بخشی از مقاله
-1 مقدمه
امروزه بخش وسيعي از پژوهش‌ها در ژئومورفولوژي به بررسي عكس‌العمل رودخانه‌ها نسبت به تكتونيك، آب و هوا و ناهمواريهاي سطح زمين مربوط مي‌گردد. تمام پژوهش‌ها به اين نتيجه منجر شده‌اند كه مورفولوژي رودخانه‌ها مي‌تواند براي دستيابي به ناآراميهاي موجود در منطقه مورد استفاده قرار گيرد. چرا كه تغييرات آهنگ فرازگيري در يك منطقه موجب تغيير شيب بستر آبراهه‌ها و رودخانه‌ها مي‌گردد. بطور كلي در بخشهايي از زمين كه پوسته براي دوره‌هاي زماني طولاني ناپايدار بوده است تغيير شكلهاي تكتونيكي فعال باعث بروز يك
پاسخ رودخانه‌اي خواهند شد. بنابراين محاسبه شاخص شيب آبراهه‌ها و رودها مي‌تواند ديد بسيار خوبي از تكتونيك فعال منطقه به دست دهد. البته اگر همگام با افزايش فرازگيري تكتونيكي، شيب بستر آبراهه‌ها و رودها افزايش نيابد اين حاكي از آن است كه فرآيندهاي فرسايش بستر بطور مؤثرتر عمل نموده‌اند. اين وضعيت در مناطق با سنگهاي سست و خرد شده مي‌تواند اتفاق بيافتد. بنابراين هرگونه ارزيابي تكتونيكي با استفاده از شاخص شيب آبراهه‌ها و رودها بايد با توجه به مقاومت سنگهاي موجود در منطقه صورت پذيرد. هرچند در بسياري موارد، تفكيك اثرات ناشي از تكتونيك فعال و مقاومت سنگها مشكل مي‌باشد. نكته ديگر اين است كه شاخص شيب رودخانه‌ها شديداً به ميزان جابجايي گسلها بر روي
پيشاني كوهستان وابسته است. افزايش ميزان جابجايي گسلها در پيشاني كوهستان موجب افزايش مقادير شاخص شيب رودخانه‌ها مي‌گردد.
در اين پژوهش ابتدا شاخص شيب تمام آبراهه‌ها و رودهاي موجود در استان زنجان محاسبه مي‌گردد و سپس از طريق بررسيهاي صحرايي و تعيين مقاومت سنگهاي موجود در هر ناحيه، سعي مي‌شود اثرات ناشي از تكتونيك فعال و مقاومت سنگها از هم تفكيك شده و به اين طريق ميزان تكتونيك فعال و حركات نئوتكتونيكي منطقه ارزيابي گردد.
1-2 بيان مسأله
بروز زمين‌لرزه‌هاي متعدد و ويرانگر در مناطق مختلف كشور همواره خسارات جبران‌ناپذيري از خود برجاي گذاشته است. از اين رو برآورد خطر نسبي زمين‌لرزه در هر منطقه به منظور برنامه‌ريزي صحيح براي مقابله با آن از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و اين مهم تنها با داشتن اطلاعات تكتونيكي جامع و فراوان از يك منطقه ممكن مي‌گردد. بايد دانست كه بسياري از حوادث تكتونيكي يك ناحيه ممكن است حاصل عملكرد گسلهايي در زير پوشش رسوبي باشد كه اين گسلها پنهان بوده و موقعيت و نحوه عملكرد آنها ناشناخته است و تنها با انجام مطالعات تكتونيكي دقيق مي‌توان به وجود آنها پي برد. ارزيابي تكتونيك فعال يك منطقه ضمن آن كه اطلاعات تكتونيكي لازم را فراهم مي‌نمايد نقاط باناهنجاريهاي تكتونيكي را نيز آشكار مي‌سازد و بنابراين مي‌تواند وجود برخي گسلها در زير پوشش رسوبي را به ما نشان دهد.
