بخشی از مقاله
بررسی ضرورت و اهمیت احداث پیاده روهای شهری به عنوان فضاهای فراموش شده از دیدگاه برنامه ریزی شهری
چکیده
پیادهروها در بیشتر جوامع جزء اصلی شبکه معابر شهری و محلی برای استراحت، تفرج و پیادهروی شهروندان محسوب میشوند و از آنجایی که معبر پیاده در فضای عمومی شهری برای حرکت عابر پیاده میباشد میتواند موجب تقویت رابطه اجتماعی و معنوی شهروندان تلقی گردد. در کلانشهرها حدود نصف و در سایر شهرها تا دو سوم سفرهای درون شهری کاملا پیاده انجام میشود، اما متآسفانه در کشور ما این معابر به عنوان مکانهای معلول و فراموش شده شهرها تلقی میشوند. امروزه حضور و حرکت پیاده در فضاهای شهری با وارد شدن اتومبیل کمرنگ شده و احیای آن از این نظر حائز اهمیت میباشد که باعث افزایش ارتباطات و برخوردهای اجتماعی از یک سو و موجب احیای شهر و فضای شهری از سوی دیگر میباشد. بنابراین بکارگیری اقدامات و راهکارهای موثر برای بازاریابی هویت از دست رفته پیادهروها و اهمیت و استاندارد سازی احداث آن امری ضروری به نظر میرسد. هدف اصلی این مقاله بررسی ضرورت و اهمیت احداث پیادهروهای شهری به عنوان فضاهای فراموش شده از دیدگاه برنامهریزی شهری است. بنابراین باید توجه کرد که پیادهروها از نظر زیربنایی نقش مهمی را در شهر دارند و یکی از گامهای ارتقاء کیفیت زندگی شهری احداث پیادهروهای مناسب است. روش پژوهش حاضر توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی میباشد. بدینصورت که ابتدا به تعریف پیادهروها، اهمیت احداث پیادهروها، نقش پیادهروها در فضای شهری و ضرورت ایجاد پیادهروها از دیدگاه برنامهریزی شهری پرداخته میشود. بنابراین می-توان نتیجه گرفت از اهداف و مزایای ساخت پیادهرو میتوان به تشویق مردم به پیادهروی ، شناسایی مناطقی که رفت و آمد مردم در آنجا بیشتر است،کاهش آلودگی زیست محیطی، حفظ منابع طبیعی شهر، افزایش درآمدهای عمومی و کاهش تصادفات اشاره کرد.
واژههای کلیدی: پیادهرو، شهر، فضای فراموش شده، برنامهریزی شهری
مقدمه
یکی از مهمترین جنبههای حضور انسانی در فضاهای شهری که سبب سرزندگی و پویایی این فضاها و نیز افزایش نقش اجتماعی آنها میشود، حرکت پیاده است. شاید حرکت پیاده جزو معدود فعالیتهای انسانی باشد که علی رغم پیشرفتهای فراوان فناوری و تولید ابزارهای گوناگون ارتباطی و حمل و نقل از بدو پیدایش بشر، شکل اولیه خود را بدون تغییر حفظ کرده است بر همین اساس امروزه و به ویژه با آغاز هزاره سوم، ضرورت رویکرد مجدد به حرکت پیاده به عنوان سالم ترین، اقتصادی ترین و پویاترین روش جابه جایی و حمل و نقل شهری مورد توجه جدی کارشناسان و مدیران امور شهری قرار گرفته است. در توجه به ایجاد محی های کالبدی مناسب، انسانی و امن برای تردد عابر پیاده در شهر دچار عارضه توسعه نیافتگی هستیم، شاهد این مدعا شرای فیزیکی و روانی نامطلوبی است که معابر پیاده در کشور ما حتی در مهمترین بخش های پایتخت با آن روبرو هستند که در مقایسه با فضاهای مشابه در کشورهای