بخشی از مقاله
ارگونومی
مقدمه:
درطول جنگ جهاني دوم، زماني كه فن‌آوري و علوم انساني، براي اولين بار، به طور منظم با روشي هماهنگ مورد استفاده قرار گرفتند، علم ارگونومي به عنوان تخصصي شناخته شده پيشرفت كرد. فيزيولوژيست‌ها، روان‌شناسان، انسان‌شناسان، پزشكان، متخصصين علوم كار و مهندسين، همگي متوجه
مشكلات ناشي از عملكرد تجهيزات پيچيدة نظامي شدند. حاصل همكاري متقابل ايشان چنان اميدوار كننده به نظر رسيد كه پس از جنگ، در بخش صنعتي نيز دنبال شد. توجه به اين علم، خصوصاَ در اروپا و ايالات‌متحده به سرعت افزايش يافت به گونه‌اي كه در سال 1949 به تأسيس اولين انجمن ارگونومي ملي در
انگلستان انجاميد و از آن زمان بود كه واژة ارگونومي مورد استفاده قرار گرفت. فعاليت‌هاي مذكور در سال 1961 با ايجاد اتحاديه بين‌المللي ارگونومي پيگيري شد كه در حال حاضر (1994) در 40 كشور يا منطقة جهان و با 15000 عضو به فعاليت مشغول است.
ارگونومي چيست؟
واژه ارگونومي از دو لغت يوناني ergon به معني كار و nomos به معني قاعده و قانون مشتق شده است. در ايالات متحدة امريكا، اغلب از عبارت «مهندسي عوامل انساني» استفاده مي شود. در تعريفي موجز مي‌توان گفت كه هدف ارگونومي طراحي وسايل، سيستم‌هاي فني و وظايف براي افزايش و بهبود ايمني، بهداشت و سلامت و راحتي كارايي انسان است.
ارگونومي در طراحي كار و شرايط روزمرة زندگي انسان را محور قرار مي دهد. ارگونومي، با توجه به توانايي‌هاي جسمي و رواني و همچنين محدوديت‌هاي انساني، از پديد آمدن محيط كار يا شرايط زندگي ناامن، ناسالم، ناراحت و يا غير مفيد جلوگيري مي‌كند. در ارگونومي عوامل متعددي نقش دارند كه عبارت‌اند از: وضعيت وحركات بدن (نشستن، ايستادن، بلند كردن بار، كشيدن و هل دادن)، عواملي محيطي (صدا، ارتعاش، روشنايي، شرايط جوي، مواد شيميايي)،
اطلاعات و عمليات (اطلاعاتي كه از راه‌بينايي يا ساير حواس كسب مي‌شوند)، كنترل‌ها (ارتباط بين نمايشگرها و كنترل) و به همان نسبت وظايف و مشاغل (نوع كار مناسب، شغل مطلوب). اين عوامل تا حد زيادي ميزان ايمني، سلامتي و بهداشت، راحتي و كارايي در كار و زندگي روزمره راتعيين مي‌كنند دانش ارگونومي از رشته‌هاي گوناگوني از علوم انساني و فني حاصل شده است كه عبارت‌اند از آنتروپومتري، بيومكانيك، فيزيولوژي، روان‌شناسي، سم‌شناسي ،
مهندسي مكانيك، طراحي صنعتي، تكنولوژي ارتباطات و مديريت صنعتي. در اين علم اطلاعات مربوطه از رشته‌هاي فوق جمع‌آوري، انتخاب و تنظيم شده‌اند. براي كاربرد اين علم از روش‌ها و فنون خاصي استفاده مي‌شود. علم ارگونومي به دليل شيوة ميان رشته‌اي و ماهيت كاربردي خود با ساير علوم تفاوت دارد. منظور از ويژگي روش ميان رشته‌اي اين علم ارتباط آن با بسياري از جنبهه‌هاي انساني است. يكي از نتايج ماهيت كاربردي علم ارگونومي تطابق محل كار يا محيط با مردم است.
