بخشی از مقاله
مقدمه
امروز گردشگری به یکی از بزرگ ترین و سریع ترین صنایع درحال رشد در دنیا تبدیل شده و مزایای آن در ابعاد مختلف شناخته شده است. از جمله نقش مهم آن در اشتغالزایی، فقرزدایی، تعاملات فرهنگی، حفظ و بهبود منابع طبیعی و میراث فرهنگی ، تولید ناخالص داخلی، مصرف و گردش پول، ایجاد سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت ها در سطح جهانی اثبات شده است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان موفقیت یا شکست صنعت جهانگردی در هر کشور به طور مستقیم به اعمال سیاستهای حمایتی دولت باز میگردد به نحوی که هر چه چتر حمایتی دولت نسبت به گردشگری گستردهتر باشد، شکوفایی این بخش هم بیشتر خواهد شد(معصومی راد،.(1391تجربه چین، امارت متحده عربی و بسیاری از کشورهای دیگر در سالهای اخیر حاکی از این است که فراهم کردن زیرساختهای مناسب در خصوص گردشگری، رشد اقتصادی و افزایش قابل توجه درآمد را برای این کشورها به ارمغان آورده است. از سوی دیگر مجموعه عوامل طولی و عرضی سبب گشته تا دولتمردان به پدیده گردشگری به دلیل نقش موثری که میتواند ایفا کند به عنوان یک اهرم در روابط دیپلماسی بنگرند چرا که این صنعت میتواند کشور را از حالت اقتصاد تک محصولی رهایی بخشد(رفیع،.(1393امروزه بازار نفت،قهوه، کائوچو و
1
بسیاری از کالاهای دیگر که به عنوان منبع درآمد برخی از کشورها محسوب میشود، میتواند به وسیله قدرتهای ذینفع و رقیب دچار تلاطم یا افت و خیز شود. (نظیر اتفاقهای اخیر خاور میانه) اماسرمایهگذاری اندک در گردشگری نسبت به دیگر صنایع میتواند تغییرهای بسیار مثبتی را به همراه داشته باشد. از سوی دیگر تاثیرگذاری که گردشگری در اقتصاد کشورها دارد موجب شده تا گردشگری به عنوان یکی از موضوعهای گفتوگو بین هیاتهای بلندپایه خارجی به شمار آید. به عبارت دیگر "دیپلماسی بر پایه گردشگری" شکل گرفته و از این رو موفق شده به تدریج جای خود را در معاهدات و قراردادهای بینالمللی باز کند. در سال های اخیر مفهوم دیپلماسی عمومی مورد توجه بسیاری از کشورها و از جمله جمهوری اسلامی ایران بوده و در این راستا نهادهای خاصی در داخل ساختار وزارت خارجه تعبیه شده است(مهکویی،.(1389 هدف از دیپلماسی عمومی تقویت آن چیزی است که قدرت نرم یا هوشمند کشورها نامیده شده است. به زبان ساده، دیپلماسی عمومی می کوشد تصویر یک کشور را در نظام بین الملل بهبود بخشد. رابرت جرویس یکی از علمای معروف سیاست بین الملل معتقد است: در نظام بین الملل تصویر، مهم تر از واقعیت است. در سال های اخیر بسیار شنیده ایم که تصویر منفی ارائه شده از جمهوری اسلامی ایران در رسانه های غربی، تأثیر منفی بر روابط ایران با سایر دولت ها و حتی ملت ها گذاشته است.دیپلماسی عمومی بیشتر از آنکه دولت ها را مخاطب قرار دهد افکار عمومی و ملت ها را در کانون توجه خود قرار می دهد. دیپلماسی عمومی مستلزم ارتباط با گروه های مرجع، رهبران احزاب سیاسی، گروه های ذی نفوذ، نخبگان سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی، رسانه ای به عنوان سازندگان افکار عمومی و کلیه شهروندان برای شکل دهی به افکار و هماهنگ سازی اذهان آنان با هدف سیاست خارجی است. از این منظر دیپلماسی عمومی را تا حدی می توان شبیه تبلیغات به نفع یک دولت خاص دانست، لکن دیپلماسی عمومی قابل تقلیل به تبلیغات نیست؛ زیرا هدف آن تأثیرگذاری بلندمدت بر افکار عمومی است(احتشامی،.(1393 برخی کارشناسان، دیپلماسی فرهنگی و رسانه ای و حتی تجاری را بخشی از دیپلماسی عمومی تلقی می کنند، لکن به نظر می رسد میان این مقوله ها تفاوت هایی وجود دارد. بر همین اساس میتوان گفت دیپلماسی گردشگری علیرغم تعاملی که با دیپلماسی عمومی دارد، به طور کامل ذیل آن قابل تعریف نیست، زیرا:
1. حوزه گردشگری به تنهایی حوزه ای وسیع و فراگیر است و لذا کسانی که در زمینه دیپلماسی عمومی تخصص دارند، الزاما متخصص دیپلماسی گردشگری نیستند. آنها عمدتا از زاویه سیاسی و رسانه ای به گردشگری می نگرند، حال آنکه گردشگری علاوه بر ابعاد تجاری و اقتصادی و رسانه ای، دارای ابعاد صنعتی و فرهنگی نیز هست.
