بخشی از مقاله
بررسی فضاهای شهری بر اساس تعاریف مختلف از مفهوم فضای شهری از منظر بزرگان
چکیده:
شناخت و درک فضای شهری از دیدگاه های گوناگون، متفاوت است و باتوجه به تعاریف مختلف از فضای شهری میتوان یک فضا را به عنوان فضای شهری به حساب آورد و یا از جرگه فضاهای شهری خارج دانست. هدف از این مقاله شناسایی برخی از فضاها بر اساس تعاریف مختلف صاحب سخنان و صاحب سبکان این رشته است که ارائه داده اند و در یک نمونه موردی این قیاس و بررسی در پنج فضای شهری شهر شیراز صورت پذیرفته است. این بررسی نشان داد که فضاهای شهری قدیم ایران هرکدام تا چه اندازه به تعاریف افراد مختلف از فضای شهری نزدیک بوده است و این خود نقطه عطفی است برای استفاده از ویژگی های این فضاهای سنتی برای رشد شهرها و فضاهای شهری امروزی. در این مقاله از روش کتابخانه برای جمع آوری اطلاعات از کتب و مقالات معتبر شهرسازی ایران و جهان استفاده شده است.
مقدمه:
در مطالعه فضاهای شهری، این نکته بسیار پر اهمیت است که فضاهای شهری جدا از هم دیده نشده و آنها را به صورت یک عنصر از فضای کلی شهر دید. شناخت برخی از فضاهی شهری و بررسی آنها به عنوان عناصر جدانشدنی ساختار فضایی شهر با توجه به تعاریف مختلف ارائه شده از بزرگان شهرسازی ایران و جهان مانند: دکتر محمود توسلی، دکتر جهانشاه پاکزاد، کوین لینچ، ادموند بیکن، راب کریر، راپاپورت و لویس مامفورد می تواند در جهت داشتن درک درست از محیط و فضای شهری اطرافمان بسیار پر فایده و سودمند باشد.
فضای شهری یکی از عناصر ساخت فضایی شهر است که همراه با تاریخ یک ملت در ادوار مختلف بوجود می آید، شکل میگیرد و دگرگون می شود. این عنصر که فعالیت های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی همواره در آن جریان داشته، همیشه با قلب تاریخ شهر می تپیده و سرگذشت شهر را رقم می زده است. 1
بهترین راه ادراک فضای شهری نگاه دقیق به تجربه طراحی فضا در طول تاریخ است که این مهم محقق نمی شود مگر با بررسی فضاهای شهری شهرهای با قدمت زیاد تاریخی همانند شیراز.
روش شناسی (روش تحقیق):
روند نگارش این مقاله به روش های زیر صورت پذیرفته است:
ابتدا با استفاده از روش کتابخانه ای، فضاهای شهری مناسب این موضوع در شهر شیراز بررسی و انتخاب شده وتعاریف مختلف از فضای شهری که توسط برخی صاحب نظران ارائه شده معرفی گشته است. در ضمن آن بررسی هر فضا با چند تعریف متفاوت صورت پذیرفته و در پایان به فایده و خروجی قیاس این فضاها اشاره شده است.
تعاریف فضای شهری از منظر بزرگان:
برخی از تعاریف شهری که تعدادی از بزرگان شهرسازی ارائه کرده اند را در اینجا اشاره میکنیم:
- زوکر اعتقاد دارد که فضای شهری ساختاری است سازمان یافته، آراسته و واجد نظم، به صورت کالبدی برای فعالیت انسانی و بر قواعد معین و روشنی استوار است که عبارتند از : ارتباط میان شکل بدنه ساختمان های محصور کننده، همشکل و یکدست یا متنوع بودن آنها، ابعاد مطلق این بدنه ها نسبت به پهنا و درازای فضایی که در میان گرفته شده، زاویه گذر خیابان هایی که به میدان می رسند و سرانجام موقعیت و محل بناهای تاریخی، آبنماها، فواره ها یا عناطر سه بعدی دیگر.
