بخشی از مقاله
- چکيده
کشــور ايــران بــه لحــاظ موقعيــت جغرافيــايي از مســتعد تــدرين منــاطق جهـان از نظـر بـروز مخـاطرات طبيعـي اسـت . بلايـا و مخـاطرات محيطـي از ديرباز بعنـوان مخـرب تـرين عوامـل آسـيب رسـان بـه انسـان ، جامعـه و زيســت گــاه اش مطــرح بــوده انــد.پــژوهش و بررســي هــاي انجــام شــده نشـان مـي دهـد بحرانهـا نقـش تعيـين کننـده ميـزان خسـارت نيسـتند.
بلکــه پاســخ مســئولان بــه بحــران اســت کــه ميــزان خســارتهاي وارده را تعيـين مـي کنـد. در جهـان امـروز دسـتيابي بـه توسـعه پايـدار در برگيرنده مباني حفاظـت از محـيط زيسـت نبـوده و در ايـن ميـان مفهـوم جديـدي از رشـد اقتصـادي مـد نظـر مـي باشـد. هـدف از ايـن پـژوهش ارائــه راهکارهــايي جهــت شناســايي مخــاطرات و حفاظــت از تــالاب در راسـتاي توسـعه پايـدار گردشـگري بـا اسـتفاده از مـدل swot مـي باشـد در ايـن مـدل بـا اسـتفاده از نقـاط قـوت ، ضـعف ، فرصـت و تهديـد راهبردهاي توسعه گردشـگري وحفاظـت از تـالاب ارائـه شـده اسـت . ايـن پـژوهش بـر اسـاس مطالعـات کتابخانـه اي و ميـداني صـورت گرفتـه است . يافته هاي اين پژوهش نشان مـي دهـد کـه ايـن منطقـه بـه لحـاظ شـرايط آب و هـوايي، چشـم انـدازهاي طبيعي،تنـوع گونـه هـاي گيـاهي وجــانوري زيرســاخت هــا و دسترســي راه هــا بــه شــريان هــاي اصــلي کشوري علاوه بـر جـذب گردشـگران داخلـي و خـارجي نيـز مـي توانـد بـه عنـوان يکـي از قطـب هـاي توسـعه پايدارگردشـگري درمنطقـه بـه شمار آيد.
واژگان کليدي :
مخـــاطرات محيطـــي، تـــالاب چغـــاخور، توســـعه پايـــدار ،گردشـــگري، زيستگاه حيات وحش .
- مقدمه
امروزه صنعت گردشگري به عنوان صنعتي بزرگ و سود آور مورد توجه بسياري از کشور ها قرار گرفته است و حتي از آن به عنوان صادرات نامرئي نيز ياد مي شود .اين صنعت نقش عمده اي در توسعه ي اقتصادي جوامع گوناگون با توجه به پتانسيل دروني آنها داشته و يکي از عوامل مهم در سطح پيشرفت و توسعه ي کشورها محسوب مي شود .در چنين شرايطي در کشور ما نيز به خصوص از برنامه هاي توسعه سوم به بعد بحث گردشگري و تعاوني ها مورد توجه خاص برنامه ريزان قرار گرفته است .تالاب ها به عنوان اراضي وسيع و با ارزش حفاظتي زياد که به منظور حفظ تنوع گونه هاي زيستي آن و به عنوان ميراثي که بايد مورد استفاده نسل هاي آينده هر سرزمين قرار گيرد تعريف مي شوند. بنابراين برنامه ريزيهاي گسترده اي براي افزايش کاربري مناطق حفاظت شده به دنبال توسعۀ پايدار صورت ميگيرد. بعلاوه سعي ميشود تا تالاب ها برخلاف تصورات گذشته از مفهوم جزاير طبيعت خارج شده و کارايي و توانايي واقعي خود را آشکار سازند (مجنونيان ، ١٣٨٢). با توجه به اهميت و نقش تالاب ها در ابعاد گوناگون آموزشي، پژوهشي، تفرج و جهانگردي، مطالعات پژوهشي در اين مناطق بسيار ضروري است . به همين دليل مطالعات متنوعي چون ارزيابيهاي محيط زيستي، ارزيابي توان اکولوژيکي و در نهايت مطالعات مديريت جامع و راهبردي در مناطق حفاظت شده در حال انجام است . راهبردهاي مديريتي، فعاليت هاي گردشگري که در اهداف حفاظتي يک منطقه حفاظت شده نقش دارند، را تعيين مي کنند. با اين وجود اين راهبردها را مي توان براي پيشرفت گردشگري در مناطقي به کار برد که رسما حفاظت نشده اند. براي حصول اطمينان از پايداري گردشگري در تالاب ها ، لازم است که برنامه مديريتي مؤثري اجرا شود تا همه ذي نفعان به صورت پويا در آن درگير باشند.
هدف از اين پژوهش ارائه راهکارهايي جهت شناسايي مخاطرات و حفاظت از تالاب در راستاي توسعه پايدار گردشگري با استفاده از مدل SWOTمي باشد.
مباني نظري
اصطلاح مخاطره طبيعي به معناي وقوع يک پديده يا شرايط طبيعي است که در زمان و مکان معين تهديد ايجاد کند و مخاطره آميز شود.
مخاطره طبيعي، عنصري زيان بخش در محيط فيزيکي براي بشر و روابط متقابل انسان و طبيعت بيان شده است .مخاطرات طبيعي وقايع تهديدکننده اي هستند که مي توانند فضاي طبيعي و اجتماعي ما را تخريب کنند. اين تخريب نه تنها در هنگام وقوع حادثه بلکه در بلندمدت ، پيامد هاي اجتماعي اين قضيه را هم شامل مي شود. وقتي وقوع اين حوادث ، تاثيرات منفي زيادي بر جامعه و زيرساخت هاي آن داشته باشد، بلاياي طبيعي تلقي مي شوند.واژه توسعه پايدار اواين بار به طور رسمي توسط برانت لند در سال ١٩٨٧در گزارش "آينده مشترک ما" مطرح گرديد.(سازمان حفاظت محيط زيست ،١٣٨٢) .
بلاياي طبيعي يکي از موانع اصلي توسعه پايدار محسوب مي گردند .
همواره وقوع آن به عنوان سدي بر سر راه توسعه اقتصادي ، اجتماعي و عمراني قرار دارد .چنانچه شدت بلايا بيشتري باشد، برنامه هاي توسعه ملي با مشکلات بيشتري همراه خواهد بود . چرا که بسياري از تمدنها و جوامع بشري در اثر وقوع بلاياي طبيعي از بين رفته اند .
انسان با بهره برداري غير منطقي وضعيت مديريت بهره برداري از منابع طبيعي بر تعداد و شدت بلايا افزوده است . با نگاهي به تاريخچه بلاياي طبيعي ميتوان به اين مهم پي برد . افزايش بي رويه جمعيت به عنوان يکي از موانع در استفاده صحيح از منابع طبيعي است . به اين ترتيب که افزايش جمعيت بالطبع افزايش نيازهاي غذايي) توسعه کشاورزي و دامپروري ( سکونتگاهها) توسعه مناطق شهري( ، امکانات آموزشي – بهداشتي وتسهيلات رفاهي و ...را به دنبال دارد که لازمه افزايش اين نيازها استفاده غير اصولي ، نا مناسب و بي رويه از ثروتهاي طبيعي مي باشد در نتيجه پيامدهاي ناگوار بلاياي طبيعي را سبب مي گردد و برنامه ريزيهاي ميان مدت و دراز مدت را به مخاطره مي اندازد .بنابراين لازم است در توسعه پايدار اين دو مسئله مورد ارزيابي و کنترل قرارگيرد.(عابدي ،١٣٨٨) .در سالهاي اخير ملاحظات اکولوژيکي و زيست محيطي موجب گرديد تا اکوتوريسم به عنوان سازگارترين نوع گردشگري بيش از ساير اشکال گردشگري مورد توجه قرار گيرد. در واقع اين نوع گردشگري جهت پيشرفت اقتصادي هر کشور، مردم بومي منطقه و حفظ ارزش هاي طبيعي، زيست محيطي و فرهنگي مناطق گردشگري مناسب تشخيص داده شده است . از اين رو توسعه اين بخش جزء اهداف اصلي صنعت گردشگري در نظر گرفته مي شود ( حسيني، ١٣٨٤ : ١٠٤ ). براساس تصميمات سازمان گردشگري، کشور ايران از لحاظ جاذبه هاي گردشگري جزء ١٠ کشور اول جهان و از نظر تنوع گردشگري جزء ٥ کشور اول و از نظر تنوع صنايع دستي جزء ٣ کشور اول جهان محسوب مي شود که حکايت از کم نظير بودن کشورمان از نظر پتانسيل هاي گردشگري مي باشد ) ١١ :٢٠٠٠ ,WTO)بنابراين لزوم توجه به زيرساخت هاي گردشگري وراه هاي ارتباطي -دسترسي ،حقاظت از منابع طبيعي وبکر تالاب ، زيستگاه جانوري وآبزيان ميتواند راهکاري جهت توسعه پايدار گردشگري در راستاي حفاظت از تالاب باشد.اصولا تالاب ها از تنوع زيادي برخوردارند، از طرفي اغلب تابعي از تقاضاي گردشگري، وجود اراضي مناسب و کافي، دسترسي هاي مناسب به ساير نقاط از جمله نواحي خدماتي و شهري مي باشد. با اين حال گاهي اين ويژگي ها در کنار يک جاذبه گردشگري مشاهده مي گردد ( مهندسان مشاور هفت شهر، ١٣٨٦ : ٢ ) با توجه به اين که بهره برداري از توان هاي توريستي در هر منطقه مي تواند زمينه اي پويا و فعال براي توسعه آن در پي داشته باشد منطقه تالاب چغاخور با داشتن توان ها و جاذبه هاي اکوتوريستي بسيار غني به ويژه شرايط آب و هوايي و طبيعي پاک ، نقش مهمي در توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي منطقه ايفا مي نمايد.