توسعه یافته صنعتی و حتی کشورهای همجوار در منطقه مانند ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس این شرای نامطلوب بیشتر رخ مینماید. از همین رو، امروزه پیاده راهها قلمروهای پیاده نه تنها جزو مهمترین فضاهای عمومی شهری محسوب میگردند بلکه اساساً به منظور تداوم حیات شهری ضروری هستند. به همین دلیل، محدودهها مسیرهای پیاده به عنوان عناصری خاطره انگیز و هویت بخش در شهرهای امروزی شناخته میشوند: »قبلاً شهرها هویت شهری خود را در بناهای بلند، گنبدها و تک بناها مییافتند، اما امروزه آنها خود را با خیابان های پیاده شان می-شناسانند.« ایجاد پیاده راهها در شهر ها نشانهای بارز از اولویت بخشی به حرکت پیادهها نسبت به سوارهها و وسایل نقلیه موتوری است. امروزه، کمیت و کیفیت پیادهراه ها به عنوان یکی از مهمترین سنچه های توسعه یافتگی شهرها مطرح گردیده و به عامل رقابت آنها برای جذب گردشگران بیشتر تبدیل شده است. پهنههای پیاده، درحقیقت به نوعی احیاگر فرهنگ زندگی در شهرهای پیش از انقلاب صنعتی در درون ساختار شهرهای امروزین هستند پیادهراهها در بسیاری از شهرهای جهان و چند شهر کشورمان به چشم میخورد اما از آن مهمتر، اولویت دادن به رهگذران پیاده نسبت به سواره هاست در گذرگاههای شهری بسیاری از شهرهای اروپایی مثلا در شهر یورک انگلیس، بیش از هر چیز به ارزش حضور پیاده در معابر شهری اهمیت میدهد و در بسیاری از معابر (طراحی شده برای پیاده و سواره) در ساعاتی از روز کل مسیر حرکت در اختیار پیاده قرار میگیرد. از آنجایی که معبر پیاده در فضای عمومی شهری برای حرکت عابر پیاده میباشد می-تواند موجب تقویت رابطه اجتماعی و معنوی شهروندان تلقی گردد ولی اغلب به دلیل بیتوجهی و تخصیص امکانات ناچیز و ناقص در سطح پیاده راهها و عدم آگاهی و آموزش مردم از قوانین حرکت پیاده ها حقوق واقعی خویش را نشناخته و گاهی از این حق محروم میشوند به طوری که سهم این وسیله در نظام حمل و نقل در دهه های اخیر براساس آمار با توجه به زندگی ماشینی و توقف ماشین و موانع بیشمار دیگر کم رنگ شده است. با پیدایش حمل و نقل ماشینی بسیاری از فضاهای شهری که محل زندگی اجتماعی بود، به گذرگاه و توقفگاه وسای ماشینی تبدیل شده و این توسعه به تدریج تمام ساختار کالبدی و اجتماعی شهر را زیر نفوذ برد. حرکت پیاده و نیازها و حقوق طبیعی انسان پیاده کمتر مورد توجه برنامه ریزان و طراحان شهری قرار گرفت و راههای پیاده نه به عنوان بخشی از فضای شهری بلکه به عنوان تابعی از حرکت سواره به حساب آمدند آنچنان که باید به فضاها و محدوده های پیاده و اهمیت آنها به عنوان یک فضای شهری به ایجاد سرزندگی و پویایی در شهر مکانی برای گذران اوقات فراغت شهروندان توجه نگردیده است (مرتضوی، .