ارگونوميست (يا متخصص علم ارگونومي) كيست؟
در بعضي از كشورها، مي‌توان در رشتة ارگونومي تحصيل كرد. ساير افرادي كه در يكي از رشته‌هاي فني مهندسي، پزشكي و يا علوم اجتماعي آموزش ديده‌اند نيز مي‌توانند از طريق آموزش و تجربه، دانش و مهارت لازم را در ارگونومي كسب كنند. اين افرادباتوجه به تجارب خود كه در بعضي موارد ساليان طولاني را صرف كسب آن كرده‌اند به عنوان ارگونوميست موجه و پذيرفته شده‌اند. ارگونوميست‌هاي حرفه‌اي مي‌توانند در بخش‌ها و مراجع دولتي (قانونگذاري)، مؤسسات آموزشي (دانشگاه‌ها و كالج‌ها) مؤسسات تحقيقاتي، صنايع خدماتي (مشاوره) و بخش توليد (خدمات بهداشت حرفه‌اي، بخش‌هاي كارگري، بخش‌هاي طراحي، بخش‌هاي تحقيقاتي و غيره) به كار مشغول شوند.
بسياري از ارگونوميست‌هاي حرفه‌اي كه در بخش تجاري به كار مشغول‌اند (ارگونوميست‌هاي شركت‌هاي تجاري) عمدتاَ به عنوان واسطه‌اي بين طراحان وكاربران سيستم‌هاي توليدي فعاليتمي‌كنند. ارگونوميست، حوزه‌هاي كار را مشخص مي‌كند و مي‌گويد كه در كجا دانش ارگونومي اساسي است، راهنمايي‌هايي در زمينة ارگونومي ارائه مي‌دهد، به مشاوره با طراحان، خريداران، مشتريان، مديران و كارگران مي‌پردازد و سيستم‌هاي مطلوب‌تري را پديد مي‌آورد. در كنار ارگونوميست‌هاي حرفه‌اي متخصصان ديگري نيز هستند كه از اطلاعات، روش‌ها و دانش ارگونومي بهره مي‌گيرند. براي مثال مهندسان صنايع، پزشكان، پرستاران، فيزيوتراپ‌ها، متخصصين بهداشت صنعتي و روان‌شناسان صنعتي از جملة اين افراد به شمار مي‌روند.
اهميت اجتماعي ارگونومي:
ارگونومي مي‌تواند در حل بسياري از مشكلات اجتماعي مرتبط با ايمني، بهداشت و راحتي و كارآيي موثر باشد. اتفاقات روزانه مانند حوادث ناشي از كار، ترافيك و يا حوادث خانگي را مي‌توان به نسبت فجايعي چون سوانح ناشي از جرثقيل ها (در صنعت)، سوانح هوايي و يا سوانح هسته‌اي اغلب با خطاهاي انساني مرتبط دانست. با تحليل اين سوانح مشخص مي‌گردد دكه عامل آنها اغلب ارتباط ضعيف و ناكافي بين متصديان و شغل ايشان بوده است. در هنگام طراحي كار و محيط زندگي روزانه، مي‌توان با توجه بيشتر با توانايي‌ها و محدوديت‌هاي انساني احتمال وقوع حوادث را كاهش داد.
بسياري از موقعيت‌ها در زندگي روزانه و كار، براي سلامتي انسان خطرناك اند. در كشورهاي غربي، بيماري‌هاي ماهيچه اي استخواني (عمدتاَ كمردرد) و بيماري‌هاي روحي (مثل بيماري‌هاي ناشي از فشارهاي عصبي) مهمترين عوامل غيبت‌هاي ناشي از بيماري و از كار افتادگي شغلي هستند. قسمتي از اين عوامل را مي‌توان به طراحي نامناسب تجهيزات، سيستم‌هاي فني و مشاغل مربوط دانست. در اين جا نيز ارگونومي مي‌تواندبا بهبود شرايط محيط كار اين مشكلات راكاهش دهد بنابراين در برخي كشورها استخدام ارگونوميست‌ها در بخش خدمات بهداشت حرفه‌اي جزو امور ضروري محسوب مي‌شود.
