بخشی از مقاله
مقدمه
سیلیس فراوانترین ماده معدنی، نام کلی موادی با
ترکیب شیمیایی سیلیس و اکسیژن بوده که به صورت
اکسید سیلیس،%60 از لایه خاک را تشکیل میدهد. این
ماده به دو شکل، غیرکریستالی (Amorphous) و کریستالی (Crystalline) در طبیعت یافت می شود.
سیلیس کریستالی بسته به میزان حرارت زمان تشکیل به
شکل کوارتز، تریدیمیت و کریستو بالیت دیده میشود. اشکال بلوری سیلیس تحت درجه حرارت و فشار معین به یکدیگر تبدیل میشوند(.(1
طبق برآورد انیستیتوی ایمنی و بهداشت شغلی
National Institute for Occupational )NIOSH (Safety and Health در کشور آمریکا حدود 1/7 میلیون نفر از کارگران در معرض سیلیس هستند(.(2 کارگران بسیاری از صنایع از جمله تونلسازی، معدنکاری، شیشهسازی، سندبلاست با ماسهپرانی، معادن شن و ماسه، سفالگری، عملیات ساختمانی، حفاری، کشاورزی، پلاستیک، تولید آجر، سنگبری، تولید سیمان پورتلند، ساخت مواد شوینده و کاشی و سرامیک از طریق
هوای تنفسی در مواجهه با سیلیس کریستالی هستند((3-5
که در این میان صنایع سنگبری و پودر سنگ، شیشهسازی، تولید آسفالت، صنایع ساختمانی، سندبلاست، سیمان، تولید شن و ماسه و صنایع کاشی و سرامیک دارای بالاترین سطح مواجهه میباشند(.(6
افراد شاغل در صنعت کاشی و سرامیک با توجه به
مواد اولیه مورد استفاده، مانند خاک رس، کائولین، ماسه، میکا و فلدسپات به صورت غیرمستقیم و همچنین استفاده مستقیم از کوارتز در برخی فرایندهای تولید در معرض
سیلیس کریستالی (کوارتز) هستند که تماس با این ماده
میتواند منجر به بیماریهایی چون سیلیکوزیس، سرطان
ریه، بیماریهای مزمن انسدادی ریه و دیگر عوارض
شود(.(7-10
سیلیس کریستالی به عنوان یک ماده سرطانزای انسانی توسط سازمان بینالمللی تحقیقات سرطان IARC
فصلنامه علمی تخصصی طب کار/ دوره ششم/ شماره دوم/تابستان 45/93
(International Agency for Research on Cancer)
شناخته شده است که این امر اهمیت پایش ذرهای و
ارزیابی خطر مواجهه آن را نشان میدهد. بر اساس
گزارش همین سازمان، تراز قابل استنشاق سیلیس برای صنایع سرامیک، آجر، سفال و شیشه در کشورهای چین،
ایتالیا، هلند، آمریکای جنوبی، ایالات متحده آمریکا در
مشاغلی مانند مخلوط کردن، قالبگیری، لعاب شیشه و پرداختکاری در محدوده 0/1-0/3 mg / m3 اعلام شده
است. بر اساس گزارش همین سازمان بیشترین مواجهه
در صنایع سرامیک و سفال مواجهه با کوارتز است(.(11
مطالعه انجام شده توسط Azari و همکاران در صنایع
دارای گرد و غبار سیلیس غرب تهران، نشان میدهد که
میانگین میزان مواجهه با سیلیس کریستالی در صنایع
تولید کاشی و سرامیک این منطقه 0/328 mg / m3
است(.(12 نتایج مطالعه Golbabaie و همکاران نیز در خصوص ارزیابی مقدار سیلیس آزاد با استفاده از روش پراکنش اشعه x در معدن سنگ ساختمانی سنجک کاشمر نشان داد که بیشترین تراکم کوارتز قابل استنشاق در ایستگاه چکش و کمترین مقدار در ایستگاه گریدر میباشد(.(13
در دو مطالعه انجام شده توسط Mohammadian و همکاران در صنایع استان مازندران، میانگین میزان تراکم سیلیس کریستالی در صنایع ریختهگری 0/34، آجرپزی 0/19 ، تولید شن و ماسه 0/28، تولید آسفالت 0/24، شیشهسازی 0/125، سندبلاست 0/313، سنگ بری 0/318 و کاشی و سرامیک 0/169 میلیگرم بر مترمکعب،
گزارش شد(.(14,15 در سایر مطالعات انجام شده از
جمله پژوهش Dehghan در یک صنعت شیشهسازی و Naghizadeh در معدن سنگ آهن خاف، میزان مواجهه با سیلیس کریستالی بیش از حد مجاز شغلی ایران اعلام شده است(.(16,17 سیلیس کریستالی در گرد و غبارهای صنعتی عمدتاً به صورت کوارتز نمایان می گردد، لذا
/46 ارزیابی ریسک بهداشتی مواجهه شغلی با سیلیس کریستالی در یک صنعت ..
