بخشی از مقاله
چکیده
از آنجاییکه کتابخانهها باید به دنبال ایجاد محیطی مناسب، روح بخش، شاد و جذاب باشند، محلی که در آن همان احساس شادی و نشاط به مراجعهکننده دست دهد، در این تحقیق ضمن بررسی محیط کتابخانهای از نظر دانش ارگونومی، به توسعه ابتکارها و خلاقیتهای گوناگون پرداخته شده تا محیط مطلوب تری ایجاد گردد. این امر در کشور ما با توجه به سرانه پایین کتابخوانی و مراجعه به کتابخانه ها امری مهم و شایان توجه میباشد. از عمده دلایل عدم مراجعه کاربران به کتابخانه ها، محیط نه چندان مناسب کتابخانهها میباشد. بدین منظور با استفاده از دانش ارگونومی به شناسایی پارامترهای موثر در مورد راحتی کاربران پرداخته و سپس با ارائه راهکارهایی سعی در افزایش بهرهوری کاربران کتابخانهها نموده شده است. لازم به ذکر است که این الویت بندی عوامل موثر در این امر با بکارگیری از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی صورت میگیرد.
مقدمه
ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی، علمی ترکیبی است که سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط کار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی - فکری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شکل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. پس، ناگفته پیداست که باید به این انسانهای شریفی که در سازمانها و شرکتهای مختلف با دل و جان کار میکنند، ارزش قائل شده و قبل از هر چیز آنها را به عنوان همنوع خود در نظر آوریم، نه به مثابه قسمتی از دستگاه تولیدی سازمان. [1]
جویس مریلین، رئیس مؤسسه جویس در سیاتل آمریکا بر این عقیده است که اکنون دیگر این باور عمومیت یافته است که شرکتهایی که بهره وری و کنترل کیفیت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامههایشان به عنوان یک شم تجاری بکار میگیرند؛ شرکتهای موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی، کنترل کیفیت و برنامههای تولیدی جهت دستیابی به حداکثر سود تلفیق نموده اند.[2] ارگونومی علم مطالعه انسانها در حین انجام کار، برای درک ارتباط پیچیده میان افراد و جنبه های فیزیکی و روانشناختی محیط کار، نیازهای شغلی و روش های کار میباشد .
[3] ارگونومی علمی است که انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امکانات، روش ها و محیط کار و زندگی مورد مطالعه قرار میدهد و علیرغم علوم فنی مهندسی - که عمدتا به تکنیک ها و فنون می پردازد - بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاکید دارد .[4] ارگونومی عبارتست از کاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان - و روش های علمی کسب چنین اطلاعاتی - برای حل مشکلات طراحی .[5] انجمن بینالمللی ارگونومی، ارگونومی را چنین تعریف میکند: ارگونومی علمی است که دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستمها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیتهای انسانی مرتبط می سازد .[6]
حوزه پیدایش ارگونومی به انقلاب صنعتی اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم برمیگردد. کارهای پژوهشی فرانک و لیلیان گیلبرت در زمینه کارسنجی و مدیریت کارگاهی سرآغازی بر مطالعات ارگونومیک بود. پس از جنگ جهانی دوم و بویژه با روشن تر شدن مشکلات کاری و حتی تلفات ناشی از عدم توجه به دانش ارگونومی در محیط کاری، نیاز به طراحی محل کار بصورت ارگونومیک بیشتر احساس شد.
