بخشی از مقاله
بررسی کارآیی ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای معلولین جسمی و حرکتی در ارتباط با مناسب سازی معابر و فضاهای شهری
چکیده:
معلولین جسمی حرکتی بخشی از جمعیت همه کشورهای جهان را تشکیل می دهند. این گروه از مردم مثل بقیه نیازمند رفع احتیاجات خود در سطح شهر می باشند. در کشور ما ایران به دلیل هشت سال جنگ تحمیلی و عشق و علاقه مردم غیور و غیرتمند برای شرکت در دفاع مقدس و شور و شوق جانبازی جمعیت کثیری از جانبازان عزیز انقلاب اسلامی را نیز به تعداد معلولین عادی افزوده است.
به منظور مناسب سازی فضاها و معابر شهری جهت بهبود کیفیت دسترسیها چه در وضع موجود و چه به لحاظ توسعه و نوسازی آینده که بایستی مطابق معیارهای صحیح فنی و الزامات قانونی انجام شود. مجموعه ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری ایران مصوبه مورخ ۸/۳/۸۶۳۱ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نخست در سال ۸۶۳۱ در ۰۰۰۵ نسخه و ویرایش دوم آن در سال ۸۷۳۱ انتشار یافت.
با نگاهی اجمالی به ضوابط مطلوب طراحی شهری و مناسب سازی معابر که در آئین نامه مذکور مطرح گردیده و مقایسه آنچه در وضعیت موجود با آن موجه هستیم در می یابیم که در اکثر نقاط شهر نه تنها محیط مناسب و مطلوب حال آنها و تردد معلولین جسمی و حرکتی نیست، بلکه سطوح پیاده روها در فضاها و معابر مهم و اصلی شهری برای عابرین و شهروندان سالم و سلامت هم مناسب و مطلوب نیستند. شیب ها و پستی و بلندی ها ( چاله ها) در حدیست که حتی در فصول معتدل و گرم هم پیاده روی هم به راحتی صورت نمی پذیرد. سطح سطوح مسطح نیز در حالت عادی یا لغزنده است ویا بسیار خشن و تعمیر و نگهداری پوشش معابر جدی گرفته نمی شود. مشکل عابرین در فصول سرما و یخبندان دو چندان شده و خسارات جانی افزایش می یابد.
این مقاله درصدد است راهکارهایی در ارتباط با مسائل و مشکلات از تئوری تا عمل را توصیه نماید. به امید آنکه در آینده شاهد وضعیت بهتری از فضای شهری و معابر برای تردد عموم شهروندان بخصوص معلولین جسمی حرکتی محترم باشیم.
مقدمه:
ناتوانائیهای جسمی مردم معمولاﹰ به سه دسته تقسیم میشود : بصری شنوایی و حرکتی ناتوانائیهای حرکتی از همه متداولتر است و اگر شدید باشد، میتواند در دسترسی فرد ناتوان به نقاط مختلف شهر مانع عمدهای به حساب آورد.(سوربس، رابرت جیمز،۰۷۳۱، ص ۰۱‐۳) در حال حاضر تعداد دو میلیون و هفتصد هزار معلول در کشور وجود دارد که از این تعداد ششصد هزار نفر تحت پوشش سـازمان بهزیـستی قرار دارند. لیکن در کنار همه واقعیتهای موجود در جامعه آنچه کمتر مورد توجه و دقت کارشناسان و مردم قـرار مـیگیـرد بحـث مربـوط بـه معلـولین جسمی‐ حرکتی و کودکان استثنایی و مشکلات ناشی از آسیبهای آنهاست. در حالی که شاهدیم جامعه به اندازه کافی در موضوعاتی چون دختران فراری، اعتیاد، کارتن خوابها حـساسیت نـشان مـی دهـد، در مقولـه دردسرهای تمام نشدنی معلولین و کودکان