- پيشينه پژوهش
در ارتباط با توسعه پايدار گردشگري در مناطق حفاظت شده مطالعاتي صورت
گرفته است از جمله :
در طرح جامع توسعه گردشگري استان چهارمحال و بختياري( ١٣٧٨ : )
محور تالاب چغاخور به عنوان محور سوم گردشگري در نظر گرفته شده و به بررسي توان هاي زيست محيطي، اجتماعي– فرهنگي، اقتصادي پرداخته اند .
در نهايت راهکارهايي جهت تقويت اين زمينه ها ارائه شده است .
-اکرم کريمي (١٣٧٩): در پايان نامه کارشناسي ارشد خود تحت عنوان
“ارزيابي اکوتوريسم تالاب چغاخور " ابتدا به بررسي وضعيت طبيعي و زمين شناسي تالاب پرداخته و اين تالاب را يک مکان جاذب اکوتوريستي معرفي کرده و پيشنهاداتي جهت ايجاد تأسيسات توريستي در محدوده اطراف تالاب ارائه داده است .
- طرح جامع نمونه گردشگري چغاخور (١٣٨١): که از سوي اداره کل ميراث فرهنگي استان در حال اجراست ، به بررسي توان هاي توريستي و اکوتوريستي تالاب پرداخته و ايجاد يک دهکده توريستي در اين منطقه را در نظر دارد.
- ترابي (١٣٨٤)، نيز براي برنامه ريزي توسعه گردشگري منطقه حفاظت شده اشترانکوه از مدل اکولوژيکي اکوگردشگري استفاده کرد و با استفاده از تکنيک GISو RS به توليد نقشه ها اقدام نمود. نتايج حاکي از آن بوده که منطقه براي تفرج گسترده و متمرکز هر کدام با دو درجه توان ، داراي توان مي باشد.
- اصغر نوروزي ( ١٣٨٤) :در پايان نامه کارشناسي ارشد خود تحت عنوان بررسي توان هاي محيطي در توسعه استان چهار محال و بختياري ( مطالعه موردي دهستان چغاخور ) به بررسي و شناخت توان هاي محيطي دهستان مذکور پرداخته و بر اساس يافته هاي تحقيق اين نتيجه حاصل شده است که دهستان چغاخور داراي پتانسيل بالاي توريسم و اکوتوريسم مي باشد.
- رحماني ( ١٣٨٨) با استفاده از روش توصيفي- تحليلي و تهيه پرسشنامه به بررسي توسعه گردشگري پايدار در مجموعه حفاظتي قميشلو پرداخت ، نتايج بيانگرآن بود که با توجه به پتانسيلهاي بالقوه پناهگاه حيات وحش قميشلو، توان تبديل شدن به يکي از قطبهاي گردشگري در منطقه رادارد.
- زماني (١٣٨٩)، با استفاده از روش توصيفي – تحليلي به بررسي توانمند يهاي منطقه ي حفاظت شده سرخ اباد استان زنجان در جهت توسعه گردشگري پرداخت و نتايج گوياي آن بوده منطقه داراي توانمنديهاي زياد در جذب گردشگر مي باشد.
- نسترن (١٣٩١)، با استفاده ازمدل SWOT و AHP به ارزيابي توان اکوتوريستي پناهگاه حيات وحش و پارک ملي قميشلو پرداخت و معيارهايي براي توسعه گردشگري منطقه انتخاب و رتبه بندي کرد و همچنين نقاط قوت ، ضعف ، فرصت و تهديد ها به عنوان بهترين راهبرد طبيعت گردي محاسبه شدند. تام رافري و همکاران (١٩٩٨) در ايالت نيوجرسي آمريکا به بررسي قابليت و ظرفيت گردشگري و تفريحي کنارة رودخانه موريس ، با توجه به فاصله از مناطق حساس وآسيب پذير و حيات وحش پرداختند.
- آماچر و همکارانش ( ١٩٩٨) تالاب هاي ساحلي ميشيگان را در ايالت متحده آمريکا را مورد مطالعه قرار داده و نظريه هاي مرتبط با ارزش گذاري خدمات و عملکردهاي آن را تجزيه و تحليل نموده اند و در نهايت اين تالاب ها را داراي ارزش اکوتوريستي و گردشگري دانسته اند.