(1390 بنابراین این پژوهش به دنبال این سؤالات است. -1 آیا نبود پیاده روهای شهری باعث کم توجهی به منزلتهای روحی انسان میشود. -2 آیا ایجاد پیاده روهای شهری سبب گسترش و افزایش تعاملات اجتماعی فرهنگی شهروندان و ایجاد یک عرصه عمومی با مقیاس انسانی میشود. بنابراین پیادهراههای شهری پاسخ مثبت به نیاز روزافزون جامعه شهری با آلودگیهای فراوان در محی های غیر امن از تردد ماشین و محوطه هایی پر از جنب جوش کودکان و هیاهوی فروشندگان و پیر و جوان در میان شهرها خواهد بود. بطوریکه تقریباً تمامی صاحبنظران بطور مشترک بر این نکته اتفاق نظر دارند که جنبه اجتماعی ایجاد و توسعه پیادهراهها بسیار مهم بوده، آنچنانکه میتوان فلسفه وجودی این فضاهای شهری، را نه صرفاً عملکردهای فیزیکی و ارتباطی، تثبیت و تقویت برخی کاربریها و مسائل اقتصادی بلکه گسترش ارتباطات و تعاملات اجتماعی ـ فرهنگی و ایجاد مقیاس انسانی در عرصه عمومی دانست (کاشانی جو، .(1390
طرح مسآله و مبانی نظری موضوع
در شهرسازی معاصر، حرکت پیاده و نیازها و حقوق طبیعی انسانی پیاده، کمتر مورد توجه برنامه ریزان و طراحان شهری بوده و راه های پیاده نه به عنوان بخشی مستقل از فضاهای شهری، بلکه به عنوان تابعی از حرکت سواره به حساب آمده است. در واقع در سنت شهرسازی رایج، برنامه ریزی برای ماشین، همواره مقدم بر برنامهریزی برای انسان بوده است. در ایران نیز با سلطه تدریجی حرکت سواره بر فضاها و معابر شهری، برنامه ریزی و طراحی شهری، روز به روز از مقیاس و نیاز انسان پیاده دور شده و در نتیجه از ارزش ها و جاذبه های اجتماعی و فرهنگی فضاهای شهری کاسته شده است. بنابراین فضاهای شهری پیاده پاسخی برای نیاز عالی انسان در شهر است. ایجاد پیادهراهها به دلیل ویژگیهای خاص خود (که ناشی از شاخصههای حرکت پیاده است) دارای منافع بیشماری است که برحسب مقیاس عملکردی میتواند در سطح محله، ناحیه، شهر و یا حتی بین المللی بسیار تاثیرگذار باشد. باید توجه کرد که پیادهروها از نظر زیربنایی نقش مهمی را در شهر دارند و کیفیت بالای آنها میتواند تعاملات اجتماعی را گسترش دهد و یکی از مشخصههای شهر دموکراتیک هم داشتن پیاده روهای مناسب و با کیفیت است. در پیاده روها افراد فقیر و پولدار در شرای برابر با هم مواجه میشوند و فاصله های طبقاتی کمرنگ تر میشود. علاوه بر این یک پیادهروی مناسب شهروندان را ترغیب میکند که بخشی از سفرشان را در پیاده رو انجام دهند و این موضوع از نظر کاهش آلودگی های زیست محیطی اهمیت بسیاری دارد و شهری که هوای سالم تری دارد طبیعتا کیفیت زندگی در آن هم افزایش مییابد؛ ضمن این که از نظر روحی و روانی هم که به بعد اجتماعی کیفیت زندگی شهری مربوط میشود، تاثیرگذار است. امین زاده و داعی نژاد (1381)، علل نابسامانی های گسترده کالبدی و زیست محیطی تهران را ناشی از اولویت دادن به حرکت سواره در مقابل حرکت پیاده، عدم تجهیز خیابان برای حرکت پیاده و ضعف و فقدان پوشش گیاهی مناسب دانستند. معینی( (1384 به این نتیجه رسید که میزان قابلیت پیاده مداری در فضاهای شهری ارتباط مستقیم با امنیت، دلپذیری و جذابیت محیطی، دسترسی و. . . دارد. شوای و همکاران (2009) رواب گوناگونی میان تردد عابرین پیاده و تسهیلات متنوع