2. ساختار سازمانی در نظر گرفته شده برای دیپلماسی عمومی هم برای تحقق اهداف دیپلماسی گردشگری کافی نیست. گردشگری با حوزه های متعددی نظیر هتلداری، حمل و نقل زمینی و هوایی و ریلی و دریایی، حوزه های محیط زیست، فرهنگی، کارگری، میراث فرهنگی، صنایع دستی، موزه و نظیر این ها ارتباط دارد و ساختار سازمانی در نظر گرفته شده برای دیپلماسی عمومی که معمولا داخل وزارت خارجه است نمی تواند با همه این حوزه ها در ارتباط باشد و دیپلماسی گردشگری را به نحو کارآمد مدیریت کند.
3. واقعیت این است که در دیپلماسی گردشگری، سهم گردشگری به مراتب بیشتر از دیپلماسی است در حالی که در دیپلماسی عمومی سهم دیپلماسی بیشتر است. بنابراین می توان دیپلماسی عمومی را ذیل ساختار وزارت خارجه قرار داد. در حالی که این نکته درباره دیپلماسی گردشگری صادق نیست. در دیپلماسی گردشگری وزارت خارجه بیشتر نقش هماهنگ کننده دارد تا تصمیم گیرنده.
4. بخشی از وظایف دیپلماسی گردشگری مثل تأمین مالی، جذب سرمایه گذاری در بخش گردشگری، تأمین زیرساخت های فنی و صنعتی گردشگری اساسا خارج از حیطه وظایف دیپلماسی عمومی و دیپلمات های عمومی است. از همین رو دیپلماسی گردشگری را نمی توان ذیل دیپلماسی عمومی جای داد. به این ترتیب می توان گفت: دیپلماسی عمومی می تواند شرایط لازم اما نه کافی را برای تحقق اهداف دیپلماسی گردشگری فراهم کند. فعال بودن دیپلماسی عمومی به خودی خود به معنای وجود دیپلماسی گردشگری و تحقق اهداف آن نیست(حاجی محمدی،.(1393
2
در نظام دگرگون شونده جهانی که حاکمیت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دولتها تحت تاثیر جهانی شدن قرار دارد
و تهدید نرم و سایر تهدیدها جهان را در معرض خطر قرار داده است، آنچه بیش از پیش اهمیت دارد مراودات، تعاملات و ارتباطات منطقهای و بینالمللی است، که نقش دیپلماسی عمومی(مردم محور) برای تنظیم روابط بینالملل اهمیت شایانی دارد به ویژه آنکه اگر منابع فرهنگی از جذابیت برخوردار باشند دیپلماسی عمومی، قدرت نرم بیشتری خواهد داشت. دولتها میتوانند با رویکرد توسعه گردشگری پایدار به عنوان فرصتی نرم با ایجاد سازههای ژئوپلتیکی گردشگری، سازمان جهانی و منطقهای، ضمن تقویت روابط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، بنیانهای گردشگری خود را باز تعریف نمایند و با تبادل انرژی (ارتباطات) میزان آنتروپی خود را کاهش و با ترسیم فضای باز و کاهش سطح استهلاک و اصطکاک بین المللی، قدرت نرم کشور خود را افزایش داده و موجب تحکیم مبانی دوستی و مودت فی مابین ملتها و دولتها گردد تا از پنجره گردشگری بینالمللی شمیم خوش صلح و امنیت در فضای جهانی عطرآگین و موجب رونق اقتصادی و درآمدزایی و فقر زدایی شود(عبدالهی،.(1390
بسیاری از عناصر فرهنگی چون ظرفیتهای تاریخی ـ فرهنگی، علمی ، طبیعی، زبان، مذهب و مفاخر یک کشور میتواند به طور غیرمستقیم در مخاطب تاثیرگذار باشد و موجب جذب دیگران شود همانگونه که ژوزف نای در کتاب»قدرت نرم« که در سال 2004 به چاپ رساند قدرت نرم را این چنین تعریف کرد. قدرت نرم، توانایی تاثیرگذاری بر دیگران برای به دست آوردن نتایج مطلوب از طریق جذابیت به جای اجبار یا تطمیع است . با این رویکرد دولتها با دیپلماسی عمومی ، قدرت نرم گردشگری را تقویت و ارزش ها ، فرهنگ و تمدن آداب و رسوم خود را به عنوان یک فرهنگ جهانی بدون واسطه به گردشگران معرفی می کنند و در پرتو دیپلماسی مثبت نیروهای همگرای مناطق و در مجموع جهان را به سوی همگرایی بیشتر حرکت می دهند. دیپلماسی مردم محور و نفر به نفر ابزار قوی برای توانمندسازی گردشگران بینالمللی است تا گردشگران با درک جدید از کشور هدف به مبدا باز گردند. بدون تردید بازدیدکنندگان بر پایه مشاهدات خود و ملاقات بیواسطه با شهروندان سایر کشورها درک جدیدی به دست آورده و آن را به دیگران منتقل می نمایند. افزایش قدرت نرم گردشگری به صورت مستقیم مستلزم برنامهریزی است و دولت ها با بهرهگیری از توان سایبری، رسانهها و فضاهای مجازی