وجود حركتهاي مختلف بر روي گسلهاي با روند يكسان در شمال غرب كشور و نيز لرزه‌خيزي متفاوت در سطح استان زنجان نشان مي‌دهد كه هنوز تكتونيك منطقه زنجان به خوبي شناخته نشده و ابهامات بسياري در مورد آن وجود دارد كه برخي از آنها ممكن است حاصل عملكرد گسلها در زير پوشش رسوبي باشد. با شناسايي ناهنجاريهاي تكتونيكي در سطح منطقه زنجان مي‌توان نسبت به وجود گسلها در زير پوشش رسوبي اظهارنظر نمود و تأثير حركت آنها در تكتونيك شمال غرب كشور و نيز در لرزه‌خيزي منطقه زنجان را پيش‌بيني نمود. بنابراين ارزيابي تكتونيك فعال استان زنجان ضمن آنكه مي‌تواند بسياري از ابهامات تكتونيكي را در سطح استان و منطقه روشن نمايد اطلاعات اوليه و بنيادي از وضعيت تكتونيكي استان را نيز فراهم مي‌نمايد.
1-3 ضرورت و اهميت انجام تحقيق
قرار گرفتن ايران در يكي از مناطق لرزه‌خيز جهان و احتمال وقوع زلزله‌هاي مخرب در همه نقاط كشور، شناخت سرشت لرزه‌اي ايران را از ديدگاه لرزه‌خيزي با اهميت ساخته است. برطبق جديدترين پهنه‌بندي خطر لرزه‌اي تهيه‌شده توسط پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي، بخشهايي از استان زنجان از خطر متوسط و بخشهاي ديگر از خطر بالا برخوردارند. در سالهاي اخير دو زلزله ويرانگر (زلزله سال 1369 در استانهاي گيلان و زنجان و زلزله سال 1379 در استانهاي زنجان و قزوين) بخشهايي از اين استان را لرزانده و خسارات و تلفاتي را برجاي گذاشته است.
به گفته كارشناسان استفاده مناسب از تحقيقات در حوزه زمين‌شناسي، از جمله مؤلفه‌هاي بسيار مهمي است كه در كاهش خسارات و تلفات زمين‌لرزه‌هايي از اين دست مي‌تواند نقش مهمي داشته باشد. ارزيابي تكتونيك فعال و بررسي ميزان فعاليتهاي نئوتكتونيكي در استان زنجان به عنوان يك پژوهش بنيادي مي‌تواند وضعيت استان را از لحاظ پايداري مشخص نموده و زمينه را براي مطالعات و پيش‌بينيهاي لرزه‌اي درآينده فراهم نمايد.
1-4 اهداف تحقيق
مهمترين اهداف اجراي اين طرح پژوهشي عبارتند از:
- تعيين ميزان نسبي حركات نئوتكتونيكي در نواحي مختلف استان زنجان
- مقايسه مناطق مختلف استان زنجان از لحاظ ميزان فرازگيري
- تعيين مناطق با ناهنجاري تكتونيكي در سطح استان زنجان
- بررسي رابطه بين شيب آبراهه‌ها و تكتونيك فعال در منطقه زنجان
1-5 سؤالات تحقيق
مهمترين سؤالاتي كه در اين زمينه مطرح هستند عبارتند از:
- ميزان فرازگيري تكتونيكي در استان زنجان در چه حدي است؟
- آيا مناطق مختلف استان زنجان از لحاظ حركات نئوتكتونيكي يكسان هستند؟
- آيا مناطق با ناهنجاريهاي تكتونيكي بالا در سطح استان وجود دارد يا نه؟
- آيا فعاليتهاي نئوتكتونيكي در مناطق پيرامون گسلهاي موجود در استان بيشتر است يا نه؟
- آيا رابطه‌اي بين شاخص شيب آبراهه‌ها و تكتونيك فعال در ناحيه زنجان وجود دارد؟
1-6 فرضيه‌هاي تحقيق
با توجه به سؤالات تحقيق، فرضيه‌هاي زير ارائه مي‌شود:
- ميزان فرازگيري تكتونيكي در استان زنجان در حد كم تا متوسط مي‌باشد.
- مناطق مختلف استان، از لحاظ حركات نئوتكتونيكي يكسان نيستند.
- ميزان فعاليتهاي نئوتكتونيكي در پيرامون گسلهاي اصلي بيشتر است.
- رابطه مستقيمي بين شاخص شيب آبراهه‌ها و تكتونيك فعال در منطقه زنجان وجود دارد.