مربوط به پیاده روی عابرین آشکار شد. در این میان تسهیلات مربوط به گذرگاه ها و شرای مناسب پیادهروها بیش از سایر تسهیلات عابرین پیاده، با ترددهای پیاده در ارتباط بود. همچنین لواسی و همکاران (2008) به این نتیجه رسیدند که تلاشها برای بهبود قابلیت پیاده روی، امنیت و وجود فضای سبز در محی های مسکونی، می تواند مرتب با میزان فعالیت بدنی و چاقی و در نتیجه سلامتی کودکان پیش دبستانی از خانواده های کم درآمد باشد نتایج حاصل از تحقیقات کوندو و همکاران (2009) نشان داد که میزان فعالیت بدنی و پیادهروی در میان شهروندان زنی که در محیطی زندگی میکردند که تنوع استفاده چند منظوره از زمینها و مکانهایی برای پیادهروی و دسترسی به تسهیلاتی برای رفع نیازهای روزانه در آنها وجود داشت، بالا بود. گهل (1987) به بحث در زمینه پیادهروها و نحوه طراحی مناسب فضاهای عمومی به ویژه در اسکاندیناوی میپردازد. هاوس کلاو (1990) رویکردهای متفاوت جداسازی ترافیک وسائل نقلیه از پیادهراه را در بریتانیا و آلمان مورد تجزیه و تحلیل و مقایسه قرار میدهد. با ایجاد پیادهرو افراد به جای استفاده ازوسایل نقلیه برای خرید و انجام دادن کارهای شخصی به پیادهروی ترغیب می شوند. علاوه بر آن تعداد عابران پیاده افزایش میبابد و در مناطق تجاری کنار پیاده رو ها رونق اقتصادی ایجاد میشود. یکی از نقیضه-های عمده شهرسازی معاصر جهان، سرسپردگی بیش از حد آن به نیازهای حرکت سواره و غفلت از حفظ و ساماندهی فضاهای پیاده و حرکت پیاده است. این امر یکی از عوامل عمده کاهش کیفیت محی شهری و افول ارزشهای اجتماعی، فرهنگی و بصری در فضاهای شهری محسوب میشود. به عنوان واکنش و چارهجویی در برابر این وضع، در طول سه دهه گذشته گرایشها و دیدگاههای جدیدی در عرصه شهرسازی جهان مطرح شده که از آنها به عنوان جنبش پیاده گستری یاد میشود. (مهدیزاده، 1379، .(12 تا قبل از انقلاب صنعتی، شکل و بافت شهرها به طور کامل تابع شرای جغرافیایی و مسیر رودها و راهها بود و شهرسازی از مقیاس انسانی و امکانات حرکت پیاده انسان و تا حدی چهارپایان پیروی میکرد. به همین دلیل راهها و فضاهای شهری در انطباق کامل با اندازههای انسانی و نیازهای اجتماعی و روانی شهروندان شکل میگرفت. (مهندسان مشاور زادبوم، 1372، .(3-4 توجه به حرکت پیاده و پیادهراهها به حدود نیم قرن پیش بر میگردد. در آن زمان در اروپا به منظور بازسازی خرابههای ناشی از جنگ و حفظ مراکز تاریخی شهرها و نیز در ساختن نوشهرها اندیشه جداسازی راهها و فضاهای پیاده و سواره مطرح گردید. (مهندسین مشاورزادبوم، 1372، .(7-8
بیان اهداف
هدف این پژوهش همانطور که از عنوان آن بر میآید بررسی ضرورت و اهمیت احداث پیاده روها شهری به عنوان فضاهای فراموش شده از دیدگاه برنامهریزی شهری است. این مسآله در درجه اول نیازمند دلایل ضرورت ایجاد و احداث پیاده روهای شهری به عنوان مکانهای فراموش شده است. سپس تاثیرات پیاده ورهای شهری را بر زندگی شهری شهروندان بررسی و ارزیابی مینماید.