سرانجام ارگونومي مي‌تواند از بروز ناراحتي جلوگيري كند و تا حد چشمگيري كارآيي را بهبود بخشد. اجاق آشپزخانه مثال خوبي از ويژگي‌هاي نامناسب ارگونومي است. ارتباط نامعلوم بين كليد اجاق و شعلة مربوط به آن منجر به عملكرد نادرست مي‌شود. در طراحي سيستم‌هاي پيچيدة فني مهندسي مانند تأسيسات توليد، تأسيسات انرژي هسته‌اي و هواپيما، ارگونومي يكي از عوامل مهم طراحي براي كاهش خطاهاي انساني است بعضي از اطلاعات دانش ارگونومي به صورت معيار رسمي درآمده و اهداف آنها تشويق به كاربرد ارگونومي است. قسمتي از مطالب اين علم نيز تحت پوشش استانداردهاي
سازمان‌هاي زير است: سازمان استاندارد بين‌المللي (ISO)، سازمان استانداردهاي اروپايي كميتة اروپايي مطلوب سازي (CEN)، همچنين استانداردهاي ملي مثل ANSI در امريكا و BSI در انگلستان. علاوه بر اين موارد، استانداردهاي ارگونومي خاصي نيز در بعضي از شركتها و بخش‌هاي صنعتي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
ارگونومي عمومي و ارگونومي فردي:
مهمترين اصل ارگونومي اين است كه تجهيزات، سيستم‌هاي فني و مشاغل بايد به گونه‌اي طراحي شوند كه براي تمامي كاربران قابل استفاده باشند. گوناگوني بين مردم به صورتي است كه اكثر طراحي‌ها در وهلة نخست مناسب با 95 درصد مردم در نظر گرفته مي‌شوند يعني طرح پايين تر از حد مطلوب ويژه 5 درصد كاربراني است كه به ابعاد ارگونومي خاص يا فردي نياز دارند، مثل افراد كوتاه يا بلند قد، افراد چاق، معلولان و افراد مسن كه به توجه بيشتري در ارگونومي نياز دارند.
عوامل محيطي
عوامل فيزيكي و شيميائي زيان‌آور محيط كار مانند صدا، ارتعاش، روشنايي شرايط جوي مي‌توانند برايمني، سلامتي و آسايش افراد اثر گذارند.
در اين بخش به ترتيب به بررسي چهار عامل مي‌پردازيم. ساير عوامل زيان‌آور محيطي مثل تشعشعات و آلودگي ميكربي در اين جا مورد بحث قرار نمي‌گيرند.
• (حذف يا كاهش) آلاينده‌ها در منبع توليد آن
• حذف و يا كاهش ميزان انتقال آلاينده‌ها بين منبع و فرد (كه با محصور كردن فرد و يا منبع صورت مي‌گيرد)
• محافظت فردي (كه با كاهش مدت زمان مواجه و يا با استفاده از وسايل حفاظت فردي صورت مي‌گيرد.
صدا:
وجود صداهاي بلند در محيط كار علاوه بر ايجاد مزاحمت مي‌تواند سبب صدمه ديدن دستگاه شنوايي نيز گردد اولين نشان صدمه ديدن دستگاه شنوايي مشكل درك صداي مكالمة عادي در محيطي شلوغ (همانند مجالس مهماني، اماكن عمومي و غيره) مي‌باشد. در چنين مواردي استفادهاز وسايل كمك شنوايي نيز بي‌فايده‌اند، چون صداهاي زمينه تقويت مي‌شوند. مزاحمت‌هايي مانند تداخل در مكالمات و يا كاهش ميزان تمكز، حتي در صداهاي نسبتاَ آهسته‌تر نيز ممكن است رخ دهد. با ايجاد محدوديت‌هاي بالاي ميزان صدا مي‌توان از ايجاد اخلال تضعيف شنوايي ممانعت به عمل آورد. ميزان صدا بر حسب دسي‌بل db(A) بيان مي‌گردد. جدول 4-1 نمونه‌هايي از ترازهاي گوناگون صدا را ارائه مي‌كند.
راهنمايي‌هايي درباره صدا
راهنمايي هايي كه در اين قسمت دربارة صدا ارائه مي‌شود، به پيشگيري از صدمه ديدن شنوايي و به همان نسبت كاهش مزاحمت‌هاي ناشي از صدا مرتبط است.
ميزان تراز صدا را زير 80 دسي‌بل حفظ كنيد.
ميزان تراز صدا در مدت 8 ساعت كار به db(A) 89 مي‌رسد
جدول 4-1: مثال‌هايي از ترازهاي صدا
نوع صدا Db(A)
شروع حركت هواپيما جت در فاصله 50 متري 120
گروه موسيقي پاپ 110
چكش پنوماتيك 100
فريادي كه در فاصله كوتاه قابل درك است 90
مكالمة عادي كه در 5/0 متري قابل درك است 80
آخرين صداي راديو ـ مكالمه بلند 70
مكالمه گروهي 60
صداي راديو (آرام) ـ مكالمه آرام بين 2 نفر 50
اتاق قرائت كتابخانه 40
صداهاي آرام داخل منزل 30
صداي آرام كاغذها؛ شب در خانه در مجاورت سكوت 20
در محيطي بسيار آرام 10
شروع شنوايي 0
تصوير 4-1: تراز صداهاي ثابت نبايد خيلي امتداد يابد. براي جلوگيري از آسيب ديدن شنوايي، تراز صداي دريافتي روزانه نبايد از db(A) 80 بيشتر باشد.
مدت زمان كار مستلزم كاهش ميزان تراز صدا به مقدار db (A) 3 است. اگر ميزان تراز صدا متغير باشد، متوسط تراز روزانة صدا براساس ميزان صدايي كه فرد دريافت مي‌كند محاسبه مي‌شود. بنابراين توصيه مي‌شود كه ماشين‌ها به صورتي طراحي شوند كه ميزان تراز صدا در آنها در تمامي لحظات از db80 كمتر باشد.
مزاحمت‌هاي صوتي را كاهش دهيد
در هنگام فكر كردن يا مطالعه، حتي در ترازهاي صوتي كمتر از db (A)80 هم امكان ايجاد مزاحمت‌هايي وجود دارد افزايش صدا نيز ايجاد صدا مي‌كند. حتي اگر به حدي نرسيده باشد كه سبب آسيب ديدن شنوايي فرد شود. صداهايي كه افراد ايجاد مي‌كنند، صداهاي غير منتظره و صداهايي با بسامد بالا نيز از جملة صداهاي مزاحم هستند.
جدول 4-2: جهت جلوگيري از ايجاد مزاحمت حين فعاليت هاي مختلف راهنمايي‌هايي را در مورد حداكثر مجاز ارائه مي‌دهد.
جدول 4-2 حداكثر تراز صدا براي جلوگيري از مزاحمت در حين فعاليت
نوع فعاليت db (A)
كار جسمي غير تخصصي (مثل نظافت)
كار جسمي تخصصي (مثل تعمير خودرو)
كار جسمي دقيق (مثل لوله‌كشي، تراشكاري)
كار اداري عادي (غير تمام وقت)
كار جسمي با دقت بسيار زياد
كار اداري ساده همراه با مكالمه
كار اداري فكري (مثل طراحي)
كار فكري همراه با تمركز (كار در دفتر)
كار فكري همراه با تمركز (كار در كتابانه) 80
75
70
70
60
60
55
45
35
اتاق‌ها نبايد بيش از حد ساكت باشند.
اگر چه هدف اين است كه ميزان تراز صدا تا كمترين حد ممكن كاهش يابد ولي ميزان صدا ازdb(A) 30 هم نبايد كمتر شود چرا كه در آن صورت صداهاي نامربوط غير منتظره خيلي خيلي آشكار خواهند شد.
