بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به افرایش روز افزون جمعیت و نیاز بشر به غذا و تلاش براي حفظ محصولات کشاورزي در جهان بوسیله سموم و آفت کشها، امروزه مشکلاتی مانند مقاومـت آفات به بعضی از سموم ، آلودگی گسترده محیط زیست به مواد شیمیایی پایدار ، آلودگی آب و منابع تغذیه اي دام ها ، نابود کردن دشمنان طبیعی آفات و انتقال باقی مانـده هـاي سموم به مصرف کننده نهایی کهغالباً انسان است را پدید آمده است. به طور کلی ترکیبات شیمیایی که در کشاورزي علیه آفات به کار می روند ، بر اندام هاي گیاهی ، خاك ، آب و هوا و مواد غذایی ، پس مانده اي به جاي می گذارند که اگر میزان آن از مقدار مجاز و غیر قابل اغماض تجاوز کند خطرات مهمی براي سلامت انسان و دام به دنبال خواهـد داشـت.
سموم دفع آفات علاوه بر آلودگی محیط زیست و کاهش تنوع زیستی ، باقی مانده آنها در محصولات کشاورزي باعث ایجاد بسیاري از بیماري ها و حتی بعضـی از سـرطان هـا مـی شوند . اگر چه سموم هنوز جایگاه مهمی در کنترل آفات دارند ولی اگر بتوان بدون کاهش محصول میزان سم را کاهش داد بسیار مطلوب خواهد بود . در دنیـا تـلاش هـا در جهـت کاهش مصرف سموم شیمیایی است ، سازندگان این سموم سعی بر تولید سموم با دز مصرفی پایین با تاثیر بیشتر دارند . IPM یا مدیریت کنترل تلفیقی تجسـم نیـل بـه افـزایش قابل ملاحظه عملکرد از طریق مصرف حداقل سموم را امکان پذیر می سازد . اصل اساسی IPMنسبتاً ساده بوده و آن عبارت از جلوگیري یا به تاخیر انداختن مقابلـه بـا سـازگاري آفات با عملیات کنترل از طریق متنوع ساختن این عملیات است. می توان راهکارهاي زیر را براي به حداقل رساندن خطرات ناشی از سموم به کار برد : استفاده از روش هاي مبـارزه تلفیقی، آموزش و آگاهی دادن کشاورزان و مصرف کنندگان به خطرات سموم، رعایت دوره کارنس توسط تولیدکنندگان بخش کشاورزي ، استفاده از سموم مجاز و کـم خطـر بـا دز مصرفی پایین، اعمال نظارت دقیق بر نحوه استفاده صحیح ازسموم ، سنجش میزان باقی مانده سموم محصولات کشاورزي بـه طـور مسـتمر قبـل از ورود بـه بـازار مصـرف ، تولیـد محصولات کشاورزي ارگانیک ، استفاده از ارقام مقاوم به بیماري ها و آفات ، استفاده از متابولیت هاي ثانویه گیاهی جهت جایگزینی آفت کش هاي سنتزي.
کلمات کلیدي: سموم کشاورزي، سلامت محیط زیست و انسان، ارگانیک
مقدمه
با افزایش جمعیت ، نیاز به استفاده بهینه از منابع کشاورزي و بهره وري بهتر ، هرچه بیشتر محسوس می شود . کشاورزي مدرن باید بتواند محصولات خود را از خطر نابودي حفظ کند تا غذاي میلیون ها گرسنه را در سراسر جهان تامین کند . براي نیل به این هدف و حفظ محصولات از گزند آفات ، هر ساله مقادیر زیادي آفت کش در جهان مصرف مـی شـود که مشکلاتی مانند مقاومت آفات به بعضی از سموم ، آلودگی گسترده محیط زیست به مواد شیمیایی پایدار ، آلودگی آب و منابع تغذیه اي دام ها ، نابود کردن دشمنان طبیعی آفات و انتقال باقی مانده هاي سموم به مصرف کننده نهایی کهغالباً انسان است را پدید می آورد .
حقیقت این است که همان طور که امنیت غذایی یکی از مسایل مهم بشر امروز است ، به موازات آن موضوع سلامت غذا نیز هـر روز بیشـتر از قبـل مـورد توجـه مصـرف کننـدگان تولیدات کشاورزي قرار می گیرد . هرچند جمعیت رو به رشد جهان و کمبود منابع غذایی و به تبع آن نیاز به تامین غذا براي ساکنان گرسنه زمین ، حفظ تولیدات را از خطر نابودي در اثر خسارات آفات و بیماري هاي گیاهی بیش از پیش اجتناب ناپذیر می سازد ، اما شیوه هاي مرسوم افزایش تولید نظیر سمپاشی ، براي بشر عصر ما هزینه هاي بسیاري غیـر از هزینه هاي اقتصادي داشته است .
