بخشی از مقاله
بررسی تاثیر طراحی فضاهای شهری در ارتقاء امنیت محیطی و روانی
چکیده
محیط انسان در سطوح مختلفی رفتار او را تحت تاثیر قرار میدهد. روانشناسی محیطی به رفتارهای مرتبط بـین انسـان و محـیط پیرامـونش پرداختـه و مفاهیم مربوط به محیط و اولویتهای زیبایی شناختی را مورد مطالعه قرار میدهد و در قالب نقشههای رفتاری بیان میکند. روانشناسی محیطـی سـعی در فراهم ساختن معیارهایی برای مدیریت بهتر محیط به منظور رشد شخصیت افراد و آسایش فکری آنها دارد و ارزشها ، معانی و اولویـتهـای محیطـی را دنبال میکند. پژوهش حاضر در گام نخست ماهیت دانش روانشناسی محیطی و حوزههای کارکردی آنرا مورد بررسی قرار میدهد و سپس به شـناخت فضاهای شهری و محیطهای معماری میپردازد. دربین مسائل مختلف، امنیت جایگاه ویژه ای در آرامش و افزایش کیفیت زندگی شـهری خواهـد داشـت
.امنیت از نیازهای اساسی انسان است که نحوه ی پاسخگویی به آن تاثیر مستقیم در ازای نیازهای دیگر او دارد. بر اساس تحقیق نقش و جایگـاه طراحـی در امنیت محیطی و روانی با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی برای انجام تحقیق استفاده شده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که بـین اطلاعـات دریافتی از محیط اطراف و سلامتی انسان رابطه وجود دارد چون که افراد از طرق مختلف فضاهای شهری را درک و حس می کنند وحس امنیت روانی بـا توجه به طراحی مجموعه های مسکونی، و ایجاد کاربری طراحی شهری بخش بسیار مهم و حساسی از هویـت شـهروندان یـک شـهر بـه شـمار مـی رود. مطالعه نشان می دهد تاثیر فضاهای شهری امن بر انسان می تواند نقش تعیین کننده ای بر سلامت روانی آنها داشته باشد. پژوهش حاضر در گـام نهـایی به ارزیابی میزان اثر بخشی راهبردهای ارائه شده برای ایجاد انگیزش و ترویج رفتارهای پایدار کاربران با در نظر گرفتن نیازهـای انسـانی هـرم مـازلو مـی-پردازد.
واژه های کلیدی: روانشناسی محیطی، معماری، طراحی شهری، رفتارهای پایدار ، نیازهای انسان.
مقدمه
روانشناسی محیطی به دو موضوع انسان و محیط فیزیکی اطرافش مرتبط است، و به مطالعه سازهوارهایی می پردازد تا با تاکید بر موازنه و وابستگی درونی سازهوارها و محیط اطراف، مناسبات مشترکی بین محیط فیزیکی و رفتار و تجربه انسان دست یابد. برخی معتقدند روانشناسی محیطی، شاخهای از روانشناسی است که که به مطالعه و تحلیل تعاملات و تقابلات تجارب، واکنشهای انسان با جنبههای مختلف محیط اجتماعی-فیزیکی توجه دارد ) .) 11,1981,canter and crails برخی دیگر روانشناسی محیطی، را حیطه-ای از روانشناسی میدانند که به فراهم کردن رابطه نظاممند بین شخص و محیط میپردازد) 651-658,1982 ,Russell and .)ward به هر حال در روانشناسی محیطی، تاکید همواره بر این بوده است که چگونه رفتار، احساسات و حس امنیت تحت تاثیر محیط فیزیکی قرار میگیرد.
این رشته در دهه 1960 در انجمن روانشناسی آمریکا شکل گرفت و جامعهشناسان، جغرافیدانان، روان شناسان و معماران و طراحان شهری هر کدام نسبت به مقاصدشان طبقهبندی های مختلفی از محیط ارائه میدهند. مقاله حاضر، در پی آن است که با مروری بر مطالعات حوزه محیط و رفتار تاثیر گرفته از آن سعی در توصیف و تحلیل معیارهایی برای مدیریت بهتر محیط به منظور زندگی امنتر و رشد شخصیت افراد دارد.و در انتها چارچوبی برای شناخت محیط و مولفههای آن حاصل گردد.