مفهوم پیاده راه
پیادهراهها، قسمتی از فضای شهری هستند که به دلیل دارا بودن برخی ظرفیت-های خاص در تمام یا بخشی از ساعات شبانهروز کاملا بر روی حرکت سواره بسته شده و به طور کامل به حرکت عابران پیاده اختصاص مییابند. پیادهروها نه تنها جزو مهمترین فضاهای عمومی شهری محسوب میشوند، بلکه اساسآ به منظور تداوم حیات شهری ضروری هستند. به همین دلیل پیاده روهها به عنوان عناصری خاطره انگیز و هویتبخش در شهرهای امروزی شناخته میشوند. (کاشانیجو، 1390، .(46 امروزه پیاده راهها یکی از مهمترین فضاهای شهری و عرصههای عمومی در شهرها هستند که به ویژه به دلیل شاخصهی مقیاس انسانی و ایجاد پویایی و افزایش تعاملات اجتماعی در عصر ارتباطات بسیار مورد توجه هستند. همچنین این محورها دارای عملکردهای متنوع گذران اوقات فراغت مانند استراحت، بازی و سرگرمی هستند که بر جذابیت آنها به عنوان یک فضای شهری بیش از پیش می-افزاید. این محورها به عنوان یکی از بهترین، کمهزینهترین، در دسترسترین و مورد توجهترین فضای شهری در دنیا مطرح بوده و روز به روز در حال گسترش هستند. آنچنان که در حال حاضر این محورها به عنوان یکی از اصلیترین معیارهای توسعه یافتگی و رقابت شهرها به منظور جذب گردشگران و رونق اقتصادی به شمار میروند.
ضرورت و اهمیت احداث پیادهراه
خیابانهای شهری در گذر زمان به عنوان فضاهای عمومی شهری نقش مهم و ویژه-ای را از نقطه نظر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و شهرسازی ایفا میکنند. نقش و جایگاه خیابان در دورانهای مختلف و در مقاطع فکری و زمانی متفاوت، از نقش جابجایی و تردد گرفته تا عرض اندامهای حکومتی و فرهنگی و در دورانهای اخیر مکان بروز تعاملات اجتماعی چهرههای متفاوتی به خود گرفته است. با وجود عملکردهای مختلف خیابان آنچه در طی اعصار مستمراً بدون تغییر باقی مانده - است عمومی بودن فضای خیابان است که متعلق به تمام ساکنان شهر است و حضور مردم به دلپذیر و سرزنده بودن این فضای عمومی کمک میکند. پیادهروی مهمترین امکان برای مشاهده مکانها، فعالیتها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزشها و جاذبه های نهفته در محی است. پیادهراهها در مقیاس شهر عمل کرده و پذیرای گروههای مختلفی از شهروندان میباشد که به دلیل ویژگیهای خود در تعاملات اجتماعی در عصر ارتباطات مجازی و تحریک اقتصادی نواحی پیرامونی و نیز به عنوان پهنه های چند عملکردی که دامنه گستردهای از فعالیتها را در برمیگیرد موجب حضور هرچه بیشتر شهروندان در شهر و بهره گیری از ارزشهای بصری، فرهنگی و اجتماعی آن میشوند. (مرتضوی، .(1390 پیادهراهها به عنوان بخشی از فضاهای شهری، عرصهای را برای وقوع رویدادهای اجتماعی، سیاسی، ایجاد خاطره و بیان احساسات جمعی بوجود میآورند. حضور و حرکت پیاده در فضاهای شهری، امروزه با وارد شدن اتومبیل کمرنگ شده و احیای آن از این نظر حائز اهمیت میباشد که باعث افزایش ارتباطات و برخوردهای اجتماعی از یک سو و موجب احیای شهر و فضای شهری از سوی دیگر میباشد. شهروندان نیز پیادهراهها را بهخاطر امنیت و آرامش فضاهای آن و برقراری تعاملات اجتماعی و گذران اوقات فراغت و عدم وجود خودرو و آلودگی دوست دارند. (مرتضوی، .(1390 به علاوه محدودههای پیاده بر خلاف بسیاری دیگر از فضاهای گذران اوقات فراغت دارای کارکردهای تفریحی متنوع و گوناگونی هستند که میتواند مردم را با هر سن و جنسی به خود جذب نماید. (کاشانی جو، 1385، .(47 خیابان و مسیرهای تردد از جمله فضاهای اجتماعی است که انسان ضمن رفع نیازهای خود و تردد از آن به بخشی از نیازهای روحی خود پاسخ میدهد. عدم توجه به این نیازها و در کل عدم توجه کافی به عابر پیاده در طراحی شهری مشکلات فراوانی را برای حرکت آنها بوجود میآورد. چرا که اینگونه مسیرها از حساسترین و مهمترین فضاهای عمومی هستند که امکان تعاملات اجتماعی، کار، تفریح، استراحت، تجمع، بازی و.... را برای انسانها در شهر میتوان فراهم آورد.
