بخشی از مقاله
چکیده
منابع طبیعی استان قم به دلیل شرایط آب و هوایی و شوری خاک به طور طبیعی دستخوش تخریب و فرسایش است که
البته مداخلات بدون مطالعات زیست محیطی از جمله تبدیل کاربری اراضی، احداث سدهای بزرگ و برداشت بیرویه منابع آبی روند تخریب را تشدید کرده است. به منظور بررسی وضعیت جنگلهای گز مسیله، درختان بهصورت نمونهبرداری فاصلهای آماربرداری و ارزیابی شدند و پارامترهای مختلفی از جمله تعداد درخت در هکتار، ارتفاع درختان، قطر درخت در محل یقه، قطر تاج پوشش، تعداد جست گروه، نحوه زادآوری، میزان بذر در هر درخت، خصوصیات رویشگاه، پوشش گیاهی همراه، شادابی و سلامت درختان ثبت و اندازهگیری گردید. عوامل تخریب جنگل شامل چرای مفرط دام، قطع شاخهها برای تأمین سوخت و استفادههای محلی و حتی ریشهکنی درختان بهمنظور توسعه اراضی کشاورزی شناسایی شدند. مداخله در موازنه آب ورودی به حوزه آبخیز با ایجاد سدهای بزرگ پانزده خرداد و غدیر ساوه بر روی رودخانههای دائمی قمرود و قره-چای که منابع اصلی تأمین کننده آب حوزه هستند مشکلات زیادی را برای اکوسیستم منطقه از نظر پایداری منابع طبیعی، کشاورزی و حیات وحش به دنبال داشته است که متأسفانه با گذشت زمان این شرایط بحرانی تشدید و روند تخریب و نابودی به صورت صعودی گسترش یافته بود.
واژگان کلیدی: اختلالات اکولوژیکی، جنگل گز، دخالتهای انسانی. مقدمه
درخت گز Tamarix spp. در ایران دارای گونههای متعددی است. این گیاه در باتلاقهای نمکی و شورهزارها از رشد و نموی مناسب برخوردار بوده و در عین حال به عنوان نوارهای بادشکن سریع الرشد و موثر در اطراف مزارع و باغات میوه مناطق خشک به ویژه فلات مرکزی ایران به کار گرفته میشود. گز در باتلاقهای نمکی و شورهزارها به صورت درختچههای انبوه و متراکم تا پراکنده و در اطراف آبادیها شهرها و مزارع یعنی در جایی که آب کافی باشد، به صورت درختان تنومند دیده می-شود. این گیاه در ضمن قابلیت رشد سریع، بسیار کم توقع و مقاوم است و با وجود نیاز آبی بالا، به کیفیت آب وابستگی ندارد (قبادیان، .(1369
-1 دانشجوی کارشناسی ارشد منابع طبیعی و محیط زیست (گرایش ارزیابی و آمایش سرزمین)، دانشگاه پیام نور تهران
1
جنس گز Tamarix به خانواده Tamaricaceae تعلق دارد و دارای تنوع زیادی است و از شور گز تا گونههای درختی تنومند مثل گز شاهی را شامل میشود؛ ثابتی (1353) تعداد بیست و هشت گونه آن را در ایران معرفی نموده است. گونههای مختلف این گیاه اغلب در نواحی استپی و شوره زار می رویند و معدودی نیز مخصوص نواحی حارّه هستند. از نظر مورفولوژیکی برگها در گونههای جنس گز قلبی شکل، کوچک، بی پایه و کم و بیش گوشتی است. گل در بعضی گونهها قبل از ظاهر شدن برگ و برروی ساقههای دو ساله و در بعضی دیگر دیررس و بر روی شاخههای نورسته و انشعابات همان سال ظاهر میشود.
