تحقیق در مورد تعلیم و تربیت گام به گام در مهد خانواده

بخشی از مقاله

تعليم و تربيت گام به گام در مهد خانواده

از نظر اسلام، تعليم و تربيت كودك، گام به گام انجام مى گيرد و اگر چه معلم و مدرسه و امكانات ديگر به كمك خانواده ها مى شتابند، ليكن اولين گام را خانواده ها بر مى دارند و تا آخرين گام نيز به همراه كودكان و نوجوانان خواهند بود.
خانواده، مأمن و مأوا و مهدِ كودكان است و تنها نهادى است كه تا روزى كه به مرحله استقلال مى رسند و به تشكيل خانواده جديد مى پردازند با آنهاست. بعد نيز اين پناهگاه همچنان موقعيت خود را از لحاظ عاطفى و ارشادى و حمايت هاى مادى و معنوى حفظ مى كند و خانواده جديد را با چندين خانواده، ارتباط مى دهد.

نكته مهمى كه تذكر آن را به همه خانواده هاى مسلمان و علاقه مند به رهنمودهاى تربيتى اين دين مبين، لازم مى بيند اين است كه: روش هاى جديد تعليم و تربيت موجود، خانواده را از لحاظ تربيتى در حاشيه قرار مى دهد و وظيفه اصلى را به دست مهدهاى كودك و كودكستان ها و پانسيون ها مى سپارد؛ اما در روش تربيتى اسلام، خانواده در متن است و در حقيقت، مسؤول اصلى خانواده است و در عين حال، هيچ مانعى نيست كه اشخاص يا مؤسسات در اداى اين وظيفه بزرگ، پشتيبان و حامى خانواده ها باشند.

امروز، به شكل بسيار گسترده اى دولت ها جاى خانواده ها را گرفته اند. دولت همچون خانواده بزرگى است كه كودك را از روز تولد، گام به گام همراهى مى كند و مسؤوليت هاى او را در كودكستان ها و مدرسه ها و دانشگاه ها و سربازخانه ها و سرانجام ادارات و مراكز و مؤسسات دولتى مى پذيرد.

مى توان گفت: هر چه نقش دولت ها گسترش بيشترى پيدا مى كند، نقش خانواده ها محدودتر مى شود و در حقيقت، خانواده را در حد يك ماشين توليد كودك، تنزل مى دهند!.
ما مدعى دولت ها نيستيم و زحمات آنها را در اين راه ناسپاسى نمى كنيم، ولى از عواقب سوء و ناگوار بريدن كودكان از خانواده ها و سست شدن روابط عاطفى والدين و جگر گوشه هاى آنها نگرانيم.

صرف نظر از اين كه پيشرفت روز افزون و چشمگير اين رويه، موجب محروميت كودكان از شهد گواراى محبت مى شود و آنها را - همچون گله اى كه زير نظر يك چوپان چماق به دست، صبح به صحرا و كوهستان و كنار چشمه و رودخانه مى روند و شب سر به زير و آرام و چشم و گوش بسته به آغل بر مى گردند! - به يك زندگى يك نواخت و دور از فراز و نشيب و بسيار تصنعى معتاد مى سازند، براى خود خانواده ها نيز بى ضرر و زيان نيست.

كودكان هر چه به خانواده نزديك تر باشند، بر استحكام پيوند والدين خود مى افزايند و چه بسيار رنجش ها و گلايه ها را كه آنها به لبخند نشاط بخش ثمره هستى خويش، از جان و دل مى زدايند!.

در خانواده هاى سنتى طلاق كمتر است - اگر نگويم صفر است! - و در خانواده هاى غرب زده و شرق زده و شيفته روش هاى تربيتى شرق و غرب، آمار طلاق روز افزون است.
در خانواده هاى - واقعاً - اسلامى، از آن جا كه زن و شوهر، پس از رسيدن به يكى از هدف هاى زندگى (عروس شدن و داماد شدن!) به فكر جهش و ارتقا به سوى هدف بعدى (پدر شدن و مادر شدن!) هستند و مى خواهند براى فرزند دلبند خود واقعاً پدر و واقعاً مادر باشند، هر چه انسان فكر مى كند دليلى براى جدايى و طلاق نمى يابد.
با ديدى كه نگارنده به مسأله مى نگرد و توضيحات مفصلى كه داده است، طلاق به معناى درجا زدن و خراب نمودن سنگر مقدس پدرى و مادرى و سرنوشت كودكى را به بازى گرفتن است.