و تبلیغات مناسب کوشش مینمایند تا سایر دولتها و ملتها را به خود جذب نمایند. و با برجسته سازی بنیانهای فرهنگی، گردشگری و بسترساز ورود گردشگران شوند. در بستر این اقدامات و نفوذ در افکار عمومی و انتقال پیام، امنیت ملی را اشاعه
و صلح و تفاهم را به ارمغان آورده و موجب رشد و توسعه گردشگری و افزایش درآمد می گردند. شکل گیری قدرت نرم یکی از بخش های اصلی دیپلماسی عمومی است. از این رو دولت ها در صدد آن هستند تا حوزه های مردمی و حوزه های قدرت نرم کشور را بیش از گذشته فعال سازند(ابو،.(1392
سازمان جهانی گردشگری در گزارشی که توسط کارشناسان این سازمان و به کمک دانشکده اقتصاد دانشگاه آکسفورد تهیه میکند، سالانه گزارشی در بازه های زمانی ده ساله تهیه وضعیت گردشگری و اثرات اقتصادی آن در 181 کشور دنیا بررسی می کند. در چشم انداز 2020 سازمان جهانی گردشگری، که نوامبر 2014 مورد بازبینی قرار گرفت، پیش بینی شده که آسیای شرقی و اقیانوسیه، آسیای جنوبی، خاورمیانه و آفریقا با رشد متوسط سالیانهای بیشتر از 5 درصد در مقایسه با 1,4 درصد رشد متوسط جهانی، بیشترین میزان رشد را به خود اختصاص دهند.ایران از سال 1342 ابتدا به عضویت اتحادیه بین المللی سازمان های رسمی مسافرتی و سپس در سال 1354 به عضویت کامل سازمان جهانی گردشگری در آمده است(حکم آبادی،.(1394
بر اساس گزارش سال 2014 سازمان جهانی گردشگری((UNWTO، ایران با 24,4 درصد افزایش از نظر نسبت رشد گردشگری خارجی در سال 2013 نسبت به 2012 رتبه اول دنیا را کسب کرد و در رتبه 48 قرار گرفت و منجر به بازبینی برآورد سال 2020 این سازمان شد. در حالی که برآورد ده ساله این سازمان در سال 2010، وضعیت گردشگری ایران تا سال 2020 را رکود پیش بینی کرده بود ایران برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی در سال 2013 رتبه 48 را در این
3
فهرست به دلیل جذب 4 میلیون و 700 هزار گردشگر خارجی کسب کرد. شایان ذکر است که این سازمان فقط نام 50 کشور برتر را منتشر می کند. درآمد تقریبی ایران از صنعت گردشگری در سال 2013، حدود 7 میلیارد و 379 میلیون دلار بوده است. البته در صورت استقرار نظام جامع آماری، ایران با همین درآمد 7 میلیارد دلاری در رتبه 35 قرار می گیرد. این تغییر و تحول رتبه ایران منجر به بازبینی برآورد سال 2020 سازمان جهانی گردشگری شد.این در حالیست که در برآورد ده ساله سازمان جهانی گردشگری 2010 برای سال 2020، تولید ناخالص داخلی ایران از گردشگری که در سال (%8,4) 2010 بوده برای سال (%8,1) 2019 و (%8) 2020 پیش بینی شده بود.همچنین رشد واقعی ناخالص داخلی ایران از گردشگری به ترتیب برای سالهای (%4,3) 2019، (%3,8) 2020 پیش بینی شده بود(حکم آبادی،.(1394 بر اساس همین گزارش وضعیت گردشگری ایران تا سال 2020 با رکود مواجه میشد و این عدد به 3,8 درصد میرسید. در سال 2010 ، 3,2 درصد از کل سرمایهگذاریهای کشور که معادل 3,4 میلیارد دلار است در بخش گردشگری انجام شده و پیش بینی می شد در سال 2020 میلادی این آمار به رقم 2,8 درصد از کل سرمایهگذاریها و معادل 7,6 میلیارد دلار برسد.