اجزای گل اغلب پنتامر و دارای پنج گلبرگ پنج یا ده پرچم و دیسکی با پنج یا ده لوب میباشد، در حالیکه در بعضی گونهها تترامر است. گونههای مختلف گز از لحاظ تعداد پرچم و تعداد لوبهای دیسک و طرز قرار گرفتن پرچمها بر روی آن از یکدیگر متمایز میگردند (توکلی، .(1377 گز به وسیله قلمه تکثیر میشود و با توجه به رشد سریع، برای مقابله با گسترش کویر و ایجاد مکان زیست مناسب برای حیات وحش و به طور کلی بهبود وضع اکوسیستم کاربرد دارد. گز به عنوان درخت جنگلی شوره زارها و کفه های شور فلات ایران اهمیت زیادی دارد. این گیاه در بستر مسیل ها و رودخانه های شور و حاشیه تا مدخل باتلاقهای نمک قابل کشت میباشد و از نظر تامین نیاز چوبی روستاییان کویر نشین حائز اهمیت می باشد. در عین حال گز برای احیاء و بازسازی کویرهای نمک زمینه ساز مناسبی است و برای تبدیل تدریجی این قبیل حوزه ها به مراتع و جنگل های کویری و در مرحله بعد برای تامین علوفه و نیاز چوبی روستاییان کاربرد دارد (طباطبائی،.(1382
مشخصات منطقه مورد مطالعه
جنگل مسیله با وسعت 6150 هکتار در شمال شرقی شهرستان قم و در محدوده این استان قرار گرفته است. این منطقه در عرض جغرافیایی 34 49 08 تا 34 55 39 و طول جغرافیایی 51 10 15 تا 51 15 30 با ارتفاع 810تا 820 متر از سطح دریا قرار دارد. براساس تقسیم بندی اقلیمی به روش دومارتن گسترش یافته این منطقه دارای اقلیم فراخشک معتدل است (پورمند، .(1375
بر اساس آمار ایستگاههای هواشناسی مجاور منطقه و نقشه های همدما، میانگین دمای سالانه 18 درجه سانتیگراد، میانگین دمای گرمترین ماه سال (تیرماه) 24/2 درجه سانتیگراد و میانگین دمای سردترین ماه سال (دی ماه) -1/2 درجه سانتیگراد است . بارندگی سالانه منطقه بین 115 تا 120 میلیمتر بوده که این مقدار بیشتر در فصل زمستان، با شدت زیاد و در مدت کم (به صورت سیلآسا) بوده است. پوشش گیاهی منطقه اغلب شامل گونههای مقاوم به شوری نظیر:
Halocnemum strebilaceum , Seidlitzia rosmarinus Suaeda aegiptica , Aeluropus littoralis,
میباشد.
2
شکل-1 منطقه مورد مطالعه در نقشه استان قم
مواد و روش ها
بر اساس اطلاعات پایه طرح شناخت مناطق اکولوژیک (ادنانی و همکاران، (1383، ابتدا محدوده پراکنش گونههای گز
Tamarix spp. در منطقه جنگل مسیله با استفاده از نقشه توپوگرافی به مقیاس 1: 50000 و بازدیدهای صحرایی مشخص گردید. سپس مرز منطقه با ثبت نقاط حاشیه توسط GPS مشخص شده و مرز نهایی با تلفیق نقاط روی نقشه رقومی استان و با استفاده از نرم افزار Ilwis 3.2 ترسیم گردید. در این روش با مطالعه نقشه منطقه و وضعیت پستی و بلندی آن، چند خط نمونه در روی نقشه منطقه مورد آماربرداری ترسیم شد، پس از پیاده کردن ابتدای هر خط نمونه در عرصه، با زاویه جهت که با اندازهگیری روی نقشه و در نظر گرفتن شمال مغناطیسی و شمال نقشه مشخص شد، مسیر در روی زمین طی شده و بررسی درختان انجام گرفت. تعداد خطوط یا خط نمونه ها به تراکم توده بستگی داشته و با یک آماربرداری