بخشی از مقاله
روشهاي ابیاري بهینه در مناطق خشک(ابیاري زیر سطحی و کوزه اي)
چکیده
با توجه به اینکه اکثر آب مورد استفاده در ایران در زمینه کشاورزي است مدیریت صحیح در این زمینه بسیار حائز اهمیت است.افزایش کارایی مصرف آب با برنامه ریزي صحیح و به کار گیري روش هاي مناسب آبیاري دو راهکار استفاده بهینه از آب می باشد. در اقلیم خشک یا نیمه خشک ایران ، انتخاب روش هاي آبیاري بهینه، نه تنها یک فن، بلکه یک هنر است. روش هاي سنتی آبیاري، همراه با نوآوري هاي جدید، هنوز هم می توانند کاربرد داشته باشند. یکی از روشهاي ابیاري بهینه، ابیاري زیر سطحی و روش دیگر ابیاري کوزه اي می باشد که در این مقاله به تفصیل در مورد ان به بحث خواهیم پرداخت. در روش آبیاري زیر سطحی ،اب در زیر خاك سطحی و درمنطقه نفوذ ریشه تامین می شود هدایت آب از طریق لوله هاي سفالی یا فلزي مشبک که در زیر سطح خاك نصب شده اند صورت می گیرد و آب از این سوراخهاي مشبک در خاك نفوذ کرده و آنرا مرطوب می سازد و آبیاري کوزه اي در واقع یکی از روشهاي سنتی آبیاري در مناطق خشک است که در این روش گودالی در زمین حفر شده و کوزه بزرگی را در آن قرار می گیرد و اطراف کوزه مخلوطی از خاك و کود حیوانی پر شده و بعد بذر سبزي و صیفی جات در اطراف آن کشت می شود.با استفاده ا زاین روشها می توان در جهت تقلیل بیابان زایی گام برداشت و اراضی بیشتري را زیر کشت
برد .
کلمات کلیدي: ابیاري زیر سطحی،ابیاري کوزه اي،بهینه سازي،کشاورزي
مقدمه
آب در طبیعت، چرخه وسیعی را از گاز، مایع تا جامد طی می کند و در هر مرحله رفتار آن از دیدگاه مهندسی پیچیدگی هاي خاص خود را دارد. شرایط اقلیمی، ناهمواریهاي توپوگرافی، وسعت منطقه و دوري از آبهاي آزاد از دیر باز ایرانیان را به اندیشیدن در مورد نگه داري، تنظیم و هدایت آب این مایه حیاتی واداشته، تا جایی که آب در فرهنگ این سرزمین علاوه بر حرمت مادي، داراي شان معنوي نیز گردیده است. مفاهیم علوم آبی در این سه دهه اخیر پیشرفت هاي چشمگیري نموده است، با این حال هنوز آبیاري و مدیریت منابع آب در بسیاري از نقاط ایران براساس روشهاي سنتی (که محتاج اصلاحات فراوان است) صورت می گیرد، با توجه به منابع محدود آب و خاك در ایران و توزیع غیر یکنواخت آن در سطح کشور باید سعی کرد با برنامه ریزي دقیق از منابع آب فصلی و سایر منابع به نحو صحیح استفاده نمود و از تکنیک ها و تجارب علمی نوین در گسترش سطح کشت آبی بهره جست(.(1
یکی از راههاي استفاده بهینه از منابع آب به کار گیري روشهاي مدرن آبیاري است و با توجه به اینکه اکثر آب مورد استفاده در ایران در زمینه کشاورزي است مدیریت صحیح در این زمینه بسیار حائز اهمیت است.افزایش کارایی مصرف آب با برنامه ریزي صحیح و به کار گیري روش هاي مناسب آبیاري دو راهکار استفاده بهینه از آب است. از طرفی ارزیابی کارایی یک روش آبیاري مستلزم بررسی آن در شرایط مزرعه است که نتیجه این ارزیابی موجب افزایش کارایی مصرف آب در آن روش خواهد شد. روش آبیاري زیر سطحی در ایران در سالهاي اخیر مورد توجه قرار گرفته و تحقیقاتی در این زمینه انجام شده است. ولی این روش
(آبیاري زیر سطحی به کمک لوله هاي سفالی) در مقیاس صنعتی هنوز صورت نگرفته و امید است در سالهاي آتی بتوانیم از این روش آبیاري استفاده کنیم.