همین آمار در مورد درآمد حاصل از گردشگر ورودی به ایران، میزان سرمایه گذاری در صنعت گردشگری، میزان اشتغال زایی به طور مستقیم و غیر مستقیم، صادق است. براساس برآورد 2010 این سازمان، صنعت گردشگری تا سال 2020 در تمام نقاط جهان رشد خوبی خواهد داشت، اما این پیش بینی نشان می داد که ایران در این صنعت با 1 درصد تنزل و کاهش روبهرو می شود در منطقه خاورمیانه نیز ایران، رقبای سرسختی مانند لبنان و اردن، مصر، سوریه، ترکیه، عربستان به ترتیب به دنبال تلاش برای در صدر قرار گرفتن در گردشگری منطقه خاورمیانه دارد.برآورد 2010 این سازمان پیش بینی می کرد که ایران در سال 2020، در رتبه های آخر این ردهبندی و تنها بالاتر از سوریه بایستد. گزارش رقابتپذیری سفر و توریسم مجمع جهانی اقتصاد نیز، پیش بینی های مشابهی راجع به ایران داشت. گسترش صنعت گردشگری منجر به تقویت دیپلماسی عمومی و رسمی و پیشرفت اقتصادی کشور خواهد شد. ایران تفاهمنامه با سازمان جهانی گردشگردی را در اولویت خود قرار داده و این سازمان قصد دارد برای طراحی برنامه توسعه ملی گردشگری تا سال 2025 به ایران کمک کند تا بتواند به هدف جذب 20 میلیون گردشگر تا سال 2025 برسد. مزیت کاهش قیمت نفت برای ایران اینست که می تواند گردشگران بیشتری را برای سفر به ایران تشویق کند و از این طریق درآمد بیشتری وارد چرخه اقتصادی کشور کند(حاجی محمدی،.(1393
وجود ظرفیت های تاریخی، فرهنگی و طبیعی، ایران را به یک موزه بزرگ و پرجاذبه برای گردشگران تبدیل کرده است و بخش زیادی از گردشگران کشورمان را گردشگران فرهنگی، تاریخی، زیارتی و مذهبی تشکیل می دهند. با چنین ظرفیتی ایجاد زیر ساخت ها، تامین اماکن اقامتی و هتل ها، ساماندهی حمل و نقل داخلی و خارجی و حل مشکلات مربوط به ویزا، میزبانی از گردشگرانی که برای بازدید از جاذبه های کشورمان اشتیاق دارند را در مسیر مناسبی قرار می دهد. این در حالی است که گردشگرانی که به کشور ما سفر می کنند با تمام قوانین و ملاحظات ایران آشنا هستند و بیشتر این افراد با هدف بازدید از جاذبه های تاریخی، فرهنگی، زیارتی و مذهبی و طبیعی و بهره گیری از توان درمانی بیمارستان های ایران به کشور ما سفر می کنند(عبدالهی،.(1390
تشکیل کارگروه مشترک سازمان میراث فرهنگی، وزارت امور خارجه، وزارت کشور و وزارت اطلاعات برای تسریع در صدور ویزا، افزایش زمان ویزای فرودگاهی و افزایش تعداد کشورهای بی نیاز از رویداد، حضور فعال تر در نمایشگاه های معتبر بین المللی گردشگری، توجه به تبلیغات از جمله راه اندازی دفاتر اطلاع رسانی و جذب گردشگر خارجی در کشورهای هدف و از همه مهم تر ایجاد فضای مناسب برای ورود روزافزون گردشگران اروپایی به ایران اتفاقاتی است که طی دوسال اخیر ، به عنوان بخشی از دستاوردهای دیپلماسی گردشگری، شاهد آن بوده ایم. دستاوردهایی که بسیاری از رسانه های بین المللی نیز به آن اذعان دارند و اعتراف دارند که رونق صنعت گردشگری در دو سال اخیر به سبب دیپلماسی فرهنگی درحوزه گردشگری و بر اساس سیاست تنش زدایی و نیز ثبات امنیتی ایران و فراهم آوردن زیر ساخت ها و تسهیلات برای گردشگران خارجی بر خلاف کشورهای منطقه روندی صعودی داشته است. به فعل درآوردن پتانسیل های غنی ایران در
4
زمینه های گردشگری حلال و مذهبی، سلامت، تاریخی، طبیعت گردی راهگشای بسیاری از مشکلات موجود اقتصادی کشور خواهد بودایران با شرایط موجود اجتماعی و فرهنگی و رعایت ملاحظات شرعی در امور مختلف بدون تردید می تواند مهم ترین کانون گردشگری حلال برای تمام مسلمانان جهان باشد که اماکن پرجاذبه و امن و اخلاقی را تفریحات و سرگرمی و گردشگری خانواده خود انتخاب می نمایند(حکم آبادی،.(1394