پیچیدگی اشتباه های احتمالی در زمینه های مختلف همچون هواپیماهای جنگی، رادار و دیگر تجهیزات در طول جنگ، هم جنبه مهندسی و هم جنبه رفتاری داشت و گروههایی متشکل از روانشناسان، مهندسان، انسانشناسان و فیزیولوژیستها، همراه با هم کوششهایی را جهت حل مشکلات طراحی و آموزش آغاز کردند. چنین کوششهایی که در خلال جنگ دوم جهانی در آمریکا و انگلستان، به طور همزمان آغاز شده بود باعث گردید تا دانش ارگونومی شروع به رشد و توسعه کند و در اغلب کشورهای اروپایی مورد توجه واقع شود. در دهه 1980 میلادی، متأسفانه فجایع تکنولوژیکی بسیاری رخ داد و موجب شناخته شدن هر چه بیشتر دانش ارگونومی در میان مردم شد. کارخانه سازان، کارخانه داران، کارگران، دولتمردان و به تبع آن عامه مردم به طراحی ارگونومیک روی آوردند .[7]
اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام کار، روش های کار و ابزار کار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت که با مراعات اصول ارگونومی، فشار کاری و خستگیهای بی مورد کاهش مییابد. همچنین، ارگونومی در پی انطباق علمی شغل، شرایط، ابزار و محیط کار با مشخصات فیزیکی و بدنی انسان و نیز تعیین نیرو و توانایی جسمی اوست. باید شغل و محیط کار چنان طراحی شود که با مشخصات فیزیکی میانگین افراد - با ملحوظ کردن انحراف معیارهای مربوطه - مطابقت داشته باشد.[8]
در این تحقیق به بررسی محیط کتابخانه های از نظر دانش ارگونومی می پردازیم چرا که کتابخانه ها باید به دنبال ایجاد محیطی مناسب، روح بخش، شاد و جذاب باشند؛ محلی که در آن همان احساس شادی و نشاط به مراجعهکننده دست دهد که در پارکها دست میدهد. محیط مناسب نیز یعنی فضایی روح بخش که فرد در آن بتواند فارغ از فشارهای ناخواسته روانی رشد کند و شکوفا شود. کیفیت فضای داخلی از یک طرف تأثیر مستقیمی بر نحوه انجام فعالیتهای کارکنان در آن دارد و از طرف دیگر نگرش، احوال و شخصیت مراجعان را تحت تأثیر قرار میدهد.
در این تحقیق در ابتدا با استفاده از منابع کتابخانه ای در زمینه ارگونومی به پارامتر های مشخصی که در رابطه با محیط کتابخانه ها از قبیل نور محیطی، دما، میز و صندلی کتابخانه و ... بودند دست یافته، سپس با استفاده از نظر خبرگان و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی به الویت بندی این پارامتر ها پرداخته شد. در پایان نیز با توجه به نتایج محاسبات به ارائه راهکارهایی در خصوص پارامتر های به دست آمده مبادرت می نماییم.
روش انجام مطالعات
با توجه به مطالعات انجام شده و انجام مصاحبه با کاربران کتابخانه ها به این نتیجه رسیده شد، که عوامل معماری داخلی کتابخانه ها، میز و صندلی و قفسه های کتابخانه از منظر دانش ارگونومی از مهمترین پارامترهای اثرگذار بر کاربران می باشند. البته هریک از این عوامل خود دارای شاخه های فرعی هستند. در ادامه در این عوامل و زیر عامل ها در جدول - - 1 ارائه میگردد. در مرحله بعد با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و با استفاده از نظر خبرگان، به وزن دهی عوامل مذکور می پردازیم.
فرآیند تحلیل سلسله مراتبی :
یکی از کارآمدترین تکنیکها برای اتخاذ تصمیم صحیح و به موقع، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی است. این تکنیک اولین بار توسط توماس ال ساعتی در سال 1980 مطرح شد. این تکنیک براساس مقایسههای زوجی بنا شده و امکان بررسی سناریوهای مختلف را به مدیران می دهد. یکی از مزایای مهم فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اندازه گیری و کنترل سازگاری هر ماتریس و تصمیم می باشد. محدوده قابل قبول ناسازگاری در هر سیستم به تصمیم گیرنده بستگی دارد، اما در حالت کلی ساعتی پیشنهاد می کند که اگر ناسازگاری تصمیم بیش از 0,1 باشد بهتر است تصمیم گیرنده در قضاوتهای خود تجدید نظر کند.
ابعاد مناسب صندلی 0,132
کفی و پشتی مناسب صندلی 0,175
ابعاد مناسب میز 0,056
رنگ آمیزی میز 0,024
ابعاد مناسب قفسه ها 0,030
دسترسی آسان به کتاب ها 0,038
همچنین برای تعیین پایایی محاسبات نرخ ناسازگاری محاسبه می گردد که حاصل برابر با 0,07 می باشد و از آنجایی که این عدد از 0,1 کوچکتر می باشد میتوان گفت که محاسبات از پایایی مناسبی برخوردار می باشد .