البته گاهى به حكم ضرورت بايد قدرى عقب گرد كرد. كسى كه مى خواهد پرش كند، ناگزير است چند قدمى به عقب برگردد تا بتواند فاصله مورد نظر خود را كه سقوط در آن بى خطر هم نيست، طى كند. ما هم اين ضرورت را به ناچار مى پذيريم و به همين دليل، راه را براى طلاق و جدايى باز مى گذاريم و طلاق را به عنوان يك حلال منفور مى پذيريم، اما توصيه مى كنيم كه: طلاق براى يك انسان مسلمان، كمال نيست، بلكه نقص و عقب گرد است!.

علت اين كه درخانواده هاى اسلامى، طلاق از نظر آمارى، درصد بسيار ضعيفى دارد، همين است كه با تولد كودك، بلافاصله عروس و داماد ديروز، پدر و مادر امروز مى شوند و به همراه مفتخر شدن به اين دو عنوان، وظيفه هاى سنگينى بر دوش آنها گذارده مى شود كه چون در انجام آنها گام به گام بايد پيش روند، به طور مستمر، با هميارى و همكارى و همفكرى بايد تلاش كنند و در اين صورت، فرصتى هم براى جر و دعوا و طلاق نخواهند داشت!.

بگذاريد دولت هاى غربى و شرقى و ملت هاى غرب و شرق، چوب فاصله گرفتن از خدا و انبياى او را بخورند و در مسأله مهم خانواده، روز به روز گرفتار فجايع و مصايب بزرگ تر بشوند؛ باشد كه روزى پيشانى آنها به سنگ بخورد و پشيمان و نادم از گذشته اسف بار خود، به سوى خدا و پيامبران بازگردند.
دولت ها وظيفه دارند حامى خانواده ها باشند و تعليم و تربيت را بر عهده خود خانواده ها بگذارند و اين مسؤوليت سنگين را بر دوش نگيرند و عواقب شوم آن را متوجه خانواده ها و نسل هاى نوخاسته نسازند.

اسلام، طرفدار و پشتيبان اين رويه است و پدرها و مادرها را از مسؤوليت، رها نمى سازد.
قرآن مى فرمايد:.
وَأمُرْ أهْلَكَ بِالصَّلوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْها؛(1).
خانواده خود را به نماز فرمان بده و بر نماز آنها شكيبا باش.
مى گويند: هنگامى كه اين آيه بر پيامبر گرامى اسلامْ نازل شد، روزى پنج نوبت به درخانه على و زهرا مى رفت و اين خانواده الگوى اسلامى را توصيه مى كرد كه:.
الصَّلاةَ، الصَّلاةَ، يَرْحمُكُمُ اللّهُ؛(2).

نماز را به پاى داريد، خدا شما را رحمت كند.
و بدين ترتيب، رهبر بزرگ اسلام به عنوان بزرگ خانواده و پدر و پدر بزرگ، گام به گام در تعليم و تربيت كودكان خانواده حركت مى كرد و در اين راه، شكيبا و استوار بود تا هرچه بهتر بتواند اين وظيفه سنگين را انجام دهد و براى ديگران نيز (اسوه) و الگو باشد.
قرآن توصيه مى كند كه:.

قُوْا أنْفُسَكُمْ وَاَهْليكُمْ ناراً؛(3).
خود و خانواده هاى خود را از آتش دوزخ حفظ كنيد.
يك مسلمان، تنها تكليفش اين نيست كه خودش را به دوزخ نكشاند، بلكه وظيفه دارد افراد خانواده را نيز از سقوط در ورطه هولناك عذاب و بدبختى حفظ كند.
درحقيقت، اين مسلمان، گام به گام همراه اعضاى خانواده است و ناظر اعمال و اخلاق و عقايد آنهاست و با اداى رسالت تربيتى خويش، هموار كننده راه سعادت و سربلندى آنهاست.
مردم شايسته، همان گونه كه به خود مى انديشند، به فرزند خود مى انديشند و على وار، فرزند را پاره اى از وجود خود، بلكه مجموعه هستى و كل وجود خود مى شناسند.(4) به همين جهت، قرآن در ترسيم سيماى عصمت گونه آنها مى فرمايد:.

حَتّى إذا بَلَغَ أشُدَّهُ وَبَلَغَ أرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أوْزِعْنى أنْ أشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتى اَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَعَلى والِدَىَّ وَاَنْ أعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَأصْلِحْ لى فى ذُرِّيَّتى؛(5).

همين كه به حد رشد رسيد و چهل ساله شد، مى گويد: پروردگارا! به من الهام كن كه نعمتت را كه به من و والدينم داده اى سپاس گزارى كنم و عمل صالحى كه مورد پسند تو باشد، انجام دهم و ذريه مرا براى خاطر من شايسته گردان.

