بخشی از مقاله
احداث و بهره برداری از شبه ابیاری
خلاصه گزارش
با توجه به اهمیت مصرف آب در بخش کشارزی و اینکه قسمت زیادی از آب مورد بهره برداری هدر می رود لازم است ذخیره ، از آبگیری ، انتقال تا مصرف روی اراضی کشاورزی بنحوی مدیریت شود تا محدودیت به حداقل خود برسد لذا در سال آبی 87-86 شاهد هستیم به علت بارش کم خسارت زیادی را تحمل کرده ایم . در این خصوص جهت تامین آب کشاورزی و نگهداری تاسیسات شبکه آبرسانی مدیریت مقتر را می طلبد لذا می بایستی دستگاه ها و وسائل کار و تجهیزات مناسب مورد نیاز را فراهم نمده و با استفاده از روش های علمی – تجربی و صحیح در سطح شبکه آبرسانی خدمات شایسته ارائه دهیم . تا نیازها تامین گردند .
با عنایت به مورد ذکر شده جهت راندمان بالا لازم است تصمیمات جدی اتخاذ شود از جمله به اجرا گذاشتن ایمنی کار جهت جلوگیری از بروز حوادث و خطرات احتمالی کار جلوگیری از بوجود آمدن عیوب در دستگاه ها و سیستم های برقی ، هیدرولیکی ، مکانیکی و ساختمانی لذا در صورت بوجود آمدن اشکال با تهیه گزارش و ارائه بموقع نسبت به رفع آن اقدام نموده .
از طرفی نحوه لابروبی ، زنجیرکشی ، کار ساختمانی و نگهداری جاده های سرویس بطوری صورت پذیرد تا عمر مفید تاسیسات و کاربری زیاد گردد.
نظارت بر حسن انجام کار در همه ی مراحل از اهمیت بالائی برخوردار میباشد .
مقدمه
وجعلنا من الماء کل شی حی
و خداوند همه چیز را به نعمت آب زنده گردانید .
اهمیت وجود آب از این آیه شریفه مشخص میشود که زندگی و حیات موجودات زنده به طور کلی بوجود آب بستگی دارد و در صورت نبود آب زندگی محو نابود می گردد.
و با یک نگرش کل انسان متوجه میشود که هر جا آب باشد آبادانی همواره بوده و تراکم جمعیت و فعالیت های اقتصادی در اطراف رودخانه باعث بوجود آمدن شهرها و مراکز صنعتی شده است . وجود فراوانی آب در بعضی مواقع نیز باعث بروز حوادثی به قیمت نابودی زندگی در اطراف رودخانه ها و سیلاب های بزرگ باعث تخریب شهرها و تاسیسات مسیر خود گردیده است .
از کنترل به موقع این سیلابها و مهار آنها می تواند استفاده به موقع از آب را به همراه داشته باشند و نابودی زندگی بشر را در مواقع خشکسالی نجات دهد .
وجود این آبها رحمت خداوندیست که برای بشریت ادامه حیات را به دنبال خواهد داشت در کشور ما ایران مسئله آب و کمبود آن از گذشته های بسیار دور وجود داشته است چون
موقعیت آب و هوایی ایران به نحوی است که جزء مناطق خشک و نیمه خشک قرار گرفته است و موضوع بهره برداری از آب یک مسئله حیاتی برای قوم ایرانی بوده و آبادانی و پیشرفت کشاورزی تلاش فراوان شده است . اهمیت بهره برداری سریع از منابع محدود آب کشور و نیاز روز افزون به آن در خور شایان توجه می باشد بنابراین حل مشکلات معضل آب و آبیاری در ایران استفاده از کلیه امکانات و بکارگیری روشهای مناسب بهره گیری از علوم و فنون را از جنبه های مختلف ضروری ساخته است .
کشاورزی بیش از احداث و بهره برداری از شبه آبیاری دز
کشاورزان منطقه شمال خوزستان با مشقات فراوانی آب را با استفاده از آنها سنتی از رودخانه های دز ، کرخه ، بالارود ، شاوور ، عجریب و لوره برداشت می کردند و به دلیل عدم امکان آبیاری مناسب اراضی کشاورزی میزان برداشت محصولات در مزارع آبی و دیم بسیار کم بود و علی رغم تلاش شبانه روزی کشاورزان رونق چندانی در این وضعیت به چشم نمی خورد .
انهار سنتی نیاز به تعمیر و مرمت سالانه داشت و این کار زمانی که جریان آب رودخانه کاهش یافت انجام می گرفت . کشاورزان برای افزایش سطح آب و هدایت به درون انهار در بستر رودخانه از سدهای چوبی ( سله ای ) که متشکل از سبد بافته شده از چوب و سرشاخه درختان بود استفاده می کردند . سبدها را از دیوراه دهانه آبگیریا سر آب نهر به سمت بالا دست یا خلاف جریان حرکت آب در رودخانه امتداد می دادند و درون سبدها سنگ می چیدند این سدهای موقت انحرافی هر ساله بر اثر سیلاب تخریب و مجدداً در فصل کم آبی یا سال بعد احیا می شدند .
مقدار آب انهار سنتی و قنات ها به خاطر عوامل متعدد نیاز کشاورزان را بر طرف ننموده بدین سبب نزاع هایی بر سر تقسیم آب بین کشاورزان و یا مالکین بوجود می آمد .
کانال های قدیمی انتقال آب قبل از احداث شبکه مدرن دز با نیروی کارگر حفر و سالانه لایروبی مشدند این انهار دارای عمق زیاد و با بدنه های خاکریزی مرتفع بوده که عرض بعضی از آنه به 20 متر یا بیشتر می رسید .
در بعضی از مواقع سال شکست کانال و یا نفوذ آب به درون زهکش های طبیعی و نیز پایین افتادن سطح آب در مقطع آبگیر کانال به خصوص در تابستان تعداد زیادی از روستاها از وجود آب بی بهره می ماندند و کشاورزان به روستاهای مجاور که به آب دسترسی داشتند مهاجرت می کردند .
1- عدم دقت در زمان کاشت
2- فرسایش نامنظم ( دستی )
3- فرسایش خاک
4- فقدان مواد آلی در خاک و نایاب بودن کودهای شیمیایی
5- عدم علاقه کشاورزان به فعالیت بیشتر به دلیل فقدان مالکیت اراضی
6- عدم وجود مالکیت مدون در بسیاری از راضی و بحث و تردید بین دو دولت و مالکین
7- کمبود سرمایه گذاری برای پیشرفت امور کشاورزی
8- فقدان برنامه های آموزشی ، ترویجی و خدماتی در امور کشاورزی
9-توزیع نامناسب وغیر عادلانه آب وفقدان حقوق آب ومنجر به کشمکش حتی نزاع برسرآب
10-عدم اطلاع ازروش های صحیح آبیاری ونقص شبکه توزیع آب به طوری که درعملکرد محصول دیم وآب تفاوت فاحشی وجو نداشت.
11- هرز رفتن آب وپایین بودن راندمان آبیاری
مطالعات سدوشبکه آبیاری دز
درسال 1336 شمسی مطلعات وسیعی درزمینه های آب وخاک ،تولید محصولات زراعی ، وضعیت اقتصادی واجتماعی روستاها ونیز صنایع مرتبط باکشاورزی همچون احداث کارخناجات نیشکر ، کارخانه قند ودیگر صنایع غیر مرتبط مانند پتروشیمی وگاز درمحدوده خوزستان انجام شدکه درمیان پروژه چند منظوره دزاز اهمیت ویژه برخودار بود .
این پروژه که شامل ساختمان سد مخزنی دز وشبکه آزمایشی به نام Dpip درابعادکانال ها، زهکش ها ، جاده های دسترسی دراراضی 22 هکتار از منطقه شرق دز بود از سال 13337 شروع ودرسال 1342 به اتمام رسید وجالب است که درگذشته در محدود طرح آزمایشی در که اکنون در مرکز دز بزرگ است 57 روستا با جمعیتی حدود 11585 نفر وجود داشته است .
درهمان زمان پروژه های دیگری نیز از جمله نیشکر هفت تپه ، احداث نیروگاه دز ومرکز تحقیقات کشاورزی به اجرا درآمد که هرکدام درجای خود از اهمیت بسیاری برخودار است پس از بهره برداری وبررسی نتایج اجرای طرح ازمایشی مطالعه وطراحی بقیه اراضی ابخور روخانه دز به مساحت خالص 72 هکتار توسط مهندسین مشاور عمران شروع ومجموع طرح طی دوازده قرارداد ساختمانی وتاسیساتی از سال 1346 به ترتیب به مرحله اجرا درآمد.