مقدماتی، تعداد خط نمونهها برای توده جنگلی مورد نظر محاسبه شد. با توجه به شدت آماربرداری تعداد خط نمونه که بایستی در عرصه پیاده و صفات مورد نظر در آن اندازهگیری شوند با قید قرعه مشخص شد . در آماربرداری این طرح صفات کمّی درختان و درختچههای جنگلی بر روی پنج خط نمونه که طراحی و طول آنها با توجه به پراکنش درختان 40 متر بود، اندازهگیری شد. پس از مشخص کردن نقطه شروع یک خط با استفاده از قطب نما، در جهت زاویه مشخص شده برای آن مسیر حرکت کرده و هر درختی که بخشی از تنه یا تاج آن خط نمونه را قطع کرد، به عنوان درخت نمونه اندازهگیری شد (زبیری، .(1381
درختانی که قسمتی از تصویر تاج آنها خط نمونه را قطع میکرد، به عنوان فرد نمونه برداری مورد اندازهگیری قرار گرفته و در آنها علاوه بر ثبت نوع گونه، صفاتی از جمله فاصله بین دو درخت، ارتفاع درختان، قطر درخت در محل یقه، قطر تاج پوشش، تعداد جست گروه، نحوه زادآوری، میزان بذر در هر درخت، خصوصیات رویشگاه، پوشش گیاهی همراه، شادابی و سلامت درختان ثبت و اندازهگیری شد.
یافتهها و بحث
با بررسیهای میدانی و آزمایشگاهی به عمل آمده در این تحقیق چهار گونه مختلف گز شامل: T. arceuthoides , T. kotshy , T. passoides , T. tetragyma var. deserti , شناسایی گردید. درختان گز با تراکم 25 تا 30 پایه در هکتار پوشش نسبتاً مناسبی تشکیل داده بودند . در این منطقه متوسط ارتفاع درختان 1/70 متر و حداکثر ارتفاع حدود 2/80 متر بود. میانگین قطر یقه هر جست در حدود 3/5 سانتیمتر به صورت شاخه زاد با تعداد جست فراوان در هر گروه بود. آثار تخریب جنگل به صورت چرای مفرط دام، قطع شاخهها با منظور تأمین سوخت و استفادههای محلی و حتی ریشهکنی درختان به منظور توسعه اراضی کشاورزی مشاهده گردید؛ در مواردی تعداد زیادی درختان خشک شده گز به صورت سرپا در منطقه وجود داشت.
از دیگر عوامل تهدید کننده درختان گز در منطقه میتوان به وجود برخی آفات از جمله پسیل گز (Cyamophila dicoralogineva)، پروانه گالزا (Parantherene tabani formi)، چوبخوارگز((Aleroulus mautriatanicus، پروانه برگخوار گز (Lepidogma lamariecali) و همچنین (Colpo sexia aliema) اشاره کرد که کم و بیش تودههای گز را در مناطق مختلف قم تهدید مینمایند.
زیراشکوب جنگل گز در منطقه کم و بیش فقیر و از گیاهان مقاوم به شوری و از تیرههای Graminae و Chenopodiaceae و سایر گیاهان مرتعی بود که جزء مراتع قشلاقی کشور به شمار میآید و به همین لحاظ این منطقه در فصول سرد مورد توجه دامداران ساکن و کوچنده بوده و گلهای گوسفند، بز و شتر با شدت بیشتر از حدّ ظرفیت در آن چرا میکنند.
3
نتیجه گیری
درختان گز به همراه سایر گیاهان مقاوم به شوری1 در بستر اکثر رودخانهها و آبراهههای استان قم وجود دارند؛ گرچه عناصر تشکیل دهنده آن از نظر تولید چوب و مصارف روستایی اهمیت چندانی ندارد ولی از نظر اکولوژیکی و جغرافیای گیاهی اهمیت فراوانی داشته و نشان میدهد که هم شوری اراضی بالاست و هم خاک قابل نفوذ و مرطوب است.