مسلمان يعنى اين! مسلمان از دو سو خود را مرتبط به ديگران مى داند: از سويى به والدين و از سويى به فرزندان. اين گونه پيوندهاى استوار خانوادگى است كه در تعليم و تربيت مى تواند معجزه گر باشد و انسانيت را اعتلا و ارتقا بخشد و هر جامعه اى كه اين پيوند را سست و متلاشى كند، تيشه به ريشه خود مى زند.
خانواده هاى مسلمان در برابر فرزند متخلف و سركش خود بى تفاوت نيستند و همچنان گام به گام به دنبال او هستند. شايد بتوانند او را به راه آورند و در مهد اصلى خانواده، از نعمت تربيت و تزكيه برخوردارش گردانند. به نمونه قرآنى زير توجه كنيم:.

وَالَّذى قالَ لِوالِدَيْهِ أفٍّ لَكُما أتَعِدانِنى أنْ أخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ القُرُونُ مِنْ قَبْلِى وَهُما يَسْتَغيثِانِ اللّهَ وَيْلَكَ ءامِنْ إنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقّ فَيَقولُ ما هذا إى أساطِيرُ الأوَّلينَ؛(6).
فرزندى كه به والدين خود مى گويد: اف بر شما! آيا به من وعده مى دهيد كه در روز قيامت سر از گور بر مى دارم و حال آن كه پيش از من نسل ها نابود شده و از گور سر بر نداشته اند! اما والدين به درگاه خداوند استغاثه مى كنند و به او مى گويند: واى بر تو! ايمان بياور كه وعده خدا حق است؛ اما او همچنان سركشى كرده مى گويد: اينها جز افسانه هاى گذشتگان نيست!.

اينها نشانگر اين است كه والدين نه تنها بايد گام به گام، فرزند سر به راه خود را تعقيب كنند و در تربيت و تزكيه او كوشا باشند، بلكه منحرفان را نيز بايد مراقبت و مواظبت كنند و با صبر و شكيبايى و نيايش به درگاه خدا، در راه ارشادش بكوشند و از كمترين فرصت، در اين راه بهره گيرى و استفاده كنند. تا در پيشگاه خداوند معذور باشند.
حال، توجهى نيز به رهنمودهاى رهبران دين بكنيم. آنچه آن بزرگواران فرموده اند به منزله آيين نامه هاى اجرايى دستورات قرآن كريم است.
دعا و نيايش، جلوه زيباى آرمان هاى بلند انسان است. انسان در حال دعا از خدايى كه مظهر جمال و جلال مطلق است، مسألت مى كند كه از نعمت جمال و جلال، بهره مندش سازد.

امام سجاد(ع) به يكى از دوستان خود تعليم داد كه هفتاد بار اين گونه دعا كند:.
رَبِّ لا تَذَرْنِى فَرْداً وَأنْتَ خَيْرُ الوارِثينَ، وَاجْعَلْ، لى مِنْ لَدُنْكَ وَليّاً يَرِثُنى فى حَياتى وَيَسْتَغْفِرُ لى بَعْدَ مَوْتِى، وَاجْعَلْهُ لِى خَلقاً سَوِيّاً، وَلاتَجْعَلْ لِلشيْطانِ فيهِ نَصيباً، أللّهُمَّ إنّى أسْتَغْفِرُكَ وَأتُوبُ إلَيْكَ، إنَّكَ أنْتَ الغَفُورُ الرَحيمُ؛(7).

پروردگارا! مرا تنها مگذار و تو بهترين وارثانى. براى من از جانب خود فرزندى قرار ده كه در زندگى وارث من باشد و بعد از مرگم، برايم طلب آمرزش كند و او را از نظر خلقت، سالم و هماهنگ گردان و براى شيطان، در او بهره اى قرار مده. خدايا! از تو طلب آمرزش مى كنم و به درگاهت توبه مى نمايم كه تو آمرزنده و رحيمى.
در دوره باردارى، مادر بايد مراقبت هاى لازم داشته باشد، تا كودك خود را كه امانتى است الهى، سالم به دنيا آورد.
پس از تولد طفل، نوبت به شير دادن طفل مى رسد و مادر بايد حتى الامكان، فرزند خود را شير بدهد. اميرالمؤمنين(ع) فرمود:.
ما مِنْ لَبَنٍ يُرْضَعُ بِهِ الصبِىُّ أعْظَمُ بَرَكَةً عَلَيْهِ مِنْ لَبَنِ أمِّهِ؛(8).
هيچ شيرى براى كودك، با بركت تر از شير مادر نيست.