زارعان در همه جاي دنیا ، به خصوص کشورهاي جهان سوم براي مبارزه با آفات ناچارند از انواع مواد شیمیایی آفت کش استفاده نمایند . باقی مانده اکثر مواد شیمیایی آفت کـش ، سرطان زا بوده و به اعتقاد بیشتر دانشمندان ، شیوع انواع بیماري هاي جدید در جوامع امروز زنگ خطر را براي کاهش پسمانده هاي سموم در مواد غذایی به صدا در آورده است .
سرنوشت آفت کش ها
بسیاري از مقدار سم آفت کشی که روي سطح گیاه می نشیند به کمک نور خورشید اکسیده می شود ( فتواکسیداسیون ) . مقدار زیادي نیز به هوا وارد شده و به شکل قطرات ریزي در می آید که هرگز با گیاه تماس پیدا نمی کند . مقدار دیگر نیز از طریق تعرق از گیاهان زراعی و علف هاي هرز تبخیر می شود . ریشه هاي گیاهان ، سموم حشره کـش را جـذب می کنند ، این مواد سرانجام همان طور که تبخیر سم از خاك عمل می کند به میزان آلودگی هوا می افزاید . قسمتی از سم به ذرات رس و مواد معدنی خاك به سختی می چسبد و سپس میکروارگانیسم هاي خاك با استفاده از کربن و سایر عناصر ، سم را به تدریج به مواد بی ضرر تبدیل مـی کننـد . امـا مقـداري از ایـن سـم هـم در اثـر آبشـویی وارد آبهـاي زیرزمینی می شود همان طور که مقداري نیز در صورت وجود آبهاي سطحی وارد آن شده و از آنجا به رودخانه ها و دریاچه ها راه می یابد . قسمتی از سم وارد شده بـه آبهـا در اثـر هیدرولیز تجزیه می شود و میکروارگانیسم هاي آبزي نیز سموم را به روش مشابه خاك تجزیه می کنند اما سموم موجود در آبها که به ذرات خاك چسبیده و از تجزیه حفـظ شـده اند به همراه این ذرات خاك رسوب می کنند و تجمع می یابند و ممکن است به مرور زمان به آب آزاد شوند .
١
تجمع مواد سمی در غذا ، آب ، زمین و هوا یکی از بحث هاي روز در مورد سلامتی انسان و محیط زیست است . با توجه به این که سموم در دراز مـدت بـه طـور تجمعـی در بـدن انسان انباشته می شوند و صدمات وارده بر فرد ممکن است متناسب با جمع مقدار سم دریافت شده در طول عمر وي باشد به همین دلیل است که خطر سـموم نادیـده گرفتـه مـی شود .
پس مانده سموم ( (pesticides residues
به طور کلی ترکیبات شیمیایی که در کشاورزي علیه آفات به کار می روند ، بر اندام هاي گیاهی ، خاك ، آب و هوا و مواد غذایی ، پس مانده اي به جاي می گذارند که اگر میزان آن از مقدار مجاز و غیر قابل اغماض تجاوز کند خطرات مهمی براي سلامت انسان و دام به دنبال خواهد داشت . محصولات کشاورزي و به خصوص صیفی جـات بـدون اطـلاع از تـاثیر نهایی سمپاشی هامکرراً، سم باران می شوند . در یک دوره بهره برداري براي حصول از موثر بودن سمپاشی و گریز از هزینه اضافی ، دز مصرفی سم را گاه تا چندین برابر حد مجاز مصرف بالا می برند و بین زمان آخرین نوبت سمپاشی و برداشت محصول فاصله زمانی مجاز را رعایت نمی کنند . (2)
با وجود کاربرد روزافزون آفت کش ها و خطرات ناشی از پس مانده سموم ، امروزه بشر ناگزیر است که براي تامین غذا و حفظ تولیدات کشاورزي و هم چنین براي دوام سلامت خود در برابر حشرات ناقل بیماري از ترکیبات سمی که روز به روز بر شمار آنها افزوده می شود ، استفاده نماید . این ضرورت نه تنها فقط در کشورهاي صنعتی بلکه در کشورهاي جهـان سوم نیز به خوبی احساس می شود . در واقع در عصر حاضر ، انسان با به کار بردن آفت کش ها ، خود را در محیطی آلوده به ترکیبات سمی قرار داده است . بر اثر بروز خطرات ناشی از این آلودگی ، بعضی از کشورها تدابیر و مقررات ویژه اي اتخاذ کرده اند و به مرحله اجرا گذارده اند . در کشورهاي مختلف بر اساس قوانین خود میزان قابل تحمل سـموم در مـواد
