دانلود مقاله اصول جنگ - نگرشی جدید به جنگ‌های صدر اسلام

بخشی از مقاله

اصول جنگ - نگرشي جديد به جنگ‌هاي صدر اسلام

اصل تامين
تامين در لغت به معناي در امن قرار دادن و حفظ كردن چيز يا شخصي است.
يكي از اصول جنگ، دربعد عملياتي و تاكتيكي نيز ‹‹ تامين ›› نام گرفته و چنين تعريف شده است:
كليه اقداماتي كه به طور مستقيم و همه جانبه به منظور حفاظت يگان درمقابل ديده شدن، لو رفتن، مداخله،جاسوسي، غافلگير شدن، خرابكاري و اقدامات ايذايي يا مختل كننده دشمن انجام مي‌گيرد.

اصل تامين در بين اصول جنگ، جايگاه ويژه اي دارد، زيرا لازمه حتمي و جزء لاينفك اجراي موفقيت آميز ساير اصول، و درنتيجه موفقيت در صحنه نبرد است و بدون رعايت اين اصل، ساير اصول جنگ، آسيب پذير و بي حاصل خواهند بود.
از اين رو، نيروها مجري اين اصل در يك يگان عملياتي، بايد آموزش ديده ترين، زبده ترين و كا آزموده ترين نيروها باشند تا به خوبي بتوانند از ايفاي اين وظيفه حساس و مهم بر آيند.
پيشينه تاريخي

از گذشته‌هاي بسيار دور، توجه به امنيت نيروهاي جنگي، امري با اهميت تلقي شده و استفاده از شيوه‌هاي تاميني د رحالت‌هاي مختلف نبرد معمول بوده است.
يكي از روش‌هاي تامين كه در بين ملل مختلف رايج بود. استفاده از قلعه‌ها و دژهاي بلند نظامي بود كه سپاهيان را در برابر حمله دشمن محافظت مي‌كرد. در مواضعي از اين حصارها، سنگرها و برج‌هاي ديده باني بود.

حفر كانال و خندق، زدن خاكريز، گذاشتن موانعي مانند تنه درختان تنومند پيرامون محل استقرارسپاهيان، ازشيوه‌هاي تامين يك لشكر به ويژه در شب به حساب مي‌آيد.
در گذشته، درمورد انتخاب زمان و مكان نبرد، برخي تدابير امنيتي رعايت مي‌شد. به عنوان مثال زمان آغاز نبرد. بعد از ظهر انتخاب مي‌شد تا اگر لشكر در ادامه جنگ به مشكلي برخورد نمود، بتواند ازتاريكي شب جهت تجديد قوا يا عقب نشيني استفاده نمايد يا محل نبرد درنزديكي آبادي و شهر انتخاب نمي شد، براي اينكه درصورت شكست، مورد تهاجم دشمن قرارنگيرد.

همچنين براي تامين خزينه، اسلحه خانه، آشپزخانه و زنان و كودكان، آنها را در وسط نزديك قلب لشكر مستقر مي‌كردند.
پس از اختراع و به كارگيري سلاح‌هاي گرم مانند تفنگ و توپ، يكي از راه‌هاي تامين و حمايت از نيروها ي در حال حركت به سوي دشمن، يعني پشتيباني با آتش توپ از آنان، فراروي فرماندهان جنگ قرا ر گرفت. ناپلئون در به كار گيري اين روش بسيار تاكيد مي‌ورزيد.ناپلئون گمان مي‌كرد كه سربازان بدون داشتن اين پوشش حفاظتي و قرارگرفتن در زير آتش توپخانه دشمن، روحيه خود را به سرعت از دست داده و پا به گريز مي‌گذارند. ناپلئون در به كارگيري توپخانه به شديد ترين وجه تاكيد داشت و به نظر وي تنها اثر عظيم آتش توپخانه بود كه مي‌توانست نتيجه قطعي را به همراه داشته باشد.
اصل تامين درقرآن و سنت

دو منبع سرشار و بي پايان قرآن و سنت، به كارگيري اصل تامين و تدابير امنيتي به هنگام نبرد را از نظر دور نداشته و در موارد متعدد و با تدابير گوناگون، رزمندگان اسلام را در به كار بستن آنها توصيه نموده است.برخي از آن روشها و موارد عبارتند از:
اول، نحوه خواندن نماز در ميدان نبرد

