بخشی از مقاله
چكيده
در سال ١٣٩٦ دو زمين لرزه ويرانگرسرپل ذهاب و هجدك كرمان فلات ايران را لرزاند. اين دو رويداد در دو زون ساختاري متفاوت زاگرس و ايران مركزي روي داد. در زون زاگرس گسلش همراه با زمين لرزه ها اغلب به سطح زمين نميرسد در حالي كه در خاور ايران چندين گسيختگي سطحي آشكار همراه با زمين لرزه ها ثبت شده است. بازديد ميداني اين دو زمين لرزه با آنچه كه انتظار مي رفت همخواني دارد و فقط درزه هاي كوچكي در منطقه رومركززمين لرزه سرپل ذهاب ديده شد در حالي كه گسيختگي زمين لرزه هجدك با ساز و كار راندگي و جابجايي شاقولي حدود يك متر بطور آشكاردر سطح زمين ديده شد.زمين لرزه سرپل ذهاب نقش پوشش رسوبي زاگرس در ايجاد زمين لرزه ها و چگونگي ارتباط آنها در ژرفا را آشكار مي سازد و زمين لرزه هجدك اهميت مطالعه گسلها و نقش گسلهاي پنهان در ايران مركزي را ياد آور مي شود.
١ مقدمه
در سال ١٣٩٦ زمين لرزه بزرگ دوم آذر سرپل ذهاب با بزرگي٣.٧ وزمين لرزه هاي ١٠ و ٢١ آذرماه با بزرگي ٠.٦ تا ١.٦ هجدك كرمان فلات ايران را لرزاند. اين رويداد ها در دو زون ساختاري زاگرس و ايران مركزي روي داد كه هر كدام ويژگيهاي زمين شناختي و لرزه خيزي متفاوت دارند. اين نوشتار به مطالعات و مشاهدات اين زمين لرزه ها و اهميت آنها در شناخت بهتر لرزه زمينساخت كشور مي پردازد. زمين لرزه خبر ساز جنوب كرج كمي پس از اين دو زمين لرزه روي داد كه موجب نگراني در پايتخت نيز گرديد اما با توجه به بزرگايمتوسط آن از اهميت لرزه زمين ساختي كمتري برخوردار است و از اين رو در اينجا آورده نشده است.
گسل پيشاني كوهستان يكي از مهمترين و لرزهزاترين گسل هاي زاگرس است - Berberian, 1995 - كه از جنوب خاوري تا شمال باختري ادامه داشته و چين خوردگي هاي زاگرس را از دشت هاي كمتر چين خورده در جنوب - دشت خوزستان و دشت كركوك عراق - جدا مي نمايد. اين ابرگسل از قطعات متعددي تشكيل شده كه هر كدام قابليت ايجاد زمين لرزه هاي بزرگتر از ٧ را دارند و به صورت پلكاني در كنار يكديگر قرار مي گيرند. در شمال باختري زاگرس اين قطعات گسل مرز خاوري دشت فرو افتاده كركوك را تشكيل مي دهند و ادامه آنها به سمت شمال به ابرگسل ديگري به نام گسل زاگرس مرتفع نزديك مي شود. زمين لرزه دوم آذر ماه سرپل ذهاب بر روي يكي از همين قطعات كه در ژرفا به گسل زاگرس مرتفع متصل ميگردند روي داده است.
در خاور ايران بلوك صلب لوت بين دو بلوك افغانستان و ايران مركزي قرار مي گيرد و بوسيله گسل هاي راستالغز با روند شمالي – جنوبي از آن ها جدا شده است .ويژگي اصلي لرزه خيزي خاور ايران رويداد زمين لرزه با سازوكار كانوني راستالغز راستگرد بر روي گسل هاي با راستاي شمالي- جنوبي و يا ساز و كار راندگي بر روي انشعابات راندگي انتهايي آن ها در دو سوي بلوك لوت است. زمين لرزه هاي هجدك كرمان نتيجه جنبش انشعابات راندگي در انتهاي جنوبي گسل لكر كوه است.
٢ سابقه لرزه خيزي و برداشت هاي صحرايي
زمين لرزه دوم آذر ماه ١٣٩٦ سرپل ذهاب با بزرگي ٣/٧ بزرگترين زمين لرزه دستگاهي در شمال باختري زاگرس است. پيش از آن در ١٠٥٩ و ٨٧٦ سال پيش دو زمين لرزه ويرانگر در منطقه سرپل ذهاب با نام قديمي حلوان و دو زمين لرزه بزرگ ديگر در ٧٩١ و ٧٠٧ سال پيش در آنسوي مرز در منطقه شهر زور عراق روي داده است. اما زمين لرزه هاي يكصد سال اخير منطقه عمدتاً از نوع متوسط با بيشترين فراواني بزرگاي حدود ٥ بوده كه از ويژگي هاي لرزه خيزي زاگرس است.
پنهان بودن گسلهاي لرزه زا در زاگرس يكي از ويژگيهاي لرزه خيزي زاگرس است. داده هاي تداخل سنجي رادار نيز گسيختگي سطحي مشخصي را براي زمين لرزه سرپل ذهاب پيشنهاد نمي نمايند. با اين وجود در بازديد ميداني منطقه مورد بررسي قرار گرفت وتنها درزه هاي با باز شدگي بسيار اندك و در حد ٢ تا ٣ ميليمتر در جاده آسفالت نزديك به مرز ديده شد. بنابر اين همانند اغلب زمين لرزه هاي زاگرس، اين زمين لرزه نيز با گسلش پنهان همراه بوده است. يكي از دلايل پنهان بودن وجود سازند هاي نرم و شكل پذير است كه بالاترين آنها سازند هاي گچساران و آغاجاري اند كه در منطقه كلان لرزه اي در سطح زمين ديده مي شوند.
در خاور ايران جنبش سامانه راستالغز باختر لوت حدود ده زمين لرزه با بزرگي بيش از ٦ طي صد سال اخير را ايجاد نموده است كه اغلب در راستاي گسله هاي راستگرد گلباف، كوهبنان و بم روي داده اند. از گسله هاي كوهبنان و لكركوه در انتهاي جنوبي انشعابات متعددي با ساز و كار راندگي خارج مي شود كه زمين لرزه هاي همچون زمين لرزه سال ١٣٨٤ داهوئيه زرند - Talebian et al., 2003 - و زمين لرزه اخير هجدك را موجب شده اند.
زمين لرزه هاي خاور ايران اغلب بصورت منفرد همراه با پس لرزه ها روي مي دهند اما گاه رفتار دسته اي نيز از آنها ديده مي شود. زمين لرزه اخير هجدك نيز از نوع دسته اي به شمار مي آيند كه ٣ زمين لرزه اصلي با بزرگي حدود ٦ در بازه زماني ١١ روز داشته است مشابه اين زمين لرزه در سال ١٣٧٢ در منطقه سفيدابه در خاور لوت ديده شده است كه ٤ زمين لرزه با بزرگي ٥.٥ تا ٢.٦ در طي ٥ روز روي داده اند. - Berberian et al., 2000 -
براساس رومركزهاي تعيين شده بوسيله شبكه ملي لرزه نگاري - موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران - و همچنين داده هاي ماهواره اي رادار - تداخل سنجي رادار - رومركز نخستين رويداد در لبه كوهستان و دومين و سومين رويداد در فاصله ٤ تا ٦ كيلومتري شمال رويداد اول و در دشت آبرفتي هموار قرار مي گيرد. رويداد زمين لرزه ١٠ آذر ١٣٩٦با بزرگي ١.٦ كمتر از ١٥ سانتي متر بالاآمدگي زمين در منطقه رو مركز را موجب شده است اما گسلش سطحي همراه با آن ديده نشد.
در بازديد صحرايي گسلش سطحي مرتبط با زمين لرزه هاي بعدي - ٢١ آذر - بخوبي در دشت واقع در خاور منطقه كوهستاني هجدك ديده مي شود. درازاي گسيختگي حدود ٦ كيلومتر و جابجايي شاقولي حدود ١ متر بر روي گسله اي با راستاي تقريبي خاوري- باختري اندازه گيري شده است. به نظر مي رسد كه زمين لرزه نخست ژرفاي بيشتري داشته است و از اين رو گسيختگي آن به سطح زمين نرسيده است.
٣ بحث و نتيجه گيري
زمين لرزه هاي بزرگ در منطقه زاگرس بر روي گسل هاي روي مي دهند كه گسيختگي آنها اغلب به سطح زمين نمي رسد و از نوع پنهان به شمار مي آيند. زمين لرزه اخير سرپل ذهاب نمونه اي از آن است. پنهان بودن گسل ها در زاگرس به وجود لايه هاي نرم و شكل پذير نمك، گچ و مارن در پوشش رسوبي منطقه زاگرس - مانند سازندهاي هرمز، گچساران و ... - نسبت داده مي شود كه مانع از بروز گسل ها در سطح زمين مي گردند.
زمين لرزه سرپل ذهاب از اين نظر داراي اهميت است كه به يك پرسش ديرين در مورد رويداد زمين لرزه ها در پوششي رسوبي و يا پي سنگ زاگرس پاسخ مي دهد - Berberian, 1995, . - Talebian and Jackson 2004 زمين لرزه سرپل ذهاب يك نمونه مهم از توان لرزه زايي پوشش رسوبي است و از اين رو در مطالعات برآورد خطر زمين لرزه از اهميت بالايي برخوردار است. ديگر رويداد لرزه اي مهم در سال گذشته دسته زمين لرزه هاي منطقه هجدك كرمان بود. جنبا ترين گسله در زون ساختاري باختر لوت گسله گوك است.
مطالعات زمين ريخت شناسي و سن يابي مطلق، نرخ لغزش راستگرد حدود ٥.٣ تا ٤ ميليمتر در سال را براي اين گسله پيشنهاد مي نمايد . - Walker and Jackson , 2002 - به سوي شمال جنبش گسل گوك به گسل هاي نايبند، لكركوه و كوهبنان منتقل مي شود. شكل ٣: گسلهاي اصلي و لرزه زاي زاگرس - چپ - و خاور ايران - راست - . ساز و كار زمين لرزه ها از كاتالوگ دانشگاه هاروارد گرفته شده است. نقاط زرد رنگ زمين لرزه هاي بزرگ تر از ٥ دوره دستگاهي است. نقاط قرمز پس لرزه ها و زمين لرزه هاي شش ماهه پيش از زمين لرزه اصلي بر گرفته از كاتالوگ موسسه ژيوفيزيك دانشگاه تهران است.