هم اکنون این شبکه بزرگ بادارا بودن دو سد تنظیمی وانحرافی و740 کیلومتر کانال وابنیه وتاسیسات دیگر وتاسیسات دیگربا آبیاری قریب به 125 هزار هکتار از اراضی زراعی شهرهای دزفول،اندیمشک،شوش تا سال به 44 سال است نقش بی دلیل و اساسی درشکفویایی کشاورزی منطقه شمال خوزستان ایفا میکند وقریب به 18 هزار کشاورز وچهار شرکت کشت وصنعت هفت تپه ، کارون ،شهید رجای وشهید بهشتی رونق اقتصاد خود را مرهون سرمایه گذاری عظیم این شبکه گرانسنگ می دانند.
حدود جغرافیایی شبکه آبیاری دز
ایجاد شبکه آبیاری دز به عنوان یکی از واحدهای طرح چند منظوری عمرانی دز به صورت یک برنانه طویل المدت برای آبادانی اراضی واستفاده از منابع آب شمال خوزستان وایجاد اشتغال در منطقه درنظر گرفته شده است .
مطالعات اولیه ظرفیت دریاچه سد دز ومیزان آب خروجی ممکنه از آن نشان داده که 96259 هکتار از اراضی مجاور رودخانه را می توان آبیاری کرد اراضی شبکه آبیاری دز از شمال به تپه های ماهور شمالی دزفول ، از مشرق به ردخانه شور ( گلال کهنک)، ازجنوب به اراضی هفت تپه و رودخانه شاووراز مغرب به رودخانه کرخه محدود می باشد وشهرهای دزفول ، اندیمشک ، شوش در محدوده اراضی شبکه قراردارند . رودخانه های دز وشاوور ، راه آهن سراسری وجاده تهران –د خرمشهر وهمچنین دو مسیل بالارود وسیاه منصور نیز ازشبکه می گذرند.
موقعیت اب وهوایی منطقه
با عبور سه رودخانه دز،کرخه، شاوور این منطقه یکی ازپرآبترین مانطق ایران محسوب می شود وکیفیت آب رودخانه دزازنظر کشاورزی درحدبسیاری مرغوب گزارش شده است .
میزان حرارت منطقه معمولا بین صفر درجه و51 درجه سانتی گراد ودر بعضی از سال ها تاهم درجه سانتی گراد زیر صفر نیز رسیده است . متوسط بارندگی 250 میلی متر ومعمولا از اواسط آبان شروع ودر اواسط اردیبهشت پایان می پذیرد .
ماکزیمم مقدار تبخیر درماه های تیر ومرداد 22 میلی متر دریک شبانه روز از تشتک تبخیر ادازه گیری شده است ورطوبت نسبی به طور متوسط در تابستان در طول شبانه روز حدود 30 درصد ودر زمستان حدود 60 درصد می باشد.
کیفیت اراضی شبکه از نظر تولید محصولات
کیفیت اراضی از نظر تولید محصولات کشاورزی درحد مطلوب ونوع خاک منطقه از طبقات رسوبی تشکیل شده است وبا توجه به جدول کلاسه بندی کیفیت نوع خاک درکلاس 1-2-3 قرار دارند واراضی شبکه دارای شیب متوسط طبیعی از شمال به جنوب یک متر برای هر کیلو متر می باشد .
درقسمت هایی از تاراضی شبکه گکه عملیات تسطیح صورت گرفته است متوسط مقدار خاک برداری برای هر هکتار 800 متر مکعب برآورد شده است.عمده محصولات کشاوزی منطقه شامل گندم،جو،ذرت،سبزیجات،چغندرقند ،مرکبات،نیشکر،برنجوبه طور کلی طبق تحقیقات که توسط مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد انجام گرفته است به استثنایی محصولات سردسیری کلیه محصولات دیگر دراین منطقه قابل کشت است با یک بررسی اجمالی می توان مشاهد کرد که پس از ساخت شبکه آبیاری وتبطیح اراضی وبکارگیری روش های مهندسی آبیاری مصرف آب محصولات زراعی به صورت قابل ملاحظه ای کاهش یافته است به طوری که هم اکنون در محدوده شبکه دز قریب به 50 نوع کشت مختلف درفصول تابستان وزمستان به بارمی نشینند که از میان آن می توان :
40هزارهکتارگندم آبی
20هزارهکتارذرت دانه ای
15 هکتارنیشکردرشرکت های هفت تپه وکارون
4هزارهکتارباغ مرکبات
دهها هکتارسبزیجات وانواع گل
صدها هکتارصیفیجات که به صورت روباز وگلخانه ای کشت می شود اشاره کرد.