غذایی تعیین گردیده است . (4)
( Codex Committee on Pesticides Residues ) CCPR یا کمیته باقی مانده سموم کدکس می باشد . یکی از وظایف این کمیته ، تعیین حداکثر باقی مانده سموم در
مواد غذایی می باشد . کلیه کشورها در صورتی اجازه ورود محصولات کشاورزي را می دهند که این محصول داراي تائیدیه معتبر از یکی از آزمایشـگاه هـاي مـورد تائیـد کـدکس ( ( Good Laboratory Practice =GLP مبنی بر میزان باقی مانده سموم مورد تائید کدکس باشد . (4)
بسیاري معتقدند که آن مقدار از سموم که براي کشتن آفات لازم است بسیار کمتر از آن است که بتواند سلامتی انسان ها را به خطر اندازد در صورتی که این گونه نیسـت و اکنـون دانشمندان نتایج جالبی از باقی مانده سموم در غذاها به دست آورده اند . همه ساله دانشمندان دولتی در انگلستان نمونه هاي زیادي از فراورده هاي غذایی کشورشان یا وارداتـی را جهت بررسی آثار 4000 باقی مانده سموم مورد بررسی و آزمون قرار می دهند . در مجموع سالانه 200 هزار آزمون جهت تعیین میزان باقی مانده سموم در غذاهاي روزمـره توسـط این دانشمندان صورت می گیرد . سپس نتایج توسط سازمان مستقلی به نام کمیته پس مانده سموم مورد ارزیابی قرار می گیرند . این کمیته معتقد است که مواد غذایی مورد تائیـد این کمیتهکاملاً بی خطرند اما با این حال به تازگی شماري از دانشمندان با این نظر به مخالفت برخاسته اند . این افراد معتقدند که این سیستم هر بار تنها یک سـم خـاص را مـی سنجد و از اثرات ترکیبی سموم غافل است ، زیرا اثر تعدادي از مواد شیمیایی گوناگون که با یکدیگر مخلوط شده اند در بدناحتمالاً بیشتر از جمع ساده آنها با یکدیگر خواهد بود و ممکن است بالقوه مسموم کننده باشد . علاوه بر این مشکل بزرگتر این است کهعملاً چنین چیزي را هم نمی توان ثابت کرد . شمار ترکیباتی که می توانند در بین صدها سم دفـع آفات به وجود آیند آنقدر زیاد است که میلیون ها آزمایشگر لازم است تا آثار احتمالی آنها را مورد بررسی قرار دهند . هم چنین این کمیته تنها قادر است تا حد یک قسمت در یـک میلیون قسمت را کشف و اندازه گیري کند . آنها فرض می کنند که مقادیر کمتر از این قادر به آسیب وارد کردن به سلامتی انسان نمی باشد ولـی دانشـمندان کنـونی در جسـت و جوي آثار حاصل از مقادیري کمتر از یک در تریلیون می باشند زیرا آنها معتقدند این حد ازسموم به ویژه در مورد کودکان و جنین می تواند اثر مخربی بر هورمون ها داشته باشد .
بر همین اساس هم اکنون دانشمندان می دانند که میزان باقی مانده سموم دفع آفات در غذاها و محصولات کشاورزي به هیچ وجه آن طور که کمیته باقی مانده سموم ادعا می کند
بدون خطر نیست . ( 7)
جالب است بدانید امروزه حد نهایی مجاز باقی مانده ( ( Maximum Residue Limit = MRL سموم براي اکثر محصولات صفر تعیین شده است . به این معنا که محصـولات عرضه شده بایدکاملاً عاري از هر گونه بقایاي سم باشند .
اثرات خطرناك آفت کش ها بر سلامت انسان
سموم دفع آفات علاوه بر آلودگی محیط زیست و کاهش تنوع زیستی ، باقی مانده آنها در محصولات کشاورزي باعث ایجاد بسیاري از بیماري ها و حتی بعضـی از سـرطان هـا مـی شوند . هرچند کنترل آفات در بخش کشاورزي سودمند است و مصرف سموم شیمیایی دفع آفات هر سال در کشور در حال افزایش است ولی متاسفانه نظارت و کنترلـی بـر میـزان بقایاي این سموم در محصولات کشاورزي و هم چنین بیماري ها و مشکلات ناشی از این سموم نمی شود . (5)