استثنایی و وضعیت زجرآور آنها کمتر رسانهای با تیزبینی وموشکافی مسائل آنها را دنبـال مـی کند. اگر چه نکاتی در ارتباط با قانون حمایت از معلولان را در جراید ملاحظه میشود و دبیرخانه هم با عنوان دبیرخانه پیگیری قانون جـامع حمایت از معلولان در دفتـر معـاون اول رئـیس جمهـور بـا حـضور ۴۱ وزیـر تـشکیل گردیـده و کلیـه وزارتخانـههـا و سـازمانها موظـف بـه مناسبسازی فضاهای خود به منظور تسهیل رفت و آمد معلولان شـدهانـد ولـی مـسائل موجـود خـصوصاﹰ در ارتبـاط بـا مـشکلات تـردد در فضاهای شهری و معابر خود دلیلی بر وضعیت نامطلوب این مدعاست، گردهمآییهای مختلف ویژه مسئولان و کارشناسان مرکز تحقیقات سـاختمان و مـسکن درخـصوص مناسـب سـازی محـیط شـهری بـرای معلولین را میتوان نقطه عطفی در آغاز فرآیند در کشور دانست. که نهایتاﹰ در سال ۵۶۳۱ بحث بر سر مناسب سازی معماری و شهرسـازی بـرای معلـولین جـسمی و حرکتـی در مرکـز تحقیقـات سـاختمان و مسکن شروع شد. مطرح شدن "فضای شهری و معلولین"در ادبیات شهرسازی کشور و عیان کردن چهره »شهر و معلول « سبب گردیده است تا مسئله ابعادی اجتماعی ( حداقل در پیکر کارشناسی جامعه) بیابد و اولویت آن تحقق یابد. (گیسر قائم، ۱۷۳۱ ، ص الف – د)
برآیند برگزاری جلسات گروه کاری در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن منجر به تدوین جـزوات متعـدد در زمینـه آیـینکـاربری اصـول کاربری اصول اساسی طراحی فضا برای معلولین بود که در نهایت تبـدیل بـه کتـابی تحـت عنـوان » ضـوابط و مقـررات ویـژه شهرسـازی و معماری برای افراد معلول جسمی « شد. سپس کارگاه تخصصی طراحی فضاهای عمومی قابل دسترسی برای کـم توانـان جـسمی در تهـران شکل گرفت و در تاریخ ۶/۰۱/۸۷ بازنگری ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفـت، لذا با توجه به گذشت حدود ۵۱ سال و نیز ارزیابی سایر مصوبات موضوعی که در خلال این سالها به اجر گذاشته اند ایـن بـاور وجـود دارد که علیرغم وجود بسیاری از الزامات و ابزار قانونی، فقدان و یا کم توجهی به امر اطلاع رسانی و تبلیغـات و آمـوزش در ایـن زمینـه یکـی از دلایل عدم موفقیت در مناسب سازی محیط شهری برای معلولین بوده است و لذا به نظر می رسد که این بـار بـا کوشـش و جـدیت بیـشتری علیرغم توجه بر ابعاد فرهنگی و آموزشی موضوع ( همان مآخذ) می بایست بـا نگـاهی بـه وضـع موجـود فـضاهای شـهری و زنـدگی بـرای معلولین و مشاهدت کاستی ها به بررسی مجدد آیین نامه پرداخته شود در این ارتباط موضوع "بررسی کارایی ضوابط و مفـررات شهرسـازی و معماری برای معلولین جسمی و حرکتی در ارتباط با مناسب سـازی معـابر وفـضاهای شـهری" بـه منزلـه عنـوان ایـن مقالـه در دسـتور کـار نویسندگان قرار گرفت. در این راستا ضمن بررسی مشکلات موجود در فضاها و معابر شهری به مطالعه بند بند هر دو ویرایش منتشر شده در سالهای ۸۶۳۱ و ۸۷۳۱ پرداخته شده است و نکات قابل ملاحظه ای در ادامه بحث تقدیم می گردد.