-1 معیارهای ارزیابی پیادهراهها
بیش از هر چیز باید توجه داشت که در مکانیابی و طراحی پیادهراهها لازم است ابعاد مختلفی در نظر گرفته شود. در پیدایش رویکرد پیادهمداری، علاوه بر شهرسازان و طراحان محی ، جامعهشناسان و متفکران اجتماعی نیز نقش موثری داشتهاند. در این تحقیق چهار بعد اجتماعی ـ اقتصادی، کالبدی ـ فضایی، دسترسی و ترافیک و طراحی شهری برای معرفی شاخصها و معیارها در نظر گرفته-شدهاست:
-1-1 معیارهای اجتماعی ـ اقتصادی
از جاذبههای پیاده راهها میتوان به برگزاری نمایشگاههای فصلی و ارائه آثار هنری، تئاتر خیابانی و ... جهت شادابی و نشاط اجتماعی و پویایی و جذابیت فضایی اشاره نمود. (مرتضوی، .(1390 همچنین احداث پیادهراهها عمدتاً با قرارگیری در امتداد نقاط جاذب فرهنگی و تاریخی باعث تقویت زندگی اجتماعی و فرهنگی میگردد. از دیگر شاخصهای مهم غلبه فرهنگ پیادهروی، میزان
ایمنی و امنیت در خیابان و فعالیت 24 ساعته فضای شهری (کاشانیجو، (1390 می-باشد.
-1-2 معیارهای کالبدی ـ فضایی
ساماندهی پیادهراهها یکی از عوامل موثر در رونق مراکز خرده فروشی سنتی جدید و دسترسی آسان به خدمات جزئی ولی ضروری روزمره محسوب می- شود. (مهدیزاده 1379، .(16 وجود اربریهای مختل تجاری و مسکونی شرط اصلی برای فعالیت 24 ساعته پیادهراهها به عنوان فضای شهری است و به خصوص به استقرار خردهفروشیها در طبقات اول و کاربریهای مسکونی در طبقات بالا تاکید میشود. (کاشانیجو، .(1390 وجود مغازههای تجاری، دستفروشان، رستورانها، کافهتریاها جهت ایجاد جذابیت و افزایش سرزندگی و تنوع محی ضروری است. (مرتضوی، .(1390
-1-3 معیارهای ترافیک و دسترسی
سفرهای پیاده باید در پیوند با سفرهای سواره برنامهریزی شود. بدون حضور فرد پیاده سایر انواع ترددها بیمعنا خواهد بود. بنابراین تردد پیاده باید لزوم برنامهریزی برای انواع دیگر ترددها را فراهم سازد و در برنامهریزی حمل و نقل درون شهری در اولویت قرار گیرد. (قریب 1383، .(20 به علاوه مسیرهای پیاده باید به صورت شبکهای به هم پیوسته، کلیه فعالیتهای شهری متصل کند به طوری که دسترسی فرد پیاده به سهولت امکانپذیر باشد. (قریب 1383، .(20 احداث ایستگاههای تاکسی و محل توقف اتومبیل برای سوار و پیاده نمودن مسافران در نزدیکی گذر عابر پیاده ضروری است. همچنین طرح پیادهراه نباید باعث به وجود آمدن تراکم ترافیک در سایر قسمتهای منطقه مرکزی تجاری گردد (پاکزاد 1385، .(280
-1-4 معیارهای طراحی شهری
ایجاد کفسازی مناسب، توجه به خ آسمان، طراحی بدنهها و محی اطراف، میتواند کیفیت مسیر را ارتقاء بخشد. برای جلوگیری از یکنواختی مسیر ایجاد نقاط مکث ضروری است. به وجود آوردن مکانهایی برای نشستن، نصب چراغهای روشنایی مناسب، سرویسهای بهداشتی عمومی جزو عناصر مورد نیاز طراحی ماهرانه مسیر محسوب میشود. علاوه بر این ایجاد سیستم جهت یابی روشن و واضح ولی بدون مزاحمت، می تواند طراحی مسیر