ضرورت توسعه کشاورزي و تامین غذابا وجود مانع کمبود آب تقریبا غیر ممکن است.در این راستا جلوگیري از لفت روز افزون سطح آبهاي زیر زمینی و کاهش کیفیت آب از مهمترین اولویت هاي مدیریت کشاورزي در کلان کشوري می باشد. استفاده از سیستم هاي آبیاري بارانی و قطره اي و توسعه آن در سالهاي اخیر تا حدودي توانسته اند پاسخگوي این نیاز باشند اما استفاده از آبهاي با کیفیت پائینتر و همچنین استفاده از سیستم هاي با تلفات نزدیک به صفر از نظر میزان آب توجه به روش هاي نوین
آبیاري را بیشتر نموده است که از جمله این روشها که سالهاست در کشورهاي پیشرفته مورد بهره برداري قرار می گیرد سیستم آبیاري زیر سطحی می باشد. . (System Irrigation Underground در روش آبیاري زیر سطحی ،اب در زیر خاك سطحی
و درمنطقه نفوذ ریشه تامین می شود هدایت آب از طریق لوله هاي سفالی یا فلزي مشبک که در زیر سطح خاك نصب شده اند صورت می گیرد و آب از این سوراخهاي مشبک در خاك نفوذ کرده و آنرا مرطوب می سازد و آبیاري کوزه اي در واقع یکی از روشهاي سنتی آبیاري در مناطق خشک است که در این روش گودالی در زمین حفر شده و کوزه بزرگی را در آن قرار می گیرد و اطراف کوزه مخلوطی از خاك و کود حیوانی پر شده و بعد بذر سبزي و صیفی جات در اطراف آن کشت می شود.این روشها از مزایاي بسیاري برخوردارند می توان به جرات گفت که تبخیر در این سیستم وجود ندارد،بجز در شرایط ساعات پر مصرفی که علائمی از آب در سطح زمین مشاهده می شود. بخاطر اینکه قطره چکانها در عمق زیاد قرار دارند پیاز رطوبتی گیاه به شکل کروي فرم گرفته و درست برعکس روش سنتی که آبیاري آن در سطح است و شکل به حالت نیمه دایره است و این به معناي آنست که گیاه 30تا40درصد بیشتر به آب دسترسی داردو ... که در زیر به تفصیل در رابطه با ان صحبت خواهیم کرد.
مواد و روشها
کلیه مباحث مطرح شده در این مقاله به صورت مروري و بر اساس مطالعات کتابخانه اي و پژوهش در سایتهاي مختلف است با توجه به این نکته به بررسی دو روش ابیاري بهینه شامل ابیاري زیر سطحی و ابیاري کوزه اي می پردازیم.
ابیاري کوزه اي
آبیاري کوزه اي در واقع یکی از روشهاي سنتی آبیاري در مناطق خشک است که تا همین پنجاه سال پیش هم در حاشیه کویر لوت و اطراف یزد و اردکان رایج بود. در این روش گودالی را در زمین حفر می کردند و کوزه بزرگی را در آن قرار می دادند.
آنگاه اطراف کوزه را با مخلوطی از خاك و کود حیوانی پر می کردند و بعد بذر سبزي و صیفی جات را در اطراف آن می کاشتند که محصول خوبی هم می داد و براي رفع نیاز مردم آن سامان خشک و بی آب بسنده بود((3
متاسفانه این روش سنتی آبیاري (که ثمره قرنها تجربه مردم ما بود) تقریبا از پنجاه سال پیش منسوخ شده است . علت این امر ان است که کارگذاري و پر کردن کوزه هاي سفالین به نیروي کار زیادي نیاز دارد، و نیز عملیات شخم زدن با ماشین آلات کشاورزي را دشوار می کند زیرا کوزه ها بر اثر وزن و فشار این ماشین ها می شکنند. همچنین بر اثر احداث راههاي جدید و رواج وسائط نقلیه نو مثل کامیون این امکان به وجود آمده است که سبزي و میوه و صیفی جات را از مناطق دیگر به نواحی کم آب و خشک منتقل کنند. و بالاخره ورود موتور پمپ و امکان حفر چاه هاي عمیق آخرین ضربه را بر روش آبیاري کوزه اي وارد نمود و کم کم این سنت منسوخ گشت.اما خیلی زود معلوم گردید که ماشین در همه جا نمی تواند جاي روش هاي سنتی را بگیرد.(همچنان که چاههاي عمیق و موتور پمپ هم نتوانستند مثل قناتها زمینه بهره برداري پایدار از منابع آب زیرزمینی را فراهم سازند و خانه هاي به اصطلاح مدرن هم در گرماي کویر با آن در و پنجره هاي آهنی شان! نتوانستند جاي خانه هاي کاه گلی را بگیرند.)
آبیاري کوزه اي روش بسیار کم مصرفی است که خاصیت "خود تنظیمی" دارد و از هدر رفتن آب گرانبها جلوگیري می کند. با آبیاري کوزه اي حتی می توان از آبهایی که میزان شوري آنها بیش از حد معمول است، در کشاورزي استفاده کرد. حالا مدتی است که مزایاي آبیاري کوزه اي در سطح جهانی باز شناخته شده و عده اي تلاش میکنند که آن را مدرنیزه کنند((4
ایران در منطقه اي نیمه خشک و حتی خشک واقع شده و مردمان این سرزمین از عهد باستان با مشکل کمبود آب در بسیاري از نقاط ایران رودررو بوده اند. اما برخی از کارشناسان می گویند که بخش کشاورزي ایران می تواند چند برابر نفت درآمد داشته باشد و دلیلی که براي مدعاي خود می آورند این است که ایران به خاطر اقلیم ویژه که دارد می تواند در هر چهار فصل در مناطقی از این سرزمین پهناور محصولات متنوع کشاورزي تولید کند. حتی اگر این ادعا را هم بپذیریم، مشکل بزرگ در راه تحقق آن تامین آب شیرین است کیمیایی که همیشه بر سر آن جنگ و دعوا بوده است. منابع آب تجدید پذیر در کشور ما قابل افزایش نیست و گاهی هم خشکسالی هاي ویرانگر داریم. با این همه ، گرچه منابع آب کشورمان محدود است، اما با استفاده از همین منابع و جلوگیري از به هدر رفتن آب می توانیم بر میزان تولیدات کشاورز بیافزاییم. در واقع مشکل اصلی در نادرست بودن شیوه آبیاري ماست به طوري که تنها بخشی از منابع آب نصیب گیاهان می شود و بخش بزرگتر به هدر می رود(.(3
کارکردهاي کوزه در ابیاري کوزه اي