پایش شغلی برای تعیین مواجهه بر اساس این ماده انجام
میگیرد(.(4
اندازهگیری سیلیس کریستالی در نمونههای هوا به سه
روش پراش اشعه (X-Ray Diffraction) X، اسپکتروفومتری جذبی مادون قرمز و رنگسنجی
است(Janko .(18 و همکاران سه روش رایج آنالیز
نمونههای حاوی سیلیس شامل کالریمتری،
اسپکتروفوتومتری مادون قرمز و پراکنش اشعه را مورد
بررسی قرار دادند. نتایج مطالعه نشان داد که روش
پراکنش اشعه ضمن سرعت آنالیز بالا، تنها روش با دقت
و صحت بالا در تعیین سیلیس آزاد بوده است(.(19
در مطالعات دیگر نیز به روش پـراش X به عنوان
قابل قبولترین روش آنالیز کوارتز و کریستوبالیت در
نمونههای هوا تاکید شده است(.(20,21
با توجه به تعداد زیاد صنایع کاشی و سرامیک در کشور و تعداد بالای کارگران شاغل در این صنعت، برای تصمیمگیری در مورد اقدامات کنترلی، تعیین اولویتها و کاهش سطح خطر به سطح قابل قبول، ارزیابی خطر
بهداشتی مواجهه با مواد شیمیایی ضروری میباشد. نظر
به اینکه تاکنون مطالعهای در خصوص ارزیابی خطر بهداشتی مواجهه بهداشتی با سیلیس کریستالی در کشور در صنعت تولید کاشی و سرامیک انجام نشده است. این مطالعه با هدف بررسی میزان مواجهه کارگران با گرد و
غبار کل، گرد و غبار قابل استنشاق و سیلیس کریستالی
(کوارتز)، تعیین کمی و کیفی سطح خطر بهداشتی و ارائه تصویری شفاف از سطح خطر مواجهه در یک مجتمع تولید کاشی و سرامیک نظر انجام شد.
روش بررسی
در این مطالعه توصیفی- تحلیلی مقطعی، پس از بازدید از صنعت مورد مطالعه و مشخص کردن واحدهای تولید، با در نظر گرفتن ضریب اطمینان %95 و انحراف معیار به دست آمده از مطالعه پایلوت، تعداد 64 نمونه
هوا (کلی و استنشاقی) از ناحیه تنفسی نمونهبرداری
گردید. برای حذف اشتباهات نمونهبرداری، به ازای هر
یک نمونه اخذ شده، یک نمونه شاهد نیز گرفته شد.
تعیین مقدار گـرد و غبار قابـل استنشـاق و کل با
اسـتفاده از روش گراویمـتری و بر اسـاس روشهای 0600 وNIOSH 0500 انجام گرفت(.(22,23
جهت ارزیابی مواجهه سیلیس کریستالی (کوارتز) در
گرد و غبار قابل استنشاق از روش 7500 سازمان
NIOSH و تکنیک پراکنش اشعه X، که دقیقترین روش
برای تعیین سیلیس کریستالی در نمونههای هوا می باشد،
استفاده گردید(.(24,25
وسایل نمونهبرداری شامل، پمپ نمونهبرداری فردی
SKC، سیکلون نایلونی 10 میلیمتری، فیلتر پلی وینیل
کلراید با قطر 25 میلیمتری، روتامتر و ترازوی دیجیتال با
دقت توزین 0/0001 گرم بود.