كيفيت خواندن نماز در جبهه، كه يكي ازشيوه‌هاي اجراي اصل تامين به شمار مي‌آيد، به اين صورت است كه مسلمانان دو دسته شده، عده اي در حالي كه مسلح هستند به نماز جماعت مي‌ايستند و عده اي مامور تامين و حفاظت ديگران مي‌شوند.
دسته اول پس از آنكه ركعت اول را به جماعت برگزار نمود، ركعت دوم را به صورت فرادي مي‌خواند و نماز را به پايان مي‌برد. آنگاه مشغول حفاظت شده و دسته دوم با سلاح به جماعت در ركعت دوم امام ادامه مي‌دهند و ركعت دوم خود را به فرادي مي‌خوانند و امام تامل مي‌كند تا با آنها سلام نماز را بدهد.
البته اگر جنگ شدت گرفت وامكان خواندن نمازخوف نبود و تامين جمعي ضرورت پيدا كرد. براي برقراري تامين، مي‌توان نماز را در حين نبرد، پياده يا سواره، بدون بسياري از شرايط و حتي با اشاره بر پا داشت و اين خود از اهميت اصل تامين در جنگ حكايت دارد.

دوم: مقدم داشتن زره پوشان
امام علي ( ع ) يكي از شيوه‌هاي تامين جمعي درصحنه نبرد را، مقدم داشتن صفوف زره داران بر صفوف بي زره‌ها معرفي مي‌كند... به عبارت ديگر، زره داران را موظف به حمايت و تامين بي زره‌ها مي‌نمايد. امروزه پيشروي نيروهاي پياده تحت حمايت تانك‌ها و نفر برهاي زرهي را مي‌توان به عنوان مصداقي از اين فرمان حضرت دانست كه:
‹‹فقد موا الدارع و اخروا الحاسر ››
پس زره دار را جلو قرار دهيد و بي زره را در عقب
سوم: تامين پرچم
در جنگ‌هاي قديم، بر افراشته بودن پرچم يك لشكر سمبل پايداري و سرنگوني آن از نشانه‌هاي شكست به شمار مي‌رفت. لذا آن را به دست افرادي شجاع، نيرومند و كار آزموده مي‌سپردند و افرادي زبده را جهت تامين، پيرامون آن مستقر مي‌ساختند. علي (ع ) اهميت و چگونگي تامين پرچم را اينگونه تبيين مي‌فرمايد: پرچم خود را از جاي حركت نداده ( آنرا برافراشته داريد )، دورش را خالي نكنيد، و آن را به دست هر كس ندهيد مگر به دلاوران و كساني كه شما را ازهر پيشامدي مانع مي‌شوند و از آنچه كه حفظ و نگهداري آن لازم است، دفاع مي‌نمايند، زيرا كساني كه بر بلاها و سختي‌ها شكيبا هستند، آنانند كه به اطراف پرچم دور زده، آن را از راست و از چپ و عقب و جلو نگهداري مي‌نمايند. از آن عقب نمي افتند كه ( به دشمن ) تسليم نمايند و بر آن پيش نمي گيرند كه آن را تنها گذارند.

اهداف تامين
اصل تامين، اهداف خاصي را تعقيب مي‌كند كه به طور مختصر به آنها اشاره مي‌كنيم:
اول: حفظ قدرت و توان رزمي
علاوه بر نقش تعيين كننده عوامل روحي – معنوي، حيات و موجوديت عملياتي يك يگان در گرو وجود دو عامل است: تدبير وانديشه نظامي، قدرت و توان رزمي.
قدرت و توان رزمي با در ختيار گرفتن سلاح‌هاي پيشرفته روز و مانورهاي حساب شده نظامي به دست مي‌آيد. پس از تحصيل قدرت، نكته مهم اين است كه چگونه اين قدرت و توان به دست آمده را در صحنه نبرد حفظ و در نتيجه حداكثر استفاده را از آن، جهت دست يابي به اهداف مورد نظر ببريم.
در ميان اصول جنگ، اصلي كه مي‌تواند قدرت و توان رزمي را به عنوان مهم ترين هدفش حفظ نمايد، اصل تامين است.
دوم: حفظ آزادي و ابتكار عمل

آزادي و ابتكارعمل، به يك فرمانده فرصت انتخاب و به كارگيري بهترين و موثرترين تاكتيك‌ها را مي‌دهد. با اين كار، دشمن را در موضع انفعالي قرارداده و به انجام عكس العمل‌هاي نسنجيده وخام وادار مي‌كند، لذا قدرت تصميم گيري از او سلب شده، دچار سرگرداني و بلاتكليفي مي‌گردد.
يكي از اهداف اصل تامين، حفظ آزادي و ابتكار عمل است، زيرا با دادن پوشش اطلاعاتي و ضد اطلاعاتي كه در پرتو عمