آن از طریـق مـواردی اسـت کـه توسط جزئیات طراحی حاصل می شـود کـه بـه هـیچ عنـوان نبایـد درحاشیه قرار گیرنـد و کـم اهمیـت شـوند. » مرکـز طـرح فراگیـر« دانشگاه کارولینای شمالی » اصول طـرح همـه جانبـه« را کـه بـرای

طراحی پلازای شهری نیز به کار می رود به صورت زیر پیشنهاد کرده است:

▪ استفاده یکسان: طراحی برای تمامی مردم با انـوع توانـایی ها مفید و قابل استفاده است.

▪ انعطاف در استفاده از فضا: طراحی بـه گونـه ای اسـت کـه طیف وسیعی از انتخاب های شخصی را فراهم می کند.
▪ استفاده ساده و حسی: استفاده از طرح بـرای همـه صـرف نظر از قوه ادراک، دانش، توانایی های کلامی یا سطح درجه آنهـا بـه سادگی قابل فهمیدن است.
▪ اطلاعــات قابــل درک: طراحــی، اطلاعــات لازم را بــه طــور موثری به استفاده کنندگان می دهد. صرف نظر از شرایط محیطـی و توانایی های حسی استفاده کننده.

▪ حد مجاز خطاها و اشتباهات: طراحی میزان خطرها و نتایج ناسازگار اتفاقات غیرمترقبه و تصادفی را به حداقل ممکن می رساند.

▪ تلاش فیزیکی اندک: طراحی می تواند بدون ایجاد کمترین خستگی به طور کارامد و به راحتی مورد استفاده قرار گیرد.

▪ اندازه و فضای لازم برای نزدیک شدن و اسـتفاده: انـدازه و فضای مناسب برای رسیدن و استفاده صرف نظر از انـدازه و وضـعیت بدنی افراد و میزان تحرک آنها فراهم شود (همان، .(27

.19 نگهداری و مطلوبیت ها: در نهایت در هر فضای عمـومی، مردم در صورتی که میزان دقت و نظارت مدیریت را مشاهده کنند از محیط و فضا مراقبت کرده و آن را مورد توجه قرار می دهند.

بررسی تجارب جهانی موفق در ایجاد فضای مکث

به منظور یادگیری از تجارب جهانی موفق در ایجاد فضای مکث استخراج معیارهای طراحی هریک، 3 پروژه از سه قاره آسیا، آمریکا اقیانوسیه انتخاب شده است. مبنای انتخاب این سه نمونه مـوردی، تشابه مواردی چون عملکرد، موقعیت، ویژگی های فضایی و قدمت، با میدان شهدای مشهد می باشد. معیارهای طراحی هـر یـک از نمونـه های موردی را می توان در جدول2 مشاهده نمود:

جدول:2 معیارهای طراحی فضای مکث در نمونه های مورد مطالعه (نگارنده)

میدان شهدای مشهد
میدان شهدا یکی از پر رفت و آمدترین میادین شهر مشهد مـی باشد که سابقه آن به بیش از70سال پیش بر می گردد . میدان شـهدا نقطه تلاقی سه شریان مهم ارتباطی شهر مشهد است. خیابان امام

خمینی(ره) به خواجه ربیـع، خیابـان توحیـد بـه شـیرازی وخیابـان هاشمی نژاد به دانشـگاه. ایـن سـه محـور از نظـر کـارکرد شـهری ، خــدماتی و هویــت شــهری اهمیــت زیــادی دارنــد واز ســویی دیگــر ساختمان شهرداری نقش مدنی بارزی به این میدان بخشیده است.