بخشی از مقاله
چکیده:
وقوع طوفانهای ماسه از ویژگی های بارز اقلیمی در منطقه حاشیه جنوبی دریاچه ی نمک است - شهرهای آران و بیدگل ، کاشان ،ابوزیدآباد، نوش آباد - . هدف ازاین تحقیق بررسی میزان تاثیرخشکسالی بر فراوانی طوفان های ماسه می باشد نخست با استفاده ازشاخصSPIبه پایش خشکسالی در منطقه در یک دوره ی سی ساله پرداخته ومیزان فراوانی طوفان های ماسه از طریق تحلیل های آماری - ضریب همبستگی رتبه ای اسپیرمن - مشخص گردید نتایج نشان می دهد که خشکسالی این منطقه بر اساس محاسبات صورت گرفته دارای درجه متوسط تا شدیدی است و همچنین ارتباط مشخصی بین خشکسالی وقوع طوفانهای ماسه دیده می شود.
.1 مقدمه
به طور کلی واحدهای مورفودینامیک در ژئومورفولوژی مبتنی بر حاکمیت شرایط اقلیمی نظیر ارتفاع، عرض جغرافیایی، دوری و نزدیکی به دریا و... است.
در نواحی خشک ایران مرکزی به دلیل شرایط خاص محیطی زمینه برای وقوع فرسایش بادی بسیار مساعد می باشد . شرایط خشک و فرا خشک حاکم بر بخش وسیعی از ایران با بارندگی کمتر از 150 میلی متر در سال موجب شده است که در حدود 80 میلیون هکتار از مساحت ایرن را تپه های ماسه ای با پوشش گیاهی ناچیز بپوشانند، که از این مساحت حدود 6 میلیون هکتار آن تپه های ماسه ای فعال است..
در این اراضی اشکال مختلفی توسط فرایندهای بادی شکل می گیرند از جمله تپه های ماسه ای، کلوت ها، ریپل مارک ها.. در ابعاد و اندازه های مختلف و از سوی دیگر این فرایند می تواند به عنوان یک مخاطره برای فعالیت های انسانی از جمله خسارت به کشاورزی و اراضی زراعی ... داشته باشد.
خشکسالی یک پدیده اقلیمی است که نتیجه تغییرات اقلیمی در طول زمان می باشد و خصوصیات آن بستگی به مدت و استمرار و شدت و وسعت منطقه تحت تاثیر دارد . نکته مشترک تعریف خشکسالی عامل بارش است لذا انواع مختلف خشکسالی در ارتباط با یکدیگر به وقوع می پیوندد.
در نتیجه این مخاطره به صورت خزنده بوده و به آرامی گسترش می یابد و به توپوگرافی و اقلیم خاصی محدود نمی شود . ازاین رو خشکسالی از اضطراب ترین بلایا محسوب می شود زیرا اغلب در مدت چندماه با روندی تدریجی و آرام در یک دوره چندساله گسترش می یابد و این پدیده می تواند در مقیاسی برابر چندهزار کیلومتر و تخریب زیست محیطی طولانی مدت همراه باشد.
جدول-1 طبقه بندی انواع خشکسالی منبع: نگارندگان
ویژگی های ژئومرفولوژیکی عوارض نواحی خشک در واقع حاصل پویایی و تحول پذیری خاص آنهاست. در نواحی خشک عوارض گوناگونی وجود دارند که هر یک از این عوارض از نظر فرایند های موثر در شکل گیری ، وسعت و نحوه استقرار و پراکندگی با هم متفاوتند. یکی از شاخص ترین لندفرم های حاصل از فرم و فرایند بادی، تپه های ماسه ای هستند. به هنگام فراهم بودن شرایط به ویژه شرایط اقلیمی و شرایط ژئومرفولوژیکی، عوارض ماسه ای از پویاترین آنها هستند مهمترین این شرایط عبارتند از :وجود باد غالب با سرعت بیش از 4/5 متر بر ثانیه ، خشکی هوا ،نبود یا تراکم اندکه پوشش گیاهی و وجود عناصر ریز دانه و توپو گرافی مناسب .