امام صادق(ع) فرمود:.
الرِضاعُ واحد وعشرونَ شهراً فما نقصَ فهو جور علَى الصَبىِّ؛(9).
كودك بايد 21 ماه شير بخورد و كمتر از آن، ستم بر كودك است.
نا مگذارى كودك، يكى از وظايف مهم خانواده است و امام كاظم(ع) فرمود:.

أوَّلُ ما يَبرُّ الرَجُلُ وَلَدَهُ أنْ يُسَمِّيهُ بِاسْمٍ حَسَنٍ فَلْيُحَسِّنْ أحَدُكُمْ اسمَ وَلَدِهِ؛(10).
نخستين گامى كه انسان در راه نيكى به فرزند بر مى دارد، اين است كه او را به نامى نيكو نامگذارى كند. شما بايد نام نيكو بر فرزند خود بگذاريد.
توصيه شده است كه:.

سَمُّوا أولادَكُم قبلَ أن يُولَدَ... وَقَد سَمّى رَسُولُ اللّهِ‏ْ مُحسِّناً قَبلَ أن يُولَدَ ؛(11).
كودك را قبل از تولد نامگذارى كنيد. همان گونه كه پيامبر گرامى اسلام، فرزند دختر خود را قبل از تولد، محسن ناميد.
خانواده، با تولد كودك سعى مى كند اولين آهنگى كه در گوش طفل زمزمه مى شود، آهنگ اذان و اقامه باشد و از همان لحظات نخستين زندگى، او را در خط راستين اسلام قرار مى دهد.

پيامبرخداْ فرمود:.
مَن وُلِدَ لَهُ مَولُود فليُؤذّنْ فى أذُنِهِ اليُمنى بِأذانِ الصَلاةِ، وَليُقِمْ فى أذُنِهِ اليُسرى فَإنَّها عِصْمَة مِنَ الشيطانِ الرَجيمِ؛(12).
هر كس خدا به او فرزندى داد، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگويد كه عصمت و نگاهدارى از شيطان رجيم است.
به شكرانه اين كه خداوند فرزندى به خانواده عطا فرمود، موى سرش را مى تراشند و مقابل آن طلا يا نقره به مستمندان مى دهند.(13).
گام ديگر خانواده در راه تحقق آرمان پدرى و مادرى اين است كه در روز هفتم تولد طفل، او راختنه كنند و براى او عقيقه بدهند كه اين هم جشنى است كه زندگى خانوادگى را شيرين تر مى سازد.

امام صادق(ع) فرمود:.
اَلمَوْلُودُ يُعَقُّ عَنْهُ وَيُخْتَنُ لِسَبْعَةِ أيّامٍ؛(14).
نوزاد در روز هفتم تولدش ختنه مى شود و برايش عقيقه مى كنند.
مقصود از عقيقه، گوسفندى است كه ذبح مى كنند و بهتر است كه والدين از گوشت آن نخورند.
از اين پس، والدين بايد خود را براى برداشتن گام هاى بعدى در راه تعليم و تربيت و تزكيه او آماده سازند.
امام صادق(ع) فرمود:.
دَع اِبْنَكَ يَلْعَب سَبْعَ سِنِينَ، وَيُؤَدَّبُ سَبْعَ سِنينَ، وَالزَمْهُ نَفْسَكَ سَبْعَ سِنينَ، فَإنْ اَفْلَحَ وَإى فَإنَّهُ مِمَّنْ لاخَيْرَ فيهِ؛(15).
فرزند را بگذار تا هفت سال سرگرم بازى بشود و هفت سال تأديب و تربيت مى شود و مدت هفت سال به منظور تعليم آنچه لازم است و تربيت هاى بعدى، خودت را به او پيوسته گردان، اگر اهل رستگارى است، رستگار مى شود و اگر نيست، به بيراهه مى رود و از كسانى است كه در آنها خيرى نيست.
اين همان تعليم و تربيت گام به گام است. بديهى است كه 21 سال انسانى را ملازم و مراقب بودن و با برخوردارى از تاكتيك هاى صحيح، به تعليم و تربيت او همت گماشتن، براى يك خانواده، حداكثر وظيفه شناسى است. حال اگر نوجوان در آن سن و سال، به بيراهه مى رود، ربطى به قصور يا تقصير خانواده ندارد. مع الوصف، باز اگر زمينه اى وجود دارد، نبايد رهايش كرد. در دستور العمل فوق فرض بر اين است كه ديگر زمينه اى نيست.