بررسی کارآیی ضوابط و مقررات آیین نامه
پس از بررسی آیین نامـههـای منتـشر شـده در سـال ۸۶۳۱ و ۸۷۳۱ بعنـوان ویـرایش اول و دوم توسـط کمیتـه بـازنگری ضـوابط و مقـررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی و حرکتی و مقایسه بندهای آیین نامه با موارد مطرح شده در کتب و نشریات مربوط به مسائل معلولین و همچنین مشاهده وضع موجود معابر و فضاهای شهری در ارتباط با بکارگیری ضوابط و مقررات مورد نظر موارد زیر قابل ذکر می باشد:
در بند ۱‐۱‐۱ در ویرایش نخست (۸۶۳۱) حداقل عرض پیاده رو ۰۲۱ سانتی متر و در ویرایش دوم همین نکته در بند ۱‐۱‐۲، ۵۲۱ سـانتی متر ذکر گردیده است ( مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ۸۶۳۱، ص ۷). در این بند بر رعایت حداقل ۵۲۱ سانتی متر فاصله از دیوار ( برای عبور) برای هر نوع مانعی که به هر علت پیاده رو نصب میگردد.اجباری ذکر گردیده است. اگـر چـه در ویـرایش دوم ( مرکـز تحقیقـات ساختمان و مسکن ۸۷۳۱، ص ۷۱) به ارایه جزئیات بیشتری پرداخته شده است. لذا کارآیی بندهای فوق در پیادهروهای بسیاری از نقاط شهر خصوصاﹰ در تهران، به دلیل حضور عناصر مصنوع و مربوط به تأسیسات شهری و همچنین عناصر طبیعی همچـون درختـان سرسـبز و مـشکل قطع و جابجایی آنها به دلایل گوناگون کارایی نداشته و عرض پیاده رو نه برای عابرین سالم و نه برای معلولین غیرقابل استفاده است (شکل۱).
البته در بندهای ۲‐۱‐۱ و ۲‐۱‐۲ این عرض تا ۰۹ سانتی متر مجاز دانسته شده که وجود این مقدار هم در برخی مـوارد امکـان پـذیر نیـست. جابجایی عناصر مزاحم هم براحتی امکان پذیر نمی باشد و بناچار به سختی از فضای سواره استفاده می شود( شکل۱و۲).
در این ارتباط باید در آیین نامه اضافه شود که : در مواردیکه به دلایل گوناگون امکان فراهم کردن عـرض مـذکور در کوتـاه مـدت میـسر نیست بخشی از خیابان یا عرض مورد نظر (حداقل cm۰۹) با خط کشی و تابلو مخصوص معلولین و همچنین تابلو پارکینگ مطلقاﹰ ممنـوع و سرعت پایین در مسیر مذکور می شود.
به این ترتیب کارایی بندهای مذکور تا زمانیکه پیاده رو به وضعیت مطلوبی ارتقاﺀ نیافته بیشتر خواهد شد. این موضوع می تواند برای کوچـه های با تردد بالای خودرو که پیاده رو و خیابان نیز از هم تفکیک نشده است کارایی داشته باشد ( شکل ۳).
در بندهای ۱‐۱‐۳ ،۱‐۱‐۴ و ۱‐۱‐۵ در ویرایش نخست (۸۶۳۱) و ۱‐۱‐۴ و ۱‐۱‐۵ در ویرایش دوم (۸۷۳۱) که مربوط به شیب مناسـب و مطلوب برای معلولین جسمی و حرکتی است، شایان ذکر است که در مناطق کوهپایهای همچون شمال تهران و در منطقه یک به دلیل وجود بافت اورگانیک موجود بندهای مذکور کارایی چندانی ندارند (شکل ۴). در مبحث پیادهروهای موجود هم اشارهای به مسئله شیب مطلـوب در موارد مذکور نگردیده است. برای اینگونه موارد اضافه کردن دستگیره و نرده و یا وسیلهای که به معلول برای بالا رفتن کمک کنـد لازم است.