مهار صداهاي مزاحم در منبع
اساسي‌ترين اقداماتي كه جهت كاهش ميزان صدا صورت مي‌گيرند اقداماتي هستند كه بر روي منبع توليد صدا صورت مي‌گيرند در زير روش‌هاي مناسب جهت انجام اين اقدامات ارائه شده‌اند.
كم صداترين شيوه را در كار خود انتخاب كنيد.
در هنگام انتخاب روش معين جهت انجام يك كار، ميزان صداهاي حاصل از آن نيز بايد موردتوجه قرار گيرد. انتخاب روش آرام‌تر و ساكت‌تر، نه تنها براي افرادي كه در معرض صدا قرار دارند، اهميت دارد؛ بلكه در بسياري از شرايط سبب كاهش فرسودگي و خرابي ماشين‌آلات نيز مي‌شود همچنين بعضي اوقات نيز مي‌توان مراحل پر سر و صداي يك فرآيند توليدي را كاهش داد و يا حذف كرد. به عنوان مثال بعضي اوقات مي‌توان تمام يا قسمتي از مراحل پرداخت نهائي را كه به صورت سنگ‌زني انجام مي‌گيرد حذف كرد.
از ماشين‌هاي كم سر و صدا استفاده كنيد.
توسعة توليد تجهيزات كم سر و صدا به معني به بازار آمدن تعداد رو به افزايشي از ماشين‌آلات، ابزار و وسايل جانبي آنها است. در هنگام خريد ماشين‌آلات، ميزان صدايي كه در هنگام استفاده از آنها ايجاد مي‌شود بايد مورد توجه قرار گيرد.
ميزان صداي ماشين‌آلات در صورت مراقبت كاهش خواهد يافت.
تناسب ضعيف، شكل بي‌قاعده و عدم تعادل يك وسيله سبب ايجاد ارتعاش، فرسايش و در نهايت سر و صدا خواهد شد. پس مراقبت منظم از ماشين‌ها و تجهيزات از اهميت خاصي برخوردار است.
ماشين‌آلات پر سر و صدا را محصور كنيد.
ماشين‌آلات پر سر و صدا را مي‌توان در درون محوطه هاي عايق‌كاري شده قرارداد (تصوير 4-2)
اين امر به طور قابل توجهي سبب كاهش ميزان تراز صدا خواهد شد. ليكن دسترسي به ماشين‌آلات جهت استفاده و نگاهداري از آنها دشوار خواهد گرديد كه اين خود از جمله معايب اين روش است بنابراين جهت ورود به محوطة مذكور و خروج از آن و حركت دادن مواد پردازشي و همچنين دستگاه تهويه ترتيبي خاص بايد اتخاذ شود.
تصوير 4-2: به منظور كاهش صداي محيط مي‌توان ماشين‌هاي پر سر و صدا مثل ماشين برش چوب را محصور كرد.
كاهش ميزان صدا از طريق طراحي محيط كار و سازماندهي كار
در اكثر موارد كاهش ميزان صدا به روش كاهش يا جلوگيري از انتقال آن بين منبع و فرد صورت مي‌گيرد. در اين بخش اقداماتي ارائه شده‌اند كه در زمينة بهبود نحوة چيدمان محيط كار و سازماندهي كار مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
مكان انجام كارهاي پر سر و صدا را از كارهاي آرام جدا كنيد.
محوطة فعاليت‌هاي پر سر و صدا را مي‌توان از محوطه‌اي كه براي انجام ساير كارها مورد استفاده قرار مي‌گيرد تفكيك كرد و يا اين قبيل كارها را در ساعاتي غير از ساعات كار عادي مي‌توان انجام داد. مزيت اين عمل در اين است كه افراد كمتري در معرض سر و صدا قرار خواهند گرفت، ضمن اينكه اقدامات ديگري نيز در محافظت از افرادي كه در معرض سر و صدا قرار دارند بايد صورت گيرد.
از منبع ايجاد صدا فاصله بگيريد.