خروجیها:
پس از بررسی و محاسبات انجام شده دریافته شد که مهمترین پارامترها برای کاربران کتابخانه به ترتیب زیر می باشد:
کفی و پشتی مناسب صندلی ابعاد مناسب صندلی نورپردازی مناسب تهویه هوا
سرمایش و گرمایش مناسب عایق بندی صوتی رنگ آمیزی مناسب ابعاد مناسب میز
دسترسی آسان به کتاب ها ابعاد مناسب قفسه ها رنگ آمیزی میز رطوبت هوا
دسترسی مناسب به قسمت های مختلف تسهیلات ورودی و خروجی رعایت اصول پیشگیری و اطفای حریق
نتیجه گیری و جمع بندی:
برای ایجاد محیطی با بهره وری بالا در کتابخانه ها نیاز مند توجه به راحتی کاربران امری مهم و در خور توجه می باشد.محیطی که متناسب با نیاز های کاربران طراحی شود در بالا بردن بهره وری و راندمان تاثیر شگرفی دارد. حال باید این مساله را مورد بررسی قرار داد که با انجام چه فعالیت ها و فراهم کردن چه امکاناتی می توان به این مقوله دست پیدا کرد.این مساله زمانی بیشتر نمود پیدا می کند که با سرانه مطالعه بسیار پایین در جامعه روبرو می باشیم.
در خصوص عامل اولی که از وزن بالایی برخودار هستند، راهکارهایی ارائه می گردد. از آنجا که هنگام نشستن فشار جانبی زیادی برستون مهره ها وارد می شود، باید با استفاده از یک صندلی با پشتی مناسب این فشار را کاهش داد. پشتی صندلی هرگز نباید کاملاً صاف و به صورت 90 درجه به کفی آن متصل شده باشد، بلکه باید با کفی زاویه ای مناسب بسازد. در این مورد بهترین زاویه برای انجام کارهای روزمره 115-105 درجه است، یعنی زمانی که روی صندلی می نشینید با زاویه کمی به طرف عقب متمایل باشید.
نکته دیگر وجود قوس مناسب بر روی پشتی است. این قوس باید حدوداً 10 تا 15 سانتی متر از کفی صندلی فاصله داشته و انحنای ستون مهره ها را به طور کامل پوشش دهد. اگر پشتی صندلی فاقد این خصوصیت باشد باعث ایجاد دردهای عضلانی و یا فشار بیش از حد بر روی مهره های کمری می شود.همچنین کفی صندلی باید از جنسی نرم بوده و دارای حداقل 2 سانتی متر اسفنج، فوم و یا مواد تزریقی باشد تا در هنگام نشستن حدود 1/5 سانتی متر فرورفته و وزن بدن به راحتی بر روی آن پخش شود. چرا که در غیر این صورت درد در ناحیه لگن و کمر، همچنین احساس خواب رفتگی اندام تحتانی به علت تنگ شدن عروق خونی، شما را آزار خواهد داد.
قسمت جلوی کفی نیز باید اندکی به طرف بالا متمایل باشد تا در هنگام نشستن بر روی آن، صندلی کاملاً شما را در بر بگیرد و شما احساس نکنید که به طرف جلو سُر می خورید. بهتر است لبه صندلی که زیر زانوان قرار می گیرد، فرم یا جنس نرمی داشته باشد تا پس از مدتی در آن ناحیه احساس ناراحتی نکنید. همچنین پهنای سطح نشستن گاه باید به اندازه ای باشد که بخشی از بدن از آن بیرون نزند. طول قسمت کفی که اندام تحتانی بر روی آن قرار می گیرند نباید آنقدر زیاد باشد که شما مجبور باشید برای رسیدن به پشتی و تکیه دادن به آن بیش از حد عقب بروید چون در این حالت علاوه بر احساس بی تعادلی، ساق پای شما به جای زیر زانوانتان روی لبه کفی قرار گرفته، پا و کمر شما دچار درد می شود.