تاثیر اقتصادی شبکه در منطقه
تاثیر شگرف شبکه براقتصادمنطقه علاوه بر اشتغال مستقیم دربخش کشاورزی موجب رونق مشاغلی چون ساخت جعبه های محای محصولات،سورتینگ میوه،تهیه لوازم یدکی وتعمیر ماشین آلات کشاورزی،موسساتحمل ونقل وهمچنین صنعت بانکداری نیز شده است .
هم چنین برداشت آب درهرزمان وبرای هرنوع کشت تضمین شده است وعملکرد محصول درهکتارافزایش چشمگیری داشته است که به عنوان یک مثال گویا دریک بررسی عملی درقیاس عملکرد محصول گندم درهرهکتار درسال 1338(سال مطلعات اولیه)،سال1380حدود5/6برابرافزایش یافته درهرهکتارراشاهدهستیم.
وسعت اراضی آبخور شبکه آبیاری دز
اراضی غرب روخانه دز
عمده اراضی زراعی غرب روخانه دزدرگذشته به صورت شرکت های زراعی موردبهره برداری قرار گرفته که بعد از پیروزی انقلاب بعضاً به زارعین منطقه واگذار شده است لذا سطح زیر کشت آنها حدود 55200 هکتر، اراضی شرقی دزحدود6250هکتار،جمعکل اراضی شبکه آبیاری دز 114500 است،البته طی سالهای اخیر با * نمودن زمینهای مجاورمقداری به کل اراضی قابل کشت اضافه گردیده است.
تاسیسات سد وشبکه آبیاری دز
1-سددز
سددزبرروی رودخانه دز در23 کیلومتری شمال دزفول احداث شده است .
آب رودخانه دز از ارتفاعات اشتران کوه- قالیکوه وبخشی از سلسله جبال زاگرس سرچشمه گرفته وسرشاخه های فرعی آن را رودخانه های بختیاری – تیره-ماریوره-الیگودرز-مکن دان وسرخاب کشور تشکیل می دهند. با احداث سد دزبرپشت دیواره این سد دریاچه ای به طول65کیلومتربوجودآمده که با ظرفیت نهایی 3/1 میلیاردمترمکعب آب رادرخودجای می دهد.هدف اصلی ازاحداث سدهایی نظیر دزتامین نیروی لازم جهت تولید برق-کنترل سیلابی وتنظیم آب جهت مصارف آبیاری است لذادر23 اسفند سال1341 مورد بهربرداری قررار گرفت.
2-سدونیروگاه دز:
به منظور کنترل سیلابها دوتونل سررسز درضلع شرقی دریاچه وبا فاصله کمی ازبدنه سد ساخته شده است که قطرتونل تخیله شماره یک 14 متروتونل شماره دو6/12 مترمیباشدوهریک ازآنها قادربه تخلیه 3000 مترمکعب آب درثانیه می باشد . همچنین دوتونل آبگیری اصلی درضلع غربی دریاچه ایجاد شده که هریک به انشعاباتی با قطر کمتر تقسیم گردیده که توسط آنها آب پشت دریاچه به توربین هدایت می شود.
حداکثرآب خروجی هریک ازتونلهای آبگیری اصلی برابر با 240مترمکعب در ثانیه است دروسطبدنه سددرغارتفاع 7/222 متری از سطح دریا سه دریچه آبیاری مخروطی شکل به منظور آبیاری حدود92000 هکتارزمین های کشاورزی وکنترل سیلابها وجوددارد.
حداکثرخروجی هریک ازاین دریچه ها 60 مترمکعب درثانیه است.
تعداد8واحدژنراتورهریک به قدرت 65 مگاوات درنیروگاه سددزوجود دارد بدین ترتیب ظرفیت نهایی نیروگاه مجموعاً520 مگاوات است.