- بیکن می گوید : فرم، معماری محل یا مرز تماس توده و فضا است.
- یوجین راسکین : معماری -ومجموعه معماری فضای شهری- علاوه بر جوانب ملموسی مانند رنگ، مصالح و بعد، با جوانب ناملموسی مانند هماهنگی، وحدت و تناسب نیز سر و کار دارد.
- راجر ترانسیک پس از تقسیم بندی فضاهای شهری به دو دسته عمده سخت فضا و نرم فضا، میدان کامپو سیه نا را در دسته اول قرار می دهد. منظور وی از اصطلاح سخت فضا، فضاهایی است که کاملا با بدنه های معماری محصور شده اند. این فضا ها محل گردهماییها و مکان فعالیت های اجتماعی شهر است. نرم فضا ها فضاهایی هستند که محیط و عناصر طبیعی در شکل دادن به آنها غلبه دارند. باغها و پارک ها را می توان در این تقسیم بندی قرار داد.
- زوکر حدوده بیست سال پیش از کریر یک تقسیم بندی متفاوت و فشرده تر را انجام داد. او شکل میدان ها را چنین تقسیم بندی نمود: میدان های محصور و بسته : که برای خود فضایی کامل محسوب می شود. -2 میدانی که فضای آن به سوی عنصری مسلط جهت داده شده است. -3 میدان هسته ای : که فضایش حول مرکزی شکل می گیرد. -4 مجموعه میادینی که خود متشکل از چند فضا هستند. -5 میدان بی شکل : با فضایی نامشخص
شیراز:
شیراز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان فارس است. برپایه آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 خورشیدی، این شهر جمعیتی بالغ بر 1 214 808 نفر داشته که این تعداد در سال 1388 خورشیدی به 1 455 073 افزایش پیدا کردهاست.
شهر شیراز در بخش مرکزی استان فارس و در ارتفاع 1486 متری از سطح دریا و در منطقه کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوای معتدلی دارد. این شهر از سمت غرب به کوه دراک، از سمت شمال به کوههای بمو، سبزپوشان، چهلمقام و باباکوهی) از رشته کوههای زاگرس (محدود شده است. شهر شیراز برطبق آخرین تقسیمات اداری به 9 منطقه مستقل شهری تقسیم شده و مساحتی بالغ بر 178 891 کیلومتر مربع دارد.
نام شیراز در کتابها و اسناد تاریخی، تحت نام های مختلفی نظیر »تیرازیس»، …شیرازیس« و »شیراز« به ثبت رسیدهاست. محل اولیه این شهر در محل قلعه ابونصر بودهاست. شهر شیراز در پیش از اسلام قلعهای بوده که قدمت آن به دوران ساسانی و پیشتر بازمیگردد. این شهر در دوران بنیامیه به محل فعلی منتقل میشود و به بهای اضمحلال استخر- پایتخت قدیمی استان فارس -رونق میگیرد. شیراز در دوران صفاریان، آل بویه و زندیه، پایتخت ایران بودهاست.
کارخانجات الکترونیکی متعددی در شیراز وجود دارد. این شهر از دیرباز به واسطه مرکزیت نسبیاش در منطقه زاگرس جنوبی و واقعشدن در یک منطقه به نسبت حاصلخیز، محلی طبیعی برای مبادلات محلی کالا بین کشاورزان، یکجانشینان و عشایر
بودهاست. همچنین شیراز در مسیر راههای تجاری داخل ایران به بنادر جنوب مانند بندر بوشهر قرار گرفته که این نقش با احداث شبکه راهآهن به بنادر دیگر ایران کمرنگتر شدهاست.
این شهر به سبب جاذبههای تاریخی، فرهنگی، مذهبی و طبیعی فراوان، همواره گردشگران بسیاری را بهسوی خود فرا میخواند.
از فضاهای شهری باسابقه تاریخی در شیراز میتوان این موارد را نام برد:
آرامگاه حافظ، آرامگاه خواجوی کرمانی، آرامگاه سعدی، ارگ کریم خان، باغ ارم، باغ تخت، باغ چهلتن، باغ دلگشا، باغ عفیفآباد، باغ نارنجستان قوام، باغ هفتتن، خانه صالحی، چاه مرتاض علی، حمام باغ نشاط، عمارت باغ ایلخانی، عمارت باغ نشاط، عمارت دیوانخانه، عمارت کﻻهفرنگی باغ نظر، مسجد نصیرالملک، قصر ابونصر، قلعه کک ها، مدرسه آقاباباخان، مدرسه خان. . . . . .
فضاهای شهری شیراز:
ارگ کریم خانی:
ارگ کریم خانی اندرونی و کاخ سلطنتی کریم خان و خانواده اش بوده است، که در زمینی به مساحت نزدیک به 11800 متر مربع با حدود 4000 متر مربع زیر بنا در غرب میدان توپخانه قدیم واقع شده است. پلان زمینی بنا به شکل مستطیل می باشد. در چهار گوشه ارگ چهار برج مدور سه طبقه قرار گرفته است که ارتفاع انها در حدود 14 متر می باشد و ارتفاع دیوارهای ارگ نیز به 12 متر می رسد به هنگام تماشای ارگ، ظاهری خشونت آمیز به دور از هرگونه تزیین به پیش چشم تماشاگر جلوه می کند. معماری ارگ کریم خانی به شیوه اصفهانی و از نوع معماری درونگراست که وجود تزیینات ظریف و زیبایی داخل ساختمان در مقابل تزیینات خشن و ساده دیوارهای بیرونی گواه این مطلب است. مصالح عمده در بنای ارگ سنگ و آجر است.
شکل گیری محیط های زیستی را در فرهنگ مردم باید جستجو کرد و تفاوت محیط کالبدی را ناشی از تفاوت فرهنگ ها باید دانست. تعریف یک فضا در فرهنگ های مختلف بستگی به وجود و یا عدم وجود عناصر خاص دارد. عناصری که به فضا سازمان می دهند سه دسته اند 2:
-1 عناصری که شکل آن ها ثابت است و یا به تدریج تغییر می کند، مانند : راه، دیوار و یا ساختمان.
-2 عناصر غیر ثابت مانند : علائم، گیاهان و مبلمان شهری.
-3 عناصر متحرک که شامل مردم، فعالیت ها و روابط آن هاست.
"راپاپورت " فضای شهری را به عنوان محیط اجتماعی که در بردارنده مجموعه ای از ارتباطات است مطرح می سازد و شناخت فضای شهری را از طریق شناخت فرم بصری و اهمیت اجتماعی آن امکان پذیر می داند. ارتباطی که استفاده کنندگان در فضا برقرار می کنند، اهمیت عناصر و فضاها را تحت تاثیر قرار می دهد.
از نقطه نظر "راپاپورت" این طور می توان نتیجه گرفت که ارگ کریم خانی جزو عناصر نوع اول است و ثابت محسوب می شود
و البته اگر به دیدگاه دوم او توجه کنیم می بینیم که او فضاهای شهری را به عنوان فضای بین ساختمان ها (که در واقع وظیفه ارتباط دهنده آنها را ایفا می کند) معرفی می کند و معتقد است اهمیت این فضا با توجه به فرهنگ ساکن در آنجا متفاوت است
و ارتباط نزدیکی با استفاده کنندگان فضا دارد، این که آنها به چه نحو از آن استفاده می کنند و اهمیت فضا را تحت تاثیر قرار می دهند.