روانشناسی محیطی
روانشناسی محیطی، به مطالعه نقشههای شناختی فرد در رابطه با محیط پیرامونش میپردازد و ارزشها، معانی و اولویتهای محیطی را دنبال میکند. برونسویک در سال 1943 برای نخستین بار اصطلاح روانشناسی محیطی را بکار برده است. رشته روانشناسی معماری از روانشناسی محیط جدیدتر است آغاز این رشته از سال 1961تا1966 که اولین کنفرانسهای روانشناسی معماری در آمریکا برگزار شده عنوان شد.
این علم چارچوبی از نقطه نظرات و فرضیات را فراهم میآورد که میتواند به ما درک بهتری از روابط متقابل انسان و محیط اطراف کمک کند. اهمیت نیاز به این رشته در سالهای اخیر به دلیل ملاحظات که به خاطر مشکلات جمعیتی، آلودگی هوا، افزایش نرخ جرم وجنایت و وقوع اختلالات روانی افزایش یافته است. با استفاده از این دانش میتوان قبل از طراحی و ساخت ارزیابیهایی را انجام داد که بهترین ابزار برای طراحان محسوب میشود. اگر ما بدانیم چه چیز درگذشته عملکرد بهتری از خود نشان داده است، برای طراحی بهتر در آینده آمادگی بیشتری خواهیم داشت. با استفاده از تئوریهای کنترل میتوان مشاهده کرد که محیط نقش اساسی را در شکلگیری احساس ارزشها وتوانمند ساختن برای افراد و گروههای مختلف ایفا میکند( رازجویان،.(1376
در دهه70 پژوهشگران ویژگیهایی را برای روانشناسی محیطی ارائه کردندکه عبارتند از:
· در روانشناسی محیط به آداب و رسوم و ارزشها و معیارهای اجتماعی و فرهنگی توجه میشود.
· محیط انسان را از محیط طبیعی وی جدا نکرده بلکه انسان را به عنوان بعدی غیرقابل تفکیک از شرایط محیط مورد بررسی قرار میدهد.
· مبانی نظری روانشناسی محیطی هنوز تکمیل نشده است، به این دلیل نمیتوان تعریف کامل و جامعی برای این رشته ارائه
کرد.
جیفورد، روانشناسی محیط را بررسی متقابل بین فرد و قرارگاه فیزیکی وی تعریف میکند. منظور از قرارگاه فیزیکی،فضای فیزیکی با هدفهای کاربردی و سازمانی تعریف شده است، مانند مدرسه که محل تعلیم و تربیت است. بطور خلاصه در روانشناسی محیط، رفتار در تعامل با ابعاد فیزیکی و معماری یا نمادی محیط، مورد بررسی قرار میگیرد .(Gifford,1997,255-272)
مفهوم محیط و تاثیر آن بر رفتار
محیط دارای ویژگی احاطه کنندگی است. این ویژگی منجر به ایجاد مشکلات مفهومی و اصطلاح شناختی در فهم معانی میشود که هنگام استفاده از واژه محیط بدان داده میشود .( porteous, 1977) راپاپورت ( 1384) محیط را به عنوان یک سری رابطه بین اشیا و اشیا، اشیاو مردم، مردم و مردمدر نظر میگیرد که شامل روابط داخلی پیچیده بین فضا و زمان است،وی تاکید میکندکه این روابط بصورت تصادفی ایجاد نشده بلکه بصورت منظم شکل یافته است و الگو ساختار دارد. محیط انسان در سطوح مختلفی رفتار او را تحت تاثیر قرار میدهد. رفتارهای آنی، تابعی از وضعیتی هستند که در آن اتفاق میافتد مثلا مبلمان در یک اتاق بر شیوه تعامل افراد با یکدیگر تاثیر میگذارد مور (1985) رفتار بشر را در چرخه تاثیر از واکنشهای شخصی درونی تا واکنشهای اجتماعی – فرهنگی بیرونی سازماندهی کرده است. واکنشهای درونی در درون فرد اتفاق میافتد، که بر حواس پنجگانه و همچنین حس تعادل و حرکت و ارگانیسمهای انسانی متمرکز است. واکنشهای روان شناختی شامل پیامدهای ادراکی، احساسات و شناخت میباشد.