برای حذف رطوبت، فیلترها 24 ساعت قبل و بعد در دسیکاتور قرار گرفتند. نمونهبرداری با دبی 1/7 لیتر در دقیقه و در طی یک شیفت کاری از منطقه تنفسی کارگران انجام گرفت. در خاتمه دستگاه نمونهبرداری از کارگر
جدا و فیلترها (نمونههای حقیقی و شاهد) به آزمایشگاه
منتقل و پس قرار گرفتن مجدد در داخل دسیکاتور، توسط ترازوی دیجیتال، توزین گردید. در نهایت غلظت گرد و غبار کل و قابل استنشاق پس از تصحیح حجم هوای نمونهبرداری شده به حجم، در شرایط استاندارد،
برحسب میلی گرم در متر مکعب محاسبه شد.
برای تعیین غلظت سیلیس کریستالی در گرد و غبار قابل استنشاق با روش پراکنش اشعه X، ابتدا با استفاده از پودر خالص کوارتز قابل استنشاق، محلول استاندارد مادر
و سپس محلولهای استاندارد کاربردی در محدوده 20 تا
1000 میکروگرم تهیه گردید.
جهت آمادهسازی نمونههای اصلی، پس از هضم
فیلترهای حاوی نمونه در محلول تتراهیدروفوران، به
وسیله روش فیلتراسیون، که شامل قیف بوخنر، پمپ مکنده، فیلتر و گیره میباشد، محلولهای اصلی و استاندارد از روی فیلتر غشایی با قطر 37 میلیمتر و
طالب عسکری پور و همکاران فصلنامه علمی تخصصی طب کار/ دوره ششم/ شماره دوم/تابستان 47/93
پورسایز 0/8میکرون عبور داده شد. در نهایت شدت روش، پس از مطالعه فرایند و تعیین واحدهای مورد
پراش نمونههای اصلی و استاندارد قرائت گردید. بررسی، ابتدا ضریب خطر (HR: Hazard Rating)
بـرای تجـزیه نمـونهها از دســتگاه پراشســنج سیلیس کریستالی از جدول 1 تعیین گردید و در ادامه
اشعه X، مدل X Pert MPD و جهـت رسم منـحنی ضریب مواجهه (ER; Exposure Rating) با استفاده از
کالیـبراسیون از نـرمافزار Curve Expert 1.3 اسـتفاده رابطه 1 و جدول 2 به دست آمد.
گـردید. در پـایان نتـایج با اسـتاندارد مـواجهه شـغلی در نهایت مقدار کمی خطر و سطح خطر مواجهه
ایـران و American Conference of ) ACGIH (Risk Level) با توجه به ضریب خطر و ضریب
Hygienists (GovernmentalIndustrial مقایسه مواجهه با استفاده از رابطه 2 و جدول 3 محاسبه شد.
شد(.(26,27 جهت تجزیه تحلیل دادهها، از نرمافزار آماری SPSS
در این مطالعه برای ارزیابی خطر از روش ارزیابی نسخه 14 و آزمونهای آماری T-test، کروسکال والیس
خطر نیمه کمی ارائه شده توسط دپارتمان ایمنی و استفاده گردید.
بهداشت حرفهای سنگاپور استفاده گردید(.(28 در این
جدول -1 تعیین ضریب خطر براساس اثرات زیانآور ماده شیمیایی((28
درجه خطر توصیف اثرات مواد شیمیایی
1
2
3
- موادی که هیچگونه اثر بهداشتی شناخته شدهای ندارند و به عنوان ماده سمی طبقهبندی نشدهاند.
- موادی که ACGIH در طبقهبندی A5 مواد سرطانزا قرار داده است.