هر چند از نظر زیست محیطی جنگل گز در منطقه مسیله با توجه به شرایط خشک و شکننده اقلیم و خاک یک فرصت استثنائی به شمار میآید ولی متأسفانه از سوی مردم و مسؤلین به اهمیت آن توجه نمیگردد. روستائیان اغلب به خاطر بهره-مندی از شرایط زراعی اراضی، جنگلهای گز را نابود مینمایند و گاهی به منظور تامین سوخت شاخههای آن را -که به سختی ترمیم میشوند قطع مینمایند. وجود گلههای گوسفند، بز و شتر با تعداد بسیار بیشتر از حد ظرفیت، نه تنها توسعه پوشش مرتعی و زادآوری را مختل مینماید ، بلکه به موجودی درختان هم لطمه میزند و اینها همه درحالی است که از یک طرف با وجود کاهش سطح آبهای زیرزمینی به علت زیاده روی در حفر و بهرهبرداری بیرویه استخراج آب چاهها و از طرف دیگر کاهش حجم آب ورودی به حوضه به دلیل ایجاد سدّهای بزرگ و کوچک در مسیر رودخانهها، شرایط را برای توسعه و حتی بقای پوشش گیاهی منطقه و از جمله جنگلهای گز هر روز دشوارتر مینماید.
مداخله در موازنه آب ورودی به حوضه آبخیز با ایجاد سدّهای بزرگ پانزده خرداد دلیجان و غدیر ساوه بر روی رودخانه-های دائمی قمرود و قرهچای که منابع اصلی تأمین کننده آب حوضه هستند، مشکلات زیادی را برای اکوسیستم منطقه از نظر پایداری منابع طبیعی، کشاورزی و حیات وحش به دنبال داشته است که متأسفانه با گذشت زمان این شرایط بحرانی تشدید میگردد و روند تخریب و نابودی به صورت صعودی گسترش مییابد.
به علت قطع آب رودخانه و عدم آب شویی اراضی هر سال این اراضی شورتر میشود؛ سطح آبهای زیرزمینی به دلیل بهرهبرداری بیش زا حدّاز چاه ها به شدت افت مینماید و سفره آب شور زیرزمینی به سفرههای آب شیرین سرازیر میگردد. تجمع نمک در سطح خاک رشد گیاهان را مختل مینماید و باعث نابودی پوشش گیاهی و پیشروی کویر در منطقه میگردد. همه اینها عواملی است که از نظر اکولوژیکی روند حیات طبیعی منطقه را تهدید میکند و اراضی کشاورزی و منابع طبیعی به خصوص جنگلهای مسیله را به نابودی میکشانند. با این حال متاسفانه دست اندرکاران به نقش پوشش گیاهی و به خصوص جنگل توجه نمینمایند و شاید تا چند سال نه چندان دور در آینده، دیگر از جنگلهای مسیله چیری باقی نماند و به تبع آن با گسترش کویر، نظام کشاورزی هم مختل و اراضی رها شده و روستاهای منطقه مثل دیگر مناطق مشابه، از سکنه خالی خواهد شد.
پیشنهادها و راهکارهای اجرایی
با توجه به حالت استثنایی و منحصر به فرد جنگل مسیله پیشنهاد میشود، تمهیدات لازم اتخاذ شود تا از تجاوز کشاورزان به محدوده جنگل و تبدیل اراضی جنگلی به زراعی جلوگیری گردد و حتی منطقه به عنوان ذخیرهگاه جنگلی گز، مورد حمایت سازمانی قرار گیرد.
به دلیل شرایط خاص و منحصر به فرد تودههای گز در منطقه قم و سیر رو به زوال درختان گز هر گونه بهرهبرداری با نگرش اقتصادی باید منتفی شود و فقط به جنبههای زیست محیطی و حفظ اکوسیستم توجه گردد.
لازم است حفاظت از وضع موجود و در مرحله بعد توسعه کمّی و کیفی این رویشگاه در دستور کار برنامهریزان و دست اندکاران قرار گیرد.
1 -