مطالعات بسیاری تاثیرات مخرب شهرنشینی بر روی رفتار انسانی را نشان میدهد. الگوهای رفتار غریزی انسان درشهرهای شلوغ تغییر میکند. وقوع بیماریهای روانی و استرسها با شهرنشینی افزایش یافته است. نرخ جرم و جنایت در شهرهای بزرگ بسیار نگران کننده است. روانشناسی معماری به مطالعه چگونگی بازتاب نیازها و اولویتهای مردم در سبکهای معماری و نیز چگونگی شکلدهی رفتارها توسط طراحی مختلف میپردازد.پیش از طراحی یک فضای قابل قبول، بررسی دقیق و مناسب نیازهای فرهنگی، اجتماعی و شخص ساکن ضرورت دارد. یک طراحی موثر باید آزادی رفتار، تحرک پذیری و انعطافپذیر را با در نظر گرفتن سطح فرهنگ و خواستههای قشر مورد نظر به حداکثر رساند. اطلاع دقیق از انواع فعالیتها و برنامهها و الگوهای تعامل انسانی که در یک فضا برای طراحی معماری آن فضا ضرورت دارد. محلههای مختلف زندگی انسان مانند محلههای کم ارتفاع، ویلایی، آپارتمانی، فقیرنشین و غیره بر پیدایش الگوهای رفتاری موثر است. در واقع توجه به ارزش طراحی فضاها، باید به ارزشهای احساسی، عاطفی و روانی افراد توجه شود. برای انجام این امر باید روابط و دیدگاهها و ارزشهای مردم آن منطقه را در نظر داشت.البته باید به این نکته نیز توجه داشت که هر حس خاطرانگیزی منجر به واکنش نمیشود و در واقع افراد راحتی خود را مهمتر از علاقه میدانند. برای فرار از دام جزمیت معماری باید میان محیط بالقوه یعنی محیطی که در ذهن معمار وجود داشته و با آرمانهای او آمیخته است و محیط بالفعل یعنی محیطی که در عمل ساخته شده و مورد بهرهبرداری مردم قرار میگیرد تفاوت قائل شد. هر محیط بالقوهای قابلیت تبدیل به محیط بالفعل را نخواهد داشت، مگر اینکه برای شرایط فرهنگی-اجتماعی آن برنامهریزی شود.
علائم در محیط انسان ساخت شهری ممکن است نقش اجتماعی غیر مستقیم یا نمادین نیز داشته باشندو فرد را در تاریخ و شهرش جاودان سازد.بناهای تاریخی، محلههای قدیمی، خیابانها، میادین و بطور کلی نشانههای شهری به مثابه علائمی هستند که به ما کمک میکنند تا وابستگی خود به یکدیگر را باز یافته و هویت جمعی خود را تعیین کنیم( پیر مور 1373، .(269
در زمینه تاثیر محیط و معماری بر رفتار میتوان به سه دیدگاه اشاره کرد:
-1 جبری نگری معماری : از این دیدگاه معماری و محیط اطراف دلیل بروز رفتار در فرد خواهد بود. لنگ در ابتدای کتاب آفرینش نظریه معماری بیان میکند، که بیشتر نظریههای معماری بر این اعتقاد و اساس بوده است که محیط ساخته شده، یکی از عوامل تعیین کننده رفتار اجتماعی انسان بوده است.
-2 اختیاری نگری محیطی: در این دیدگاه انتخاب فرد باعث بروز رفتار خواهد بود، و محیط را تنها تعیین کننده رفتار نمیداند بلکه آنرا زمینهای برای وقوع رفتار میداند.