وقوع خشکسالی های متناوب از ویژگی های بارز اقلیمی در منطقه کاشان ، آران و بیدگل و نوش آباد و نواحی اطراف آن است، که این مسئله به علت مجاورت این مناطق با تپه های ماسه ای - بندریگ - از اهمیت خاصی برخوردار است.در تحقیق حاضر به شناخت میزان ارتباط وقوع خشکسالی و جابجایی تپه های ماسه ای توسط طوفان های ماسه در منطقه اقدام گردیده است. تپه های ماسه ای در نتیجه ضرورت بررسی مخاطرات ناشی از فرسایش بادی و ارتباط با آن پدیده خشکسالی دلیل تدوین این مقاله را افزایش می دهد. از این رو درک ارتباط خشکسالی و جابه جایی تپه های ماسه ای، با استفاده از تجزیه و تحلیل های آماری صورت گرفته است.
.2 مواد و روش ها
از آنجا که هدف پژوهش حاضر را بررسی میزان تاثیر خشکسالی بر جابجایی تپه های ماسه ای توسط طوفان ماسه در بندریگ تشکیل می دهد. ابتدا با استناد به مطالعات پیشین کتابخانه ای، شاخص SPI به عنوان بهترین شاخص جهت پایش شرایط خشکسالی در منطقه معرفی و مورد محاسبه قرار گرفت. همزمان با بررسی نقشه های توپوگرافی : 1:50000 منطقه و تصاویر ماهواره ای لندست TM-5 سنجنده لندست پرداخته شد. سپس به منظور مشخص شدن جابجایی تپه های ماسه ای، آمار سینوپتیکی 30ساله ایستگاه کاشان - با تاکید بر آمار باد - از سازمان مربوطه اخذ گردید. داده های مزبور با استفاده از نرم افزارهای SPSS و EXCEL مورد تجزیه و تحلیل آماری و ترسیم نمودار پرداخته شد. و در نهایت با استفاده از ضریب همبستگی رتبه ای اسپیرمن به بررسی میزان همبستگی میان دو پدیده خشکسالی و حرکت تپه ماسه ای اقدام گردید .
.3 ناحیه مورد مطالعه
مجموعه ماسه ای بندریگ یکی از معدود ریگ های ایران محسوب می شود که در چاله مسیله و درست در حاشیه جنوبی دریاچه نمک قرار گرفته است و شهرهایی چون کاشان ، آران بیدگل ، نوش آباد و تعداد زیادی از آبادیهای بزرگ و کوچک همچون منظومه ابوزید آباد در حاشیه جنوب غربی آن قرار گرفته اند. توده بندریگ به صورت یک قوس هلالی شکل، با تحدبی غربی می باشد طول تحدب خارجی آن با احتساب پیش تپه های ماسه ای شمال غربی ، حدود 115 کیلومتر و طول قوس داخلی آن حدود 40 کیلومتر است .این توده ماسه ای از امتداد جنوبی به به رشته ماسه ای ریگ اردستان می پیوند.
مجموعه ماسه ای بندریگ در طول 51درجه و30دقیقه تا 51درجه و45دقیقه و عرض 33درجه و45دقیقه تا 34درجه و15دقیقه قرار گرفته است بر اساس اندازه گیری از روی نقشه توپوگرافی مساحت این توده حدود 831 کیلومتر مربع پست ترین نقطه آن با ارتفاع 783 متر در مرنجاب و بلندترین نقطه آن حدود 1100 متر ارتفاع دارد ، با این حساب دامنه ارتفاعی آن حدود 170متر است با توجه به ارقام ارتفاعی مذکور حجم تقریبی ماسه موجود با فرض مسطح بودن بستر آن حدود 6 میلیارد متر مکعب برآورد می گردد
شکل-1 تصویر ماهوارهای لندستTM از مورفولوژی بند ریگ کاشان منبع: نگارندگان
.4 یافته های تحقیق
تحلیل خشکسالی در بندریگ کاشان با استفاده از شاخص بارندگی استاندارد . - SPI -
این شاخص بر اساس احتمال بارندگی در هر مقیاس زمانی استوار است. این شاخص در سال 1993 به وسیله مک کی و همکاران تهیه گردید تا میزان کمبود بارندگی در مقیاس های زمانی چند گامی تعیین شود . شاخص SPI از تفاوت بین مقدار بارش در دوره مورد نظر با میانگین و تقسیم آن بر انحراف معیار بدست میآید. به طور کلی منفی بودن این شاخص نشانهی خشکسالی و مثبت بودن آن نشانهی ترسالی است.
جدول -2 درجه بندی شاخص SPI
با توجه به نمودار زیر و جدول طبقه بندی شاخص پایش خشکسالی SPI می توان گفت مقادیر بدست آمده از داده های ایستگاه کاشان، این منطقه از این نظر در محدوده خشکسالی متوسط تا شدید قرار می گیرد و از کمّیت خشکسالی به نسبت بالایی برخوردار است