- موادی که اثرات برگشتپذیر بر روی پوست، چشم و غشاء مخاطی دارند ولی اثرات آنها آنقدر شدید نیست که
بتوانند اختلال جدی برای انسان ایجاد کند.
- موادی که ACGIH در طبقهبندی A4 مواد سرطانزا قرار داده است.
- امکان سرطانزایی و جهشزایی در انسان یا حیوان ( هنوز اطلاعات کافی در این زمینه ارائه نشده است)
- موادی که ACGIH در طبقهبندی A3 مواد سرطانزا قرار داده است. - گروه 2B در طبقهبندی IARC
4
5
- مواد خورنده 3<PH<5) یا (12<PH<9 و مواد حساسکننده دستگاه تنفسی و...
- احتمال سرطانزایی، جهشزایی و اختلالات ژنتیکی (بر اساس مطالعات انجام شده بر روی موجودات
آزمایشگاهی)
- موادی که ACGIH در طبقهبندی A2 مواد سرطانزا قرار داده است.
- گروه 2A در طبقهبندی IARC
- مواد خورنده 0<PH<2) یا (11/5<PH<14
- ماده سمی
- موادی که اثر سرطانزایی، جهش ژنی و ناقصالخلقهزایی آنها شناخته شده است.
- موادی که ACGIH در طبقهبندی A1 مواد سرطانزا قرار داده است.
- گروه یک در طبقهبندی IARC
- مواد خیلی سمی
/48 ارزیابی ریسک بهداشتی مواجهه شغلی با سیلیس کریستالی در یک صنعت ..
جدول -2 تعیین ضریب مواجهه (28)
میزان مواجهه هفتگی ضریب مواجهه (ER)
مقدار حد مجاز
0/1 1
0/1-0/5 2
0/5-1 3
1-2 4
2 5
جدول -3 تعیین سطح خطر (28)
ضریب خطر کمی سطح خطر( مرتبه)
رابطه:1
:E میزان مواجهه هفتگی( ( mg / m3
:D متوسط طول مدت هر مواجهه (ساعت) :F تکرار مواجهه در هفته (تعداد در هفته) :M شدت مواجهه ( ( mg / m3
:W متوسط ساعت کار در هفته
0-1/7 ناچیز
1/7-2/8 کم
2/8-3/5 متوسط
3/5-4/5 زیاد
4/5-5 خیلی زیاد
رابطه:2
√
:RL نمره خطر
:HR ضریب خطر
:ER ضریب مواجهه
یافتهها
نتایج نشان میدهد که میانگین گرد و غبار کل در صنعت مورد مطالعه 7/38 5/15 mg / m3 میباشد که
بیشرین تراکم آلودگی مربوط به واحدهای پرس، بالمیل، سنگشکن و تولید لعاب میباشد. همچنین تراکم گرد و
غبار کل در سنگ شکن، تولید لعاب و پرس بیش از استاندارد مواجهه شغلی ایران ( (10 mg / m3 میباشد.
بر اساس نتایج به دست آمده میانگین گرد و غبار قابل استنشاق 4/35 3/5 mg / m3 تعیین گردید که کمترین مقدار مواجهه در واحد خط لعاب و بیشترین مواجهه در واحد سنگ شکن میباشد(جدول .(4 در ضمن میانگین
تراکم گرد و غـبار قابل استنشاق در صـنعت مورد مـطالعه اختلاف مـعناداری با اسـتاندارد مواجهه شـغلی ایران ( (3 mg / m3 نشان داد(.(P 0/05 میانگین تراکم
گرد و غبار سیلیس کریستالی نیز 0/21 0/19 میلی گرم
در متر مکعب به دست آمد که این مقدار در واحد
سنگشکن 0/78، پرس 0/2، بالمیر 0/21، تولید لعاب 0/22، اسپری 0/15، خط لعاب 0/024، بستهبندی 0/025 و کوره 0/07 میلی گرم در متر مکعب میباشد که در تمام واحدها به جزء خط لعاب و بستهبندی بیش از استاندارد مواجهه شغلی ایران بود.