-3 احتمال نگری محیطی: این نگرش حد وسطی از دو دیدگاه قبلی است. در این دیدگاه فرض براین است که هر ارگانیسمی در هر موقعیت محیطی ممکن است پاسخهای گوناگونی برگزیند.
-4 آشفتگی بصری فضاهای شهری:
شکل شهر رکن اساسی طراحی شهری به حساب میآید در حقیقت ظرفی است که امکان میدهد فعالیتهای شهری در آن بوقوع بپیوندد. از نظر برخی صاحبنظران شکل شهر مورفولوژی شهر است. به این معنی که شکل شهر دربرگیرنده بافت فیزیکی، عملکردهای اداری و صنعتی و مجموع ساختمانهایی است که معرف فضایی پدیدهای شهری هستند. عملکردهای شکل شهر ممکن است ماهیتهای متفاوتی مثل زیبایی، احساس امنیت و شادی، جنبه ادراکی و بصری یافته و حتی جنبههای عملکردی نظیر کارایی، دسترسی و پیشگیری از جنایات را نیز بخود بگیرد.
در این میان طراحی، مهارتی بنیادی جهت سازماندهی مجدد فضاهای شهری میباشد. طراحی باعث ایجاد نظم، زیبایی و مقیاس میشود. نظم مبتنی بر آرایش منطقی و قابل فهم عناصر میباشد، که ترتیب و رابطه یک عنصر با عناصر دیگر را در بر میگیرد. زیبایی در واقع همان کیفیت تعالی احساسات و درخشش ذهن است، که حس زیباشناختی و تاثیر بصری خارجی را به همراه دارد، و مقیاس در جهت متناسب نمودن عناصر در ابعاد انسانی حرکت میکند و سبب بوجود آمدن رفاه و آسایش در روابط فضایی با محیط میشود .)Trancik,1986,225)
در واقع طراحی فضای شهری، هنری محیطی است. آسایش بصری و زیبایی در گرو قرارگیری بجا و مناسب اجزا تشکیل دهنده در یک ساختار فضایی بزرگتر میباشد. آن بخش از فضاهای شهری که واجد تناسبات بصری مطلوبی هستند و به عبارت دیگر در آن اغتشاش بصری کمتری وجود دارد، نسبت به سایر فضاها احتمالا کمتر با اغتشاشهای رفتاری عجین میشوند.
تبیین امنیت در فضاهای عمومی شهری
زمانی که یک فضای عمومی راحتی خودش را بخوبی نمایان میکند و تصویر خوبی هم دارد در حقیقت این عوامل ابزاری جهت کارایی فضا محسوب میشود. عدم مکانیابی مناسب فعالیتهای مختلف کنار یکدیگر که گاهی بصورت ناسازگار در کنار هم واقع میشوند میتوانند سبب بروز اغتشاش و اختلال فعالیتی گردد.
امنیت و یا به تعبیر بهتر احساس امنیت از نیازهای مهم هر فرد در زندگی اجتماعی است برای دستیابی به آرامش وجود نظارت اجتماعی بر فضا جهت کنترل رفتارهای مجرمانه ضروری است، اما برحسب رویکرد جامعهشناسی امنیت نمیتوان امنیت را به عنوان یک وضعیتی بدون ارتباط با بستر اجتماعی آن تحلیل کرد بلکه امنیت را باید بگونهای دیگر نه یک متغیر مستقل بلکه به عنوان یک متغیر وابسته که با توجه به تن آن، معنا میدهد در نظر داشت( افتخاری، 45،.(1380 امنیت از نیازهای اساسی انسان در فضای قابل دفاع است. احساس ناامنی فرد در محیط به نگرش منفی وی از افراد، محیط و امکانات و در نهایت به عدم کارایی مطلوب منجر می-شود. در جوامعی که نیاز به امنیت بیشتر حس میشود سلسله مراتب فضاها اهمیت بیشتری پیدا میکند. برای مثال در بسیاری از