ارگ کریم خانی نیز با گذشت زمان و دوره های مختلف تاریخی (که در این دوره ها فرهنگ ها متفاوت بوده است) به صورت های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. در دوره زندیه که درواقع زمانی است که ارگ توسط کریم خان ساخته می شود، ارگ به صورت کاخ او و فضای اندرونی و محل زندگی کریم خان محسوب میشد است. بعد از گذشت سال های بسیار، ارگ کریم خانی کاربری های مختلف دیگری یافت. در دوران پهلوی کاربری اداری نظامی پیدا کرد و در نهایت امروزه به عنوان موزه برای بازدید عموم مورد استفاده قرار گرفته است.
کامیلوسیته شهرساز معاصر که به شهرسازی هنری معتقد است همواره این نکته را مد نظر داشت که زندگی مردم از فضاهای شهری محو شده، بنابراین باید محیطی ایجاد کرد که از نظر جسمی و روانی برای نیازهای شهروندان کارایی داشته باشد. به این ترتیب " سیته " هنر شکل سازی را به هنر فضا تبدیل می کند و معتقد است شهر باید حداقل چند میدان و خیابان اصلی داشته باشد، که برای ساکنین آن لذت بخش و افتخار آفرین باشد، روح شهریت را زنده کند و احساسات پاک و بزرگ را در جوانان پروش دهد. وی ایجاد فضاهایی را که با ترکیب ساختمان های عمودی و یادمان ها، یک کل هماهنگ و پیوسته را به وجود می آورد برای خوشایند شهروندان وجذب عاشقان فرهنگ و هنر از نقاط مختلف ضروری می داند.
با بررسی ارگ کریم خانی طبق نظر کامیلوسیته به این نتیجه می رسیم که ارگ به عنوان فضای لذت بخش و افتخار آفرین برای شهر روح شهریت را زنده می کند و احساسات پاک و بزرگ را در جوانان زنده میکند. فضای اطراف ارگ کریم خانی به عنوان یک فضای آرام کننده محیط در بین دو خیابان اصلی شهر در ایجاد این حس لذت بخش و روح شهریت تاثیر به سزایی دارد.
فضای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که به نوعی تبلور ماهیت زندگی اجتماعی می باشند. 3 در واقع در فضاهای شهری است که زندگی اجتماعی مردم شکل میگیرد و روابط و رفتارها در آن اتفاق می افتد. فضاهای فاقد تعامل اجتماعی، فضای شهری نیستند. 4 طبق این تعاریف و برداشت ها از مفهوم فضای شهری، ارگ کریم خانی شیراز به عنوان یک عنصر مهم شهری و با توجه به مفهوم فضای شهری که در (مبانی نظری و فرایند طراحی شهری) توسط دکتر پاکزاد ارائه شده است در زمره فضاهای باز شهری قرار میگیرد. در این کتاب دکتر پاکزاد فضای باز شهری را این گونه معرفی کرده است: فضای باز شهری فضایی است که دارای اهمیت ویژه ای از دیدگاه حیاط جمعی شهروندان هستند.
از طرف دیگر در انواع فضاهای شهری و سلسله مراتب آنها (ورودی، گره، مسیر، لبه آب و پله) ارگ کریم خانی در ردیف گره ها قرار می گیرد که بدین صورت معرفی می شود: میادین از اثر گذار ترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان هستند تا حدی که معمولا ساکنان یک شهر، مناطق مختلف شهرشان را توسط میادین آن از هم باز میشناسند و ساده ترین راه دادن نشانی به یک غریبه را راهنمایی وی از طریق میادین به عنوان نقاط شاخص شهری می دانند.
از بین انواع گره که توسط دکتر پاکزاد معرفی شده است (میدان شهری، میدان محلی، میدان تشریفاتی و فلکه) ارگ کریم خانی را می توان جزو میادین شهری دانست که البته با توجه به کاربری فعلی آن در شهر که به صورت یک نماد از شهر است و شاخصی تاریخی محسوب می شود این گونه نیز نتیجه گیری می شود که جزو میادین تشریفاتی نیز شناخته می شود.
بازار وکیل:
بازار وکیل شیراز یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است.