در زمان انتخاب مكان براي يك منبع صوتي، انتخاب دورترين محل بهترين انتخاب است. هر چه به منبع صدا نزديك‌تر باشيم، افزايش فاصله اثر بيشتري خواهد داشت، براي واضح‌تر شدن موضوع مثالي مي‌زنيم اگر فاصله 5 متري از يك منبع فرضي را به 10 متر افزايش دهيم، اثر آن بيشتر از افزايش 20 متر به 25 متر خواهد بود.
براي جذب صدا از سقف استفاده كنيد.
براي جذب صدا اغلب از سقف استفاده مي‌شود. اگر چه اين امر تنها تا حد مشخصي ميزان صدا را كاهش مي‌دهد، ولي در كاهش اثرات مزاحم مانند انعكاس صدا موثر خواهد بود. توجه به اقداماتي كه با استفاده از سقف صورت مي‌گيرد، عمدتاَ در اتاق‌هايي كه طنين صدا در آنها منعكس مي‌شود يا افراد (كارگران) زيادي در آن حضور دارند داراي اهميت است. در ساختمان‌هاي امروزي يا در كاربردهاي اين روش به شكل موضعي، مي‌توان از قطعات سستي استفاده كرد كه جنس آنها در برابر صدا عايق باشند و قابليت آويزان كردن از سقف را داشته باشند. امكان ديگر استفاده از سقف كوتاهي است كه از چنين موادي ساخته شده باشد. همچين پيشنهاد مي‌شود كه لوله‌كشي‌ها و مجاري عبور هوا و موارد مشابه نيز به خوبي پوشانيده شوند زيرا اين كار به عايق‌بندي حرارتي نيز كمك مي‌كند.
از ديوارهاي جاذب صدا استفاده كنيد.
با استفاده از ديواره‌هاي جاذب صدا كه بين منابع صدا و فرد قرار مي‌گيرند مي‌توان ميزان تراز صدا را كاهش داد. اين عمل تنها در صورتي موفقيت‌آميز خواهد بود كه سقف نيز جاذب صدا باشد. ديواره‌هاي مذكور بايد تا حدي بزرگ باشند كه روي منبع ايجاد صدا را بپوشانند و مانع ديده شدن آن شوند. اگر فاصلة بين افراد و منبع صدا زياد باشد، اين ديواره ها بي‌اثر خواهند بود. اين ديواره‌ها به صورت ديواره‌هاي ثابت. متحرك هستند، برخي از آنها قابليت آويزان شدن از سقف و يا اتصال به ماشين‌آلات را دارند.
حفاظت از شنوايي
اگر استفاده از روش‌هاي فوق كه منبع ايجاد صدا يا انتقال آن را مد نظر قرار مي داد ميسر نباشد، مي‌توان به استفاده از وسايل حفاظت سيستم شنوايي رو آورد كه عبارت‌اند از: محافظ‌هاي درون گوش. محافظ‌هايي كه بر روي گوش قرار مي‌گيرند رو آورد. همچنين در مواردي كه ميزان صدا به صورت موقتي نيز افزايش مي‌يابد نيز مي‌توان از اين گوشي‌ها استفاده كرد. تصوير 4-3 انواع گوناگوني از گوشي‌هاي فوق را نشان مي‌دهد.
محافظ‌هاي درون گوشي قرار مي‌گيرند و اگر از اين وسايل درست استفاده نشود، ميزان كاهش صدا محدود خواهد بود. محافظ هاي روي گوش بر عكس روي گوش قرار مي‌گيرند و نتيجة استفاده از آنها اغلب مفيدتر از گوشي‌هاي درون گوش است. از سربرداشتن و گذاشتن آنها نيز ساده‌تر بوده و از نظر خصوصيات بهداشتي نيز ارجحيت دارند. استفاده از اين گوشي‌ها به دليل تعريق براي بعضي افراد ناراحت كننده است همچنين براي افرادي كه از عينك استفاده مي‌كنند نيز اين وسايل كمتر مطلوب‌اند. صدا در برون گوشي‌ها اگر به طور كامل بر روي گوش قرار نگيرند، چندان كاهش نخواهد يافت.