1-7 تعريف مفاهيم و متغيرها
تعاريف نظري
- تكتونيك: بررسي حركات و نيروهاي بوجودآورنده ساختارهاي موجود در پوسته زمين.
- تكتونيك فعال: بررسي حركات تكتونيكي قابل انتظار درآينده.
- نئوتكتونيك: بررسي حركات و رويدادهاي تكتونيكي اخير.
- ژئومورفولوژي: بررسي شكل خارجي زمين بخصوص شكل ارتفاعات، دره‌ها، رودخانه‌ها، سواحل و كف درياها.
- شاخص شيب آبراهه: شيب آبراهه در قسمتي از طول آن ضربدر طول آبراهه از نقطه اندازه‌گيري شيب تا مرتفع‌ترين نقطه آن.
- شاخصهاي مورفومتريك: شاخصهاي اندازه‌گيري كمي شكل پديده‌ها در روي زمين.
تعاريف عملياتي
در اين پژوهش متغيرها عبارتند از:
- متغير پيش بين: مقدار شيب آبراهه‌ها
- متغير ملاك: ميزان حركات تكتونيكي
- متغير منطقه
- متغير نوع سنگها
از اين رو تعريف عملياتي آنها به شرح زير مي‌باشد:
- تعريف عملياتي متغير پيش بين: ارقام بدست آمده از شاخص شيب آبراهه‌هاي موجود در منطقه از روي نقشه‌هاي توپوگرافي
- تعريف عملياتي متغير ملاك: ميزان فرازگيري به دست آمده در هر قسمت از منطقه از طريق مطابقت دادن مقادير شاخص شيب آبراهه‌ها با جنس سنگهاي موجود در آن ناحيه.
- تعريف عملياتي متغير منطقه: تمام حوضه‌هاي آبريز قزل اوزن و زنجان رود در استان زنجان در روي نقشه‌هاي توپوگرافي زنجان، شاهين‌دژ، ميانه و بندرانزلي.
- تعريف عملياتي متغير نوع سنگها: مقاومت نسبي سنگهاي موجود د رهر قسمت از منطقه
فصل دوم
ادبيات و پيشينه تحقيق
2-1 مباني نظري
تعريف تكتونيك فعال و نئوتكتونيك
بهترين تعريف براي تكتونيك فعال توسط والاس (Wallace, 1986) ارائه شده است. برطبق نظر والاس تكتونيك فعال به حركات تكتونيكي اطلاق مي‌شود كه وقوع آنها در يك محدوده زماني در آينده انتظار مي‌رود و مرتبط با جوامع بشري مي‌باشند.
اما تاكنون تعاريف مختلفي در مورد نئوتكتونيك ارائه شده كه مهمترين آنها عبارتند از:
-فربريج (Fairbridge, 1981) معتقد است نئوتكتونيك تمام دگرشكليهاي ساختاري پوسته زمين را در طول سنوزوئيك پاياني (يعني 35 ميليون سال گذشته) شامل مي‌شود.
پاوليدز (Pavlides, 1989) بررسي رويدادهاي زمين ساختي جواني كه پس از كوهزايي يا آخرين شكل‌گيري زمين ساختي مهم يك منطقه روي داده يا در حال رويداد است را فعاليت نئوتكتونيكي مي‌نامد.
مورنر (Morner, 1990) اعلام مي‌دارد كه علم نئوتكتونيك فعاليتهاي تكتونيكي جوان را مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهد ليكن محدود زماني آن نسبت به هر منطقه متفاوت است.
سلمونز (Slemmons, 1991) معتقد است فعاليتهاي نئوتكتونيكي فقط براي حركات و تغيير شكلهاي رخ داده در زمان حاضر اطلاق مي‌گردد.
استوارت و هنكك (Stewart & Hancock, 1994) عقيده دارند براي فعاليتهاي نئوتكتونيكي محدوديت زماني وجود ندارد و هر حركتي كه از گذشته آغاز شده و تاكنون ادامه دارد جزو فعاليتهاي نئوتكتونيكي محسوب مي‌شود.
با توجه به اختلاف نظرهاي موجود در رابطه با محدوده زماني فعاليتهاي نئوتكتونيكي، امروزه در بررسيهاي نئوتكتونيكي يك يا تركيبي از تعاريف فوق‌الذكر مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