على(ع) فرمود:.
يُرَبَّىَ الصَبِىُّ سَبْعاً، وَيُؤَدَّبُ سَبْعاً، وَيُسْتَخْدَمُ سَبْعاً، وَمُنتَهى طُوْلِهِ فى ثَلاثٍ وَعِشْرينَ سَنَةً، وَعَقْلِهِ فى خَمْسٍ وَثَلاثينَ سَنَةً، وَمِا كانَ بَعْدَ ذلِكَ فَبِالتَجارِبِ‏(16)؛.
كودك به مدت هفت سال تربيت مى شود و به مدت هفت سال ادب آموزى مى شود و به مدت هفت سال به خدمت گمارده مى شود. رشد بدنى او تا سن 23 سالگى است و رشد عقلى او تا سن 35 سالگى است و آنچه بعداً فرا مى گيرد، از راه تجارب است.

در بيان فوق، منظور از تربيت، تربيت بدن و رشد بدنى و اشتغالاتى است كه به رشد صحيح جسمانى كودك كمك مى كند و مصداق بارز آن، بازى هاى بچگانه است.
رشد بدن و رشد عقل تا 23 و 35 سال، البته تقريبى است و اين نيز واضح است كه تا اين سن و سال ها، رشد سريع است و بعد اگر رشدى باشد بسيار كند است و نمودى ندارد.
در اين جا نگارنده خود را موظف مى داند كه احساس قلبى خود را نسبت به عظمت اسلام و اهميتى كه اين مكتب آسمانى به بازى كودكان مى دهد، آشكار كند، زيرا على رغم اين كه همواره بازى كودك، در نظر بزرگسالان، كم اهميت و بى ارزش تلقى شده است، اسلام با آن ديد وسيع و كامل خود مى فرمايد:.
تُسْتَحَبُّ عَرامَةُ الغُلامِ فى صِغَرِه لِيَكُونَ حَليماً فى كِبرِهِ؛(17).

بازى كردن طفل در خردسالى و رها كردن او براى بازى مستحب و پسنديده است، تا در بزرگسالى بردبار و عاقل بشود.
حتى در بعضى از روايات، اين جمله هم اضافه شده است كه: سزاوار نيست بچه غير از اين باشد، تا والدين بدانند كه بچه محجوب و سربزير و آرام و بى سروصدا، براى آنها مايه خوشبختى امروز و سربلندى فردا نيست!.

بازى وسيله رشد اندام و مغز و عواطف و احساسات كودكان است به علاوه، بازى اگر دسته جمعى باشد، كودك را از انزوا و كم رويى نجات مى دهد و به او عرضه و جرأت مى بخشد و هر چه بهتر مى تواند در مجامع و محافل و حوادث اجتماعى، استعداد خود را بروز و ظهور بخشد.
براى يك جوان مسلمان، آشنايى با معارف و قوانين و آداب و اخلاق اسلامى بسيار ضرورت دارد و به همين جهت، مدرسه بايد در كنار علوم متعارفى كه موظف است به نسل نو خاسته امروز بياموزد، از معارف اسلامى نيز به او تعليم دهد.

و به همين جهت است كه امام صادق(ع) فرمود:.
بادِرُوا أحْداثَكُمْ بِالحَديثِ قَبْلَ أنْ يَسْبِقَكُمْ إليْهِم المُرْجِئَةُ؛(18).
پيش از آن كه گروه مرجئه، جوانان شما را گمراه كنند، به آنها حديث بياموزيد.

مرجئه در قديم يك گروه سياسى بودند و از راه عقايد مذهبى، جوانان را منحرف و گمراه مى كردند و از آنها در راه مقاصد سوءِ سياسى بهره مى گرفتند. اينها مى گفتند:.
بهشت و جهنم به دست خداست و خدا هركه را خودش بخواهد به بهشت يا جهنم مى برد. خداوند ممكن است على را به جهنم و معاويه را به بهشت ببرد!.
همواره گروه هاى سياسى در راه جوانان دام مى گسترند. پدران و مادران وظيفه دارند قبل از اين كه گروه ها فرصت پيدا كنند و جگر گوشه هاى آنها را به گمراهى بكشانند، از راه تعليم معارف اصيل و صحيح اسلامى، آنها را مجهز كنند تا در دام هاى مهلك گرفتار نشوند.

اين وظيفه، در شرايط جهان امروز و مخصوصاً كشور ما از اهميت بيشترى برخوردار است.
منبع: www.quran-al-shia.com