- ديويد هاريسون (٢٠١١) در مقاله خود، به توصيف و ارزيابي عمليات توريستي انجام شده دردهکده اي در نزديکي رودخانه گراند در کاربين شمالي پرداخته است .طي اين عمليات با تأکيد برحفاظت از منابع و حيات طبيعي رودخانه و ساخت و سازهاي انجام شده از سال ٢٠١٤ به بعد به جذب توريست فراوان و بالا بردن توان اقتصادي منطقه منجر شده است .
- معرفي منطقه مورد مطالعه
تالاب چغاخور با موقعيت رياضي٦ ٥ درجه و ٥٣ دقيقه طول جغرافيايي و ٣١ درجه ٥٣ دقيقه عرض جغرافيايي قراردارد، بعنوان مرکز ثقل حوزه آبريز باوسعتي معادل ١١٣ کيلومتر مربع مي باشد.اين محدوده ازشمال به اراضي کشاورزي ازجنوب به اراضي ملي وارتفاعات ،ازغرب به چشمه شيرکشته وازشرق به مسيل واراضي کشاورزي محدود ميگردد به لحاظ تقسيمات سياسي اين محدوده دردهستان چغاخور ازتوابع بخش بلداجي شهرستان بروجن قرار دارد(Wikipedia.ir)
شکل ١. موقعيت جغرافيايي تالاب جغاخور
منبع : نگارندگان
- ارزش تالاب ها
ارزش هاي تالاب ها به سه دسته اکولوژيکي، اقتصادي و زيباشناسي تقسيم مي شوند: ارزش هاي اکولوژيکي : تالاب ها براي سلامت محيط زيست ما حياتي هستند .در واقع آنها موجب فيلتر شدن تغييرآلودگي ها مي شوندو همان طوري که آب ها از يک تالاب مي گذرند بيشتر آلودگي ها به صورت محلولي معلق در داخل آب وجود دارند توسط خاک و گياهان تالابي مبدل به مواد غذايي براي موجودات آبزي ميشوند .قابليت فيلتر کردن آب توسط تالاب ها کمک مي کند که آب هاي سطحي براي شنا، ماهيگيري و گاهي اوقات به عنوان منبعي از آب نوشيدني مناسب باشد .همچنين پوشش گياهي به سرعت در تالاب ها رشد ميکنند و موجب توليد مقدار زيادي غذا براي جانوران گياهخوار و چوب براي نيازهاي انسان مي شوند .علاوه برغذا و زيستگاهي که به وسيله گياهان تالاب ها ايجاد مي شود تالاب ها موجب افزايش تنوع زيستي مي شوند -.بسياري از ارزش هاي اقتصادي تالاب ها را به سختي مي توان تعريف نمود .نظير شغل هاي وابسته که ايجاد مي شود .
به عبارت ديگر ارزش هاي اقتصادي تالاب ها فقط منحصر به تهيه غذا و اين که تالاب ها زيستگاهي براي حيات وحش مي باشند نيست ، بلکه آنها موجب حمايت ماهيگيري تجاري، توريسم و صنايع تفريحي مي شوند .در هنگامي که ارزش هي اقتصادي تالاب ها را مي خواهيم محاسبه کنيم بايد تمام درآمد توليد شده توسط مردمي که براي اردو، صيد، ماهيگيري، قايق سواري، عکاسي از طبيعت و تماشاي پرندگان به تالاب ها مي آيند را نيز محاسبه کنيم .تالاب ها با تجمع بيولوژيکي آلودگي هاي شيميايي و مواد غذايي را در خود انباشته مي کنندکه اين عمل تالاب ها مخصوصا هنگامي که تالاب ها به آب هاي زيرزميني يا منابع آب هاي سطحي نظير رودخانه ها و درياچه ها که توسط انسان براي نوشيدن ، شنا، ماهيگيري، توريسم و يا ديگر فعاليت ها استفاده مي کنند.از ميان ارزش هاي اقتصادي متعدد تالاب ها مي توان به حفظ ذخاير : شود مرتبط باشد (محمودي، ١٩:١٣٨١).
- مشخصات زيرساخت ها در منطقه
- شبکه راه ها وحمل ونقل
بررسي وضعيت راهها در محدوده مطالعاتي نشان ميدهد که از مجموع ٢٣٣ کيلومتر راه تحت پوشش اداره کل راه وترابري استان چهارمحال بختياري ٤١ کيلومتر راه اصلي عريض ، ١٥٨ کيلومتر راه اصلي معمولي، ١٤ کيلومتر راه فرعي آسفالته عريض ، ١٧ کيلومتر راه فرعي آسفالته درجه يک و ٤ کيلومتر راه فرعي آسفالته درجه دو احداث شده وبهره برداري مي گردد.
(سازمان راه و ترابري استان چهارمحال و بختياري،١٣٩٠).