مشخصات سددز
نوع سد-بتونی دوقوس
ارتفاع سد 203 متر
ارتفاع سدازسطح دریا 354 متر
ارتفاع پی سدازسطح دریا 151 متر
قول تاج سد 212 متر
ضخامت بدن سددرپایین 37 متر
ضخامت بدنه سددربالا 5/4 متر
ارتفاع دریچه ازسطح دریا 222 متر
ارتفاع دریچه دربدنه سد 71 متر
حفاری انجام شده 670000 مترمکعب
بتون مصرف شده درساختمان سد 480000 مترمکعب
حداکثرارتفاع دریاچه 352 مترازسطح دریا
حداکثرارتفاع مهار 350 مترازسطح دریا
حداقل ارتفاع موثردرتولید 290 مترازسطح دریا
حوزاآبگیری رودخانه دز 225000 کیلومترمربع
حوزه آبگیری سددز 17000 کیلومترمربع
اراضی آبخوره سددز 125000 هکتار
3- سدتنظیمی
این سد در5/4کیلومتری شمال پل قدیم دزفول به منظور کنترل وتنظیم مجددآب خروجی ازسد مخزنی دز وتامین ورودی به شبکه برمبنای 200مترمکعب درثانیه درشبانه روز وعبور جریان سیلابی معادل 6 هزارمترمکعب برثانیه طراحی شده است . وسعت دریاچه آن331 هکتاروحجم مخزن آم 14 میلیون مترمکعب درارتفاع 1352 مترنسبت به سطح دریای آزاد است .
طول آن 136 متروارتفاع آن 20متراست ودارای یک دریچه تخلیه رسوب جهت عبور جریان 551مترمکعببرثانیه وتعداد6دریچه سرریزبرای عبور سیلابهاکه هرکدام برای عبورحداکثر746 مترمکعب برثانیه طراحی شده است.
4- سدانحرافی
این سدبتنی در6 کیلومتری پایین دست سد تنظیمی با طول 394متروارتفاع 4 متربه منظور هدایت آب مورد نیاز کانال اصلی ماطق شرق وغرب رودخانه دز وبرای عبور جریان سیلابی معادل 6هزارمترمکعب برثانیه طراحی شده است .
باورودآب به آبگیرهای کانال اصلی شرق وغرب دزمراحل بهربرداری ازآن به جهت آبیاری اراضی شروع می شود.
دبی تنظیمی پیشنهادی درفصول مختلف جهت تامین نیازها:
درحال حاضردبی مورد نیاز شبکه آبیاری دزدوره تابستان براساس نیازهای آبی شبکه ومناطق پایین دست ونیازهای احتمالی آینده با توجه به دبی های درنظرگرفت شده درزمان طراحی درجدول زیر ارائه شده است .
فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر،دی-بهمن،اسفند
* 200 250 250 250 200 200 200 تنظیم با جریانرودخانه
دبی خروجی ازسدتنظیمی براساسنیازهابرحسب مترمکعب برثانیه
بهربرداری ازشبکه آبیاری دز
درسال1337 همزمان با ساختمان سد دز مطالعه وطراحی قسمتی ازشبکه آبیاری دزدراراضی میانه به مساحت تقریبی 22000 هکتار به صورت آزمایشی توسط مهندسین مشاور عمران منابع آمریکا وهایدمی هلند شروع ودراواسط سال 1341 ساختمان طرح آزمایشی عملاًآغاز وبه تدریج بهره برداری از آن شروع گردید.
با تکمیل وبهره برداری وبررسی نتایج طرح آزمایشی مطالع وطراحی بقیه اراضی آبخور رودخانه دزتوسط مهندسین مشاور یادشده مجموع طرح دزاجرا ودرآذرماه سال 1356 به طورکلی تکمیل ومورد بهره برداری قرار گرفت به طور کلی هدف از احداث شبکه آبیاری دزتامین آن مطمئن برای اراضی واقع درمحدوده شبکه وآبی کردن بخش وسیعی از اراضی دیم وافزایش
عملکرد محصولات درواحد سطح،ایجاد شغل درمنطقه،ایجادکارخنجات صنعتی کشاورزی،بهربرداری مفید از منابع ودرنهایت خودکفایی درامرتولیدات زراعی می باشد شبکه آبیاری دزدارای تناسیسات متفاوت وساختمان های انتقال آب متناسب با حجمآب انتقالی برای اراضی آبخور محدوده هرکانال می باشد از جمله می توان ایستگاه پمپاژسبیلی درشمال شبکه را نامبردکه اراضی منطقه دیم سبیلی را به وسعت 61000 هکتر به واسطه چندین دستگاه پمپاژ با ظرفیت 16 مترمکعب برثانیه آبیاری می کند، نام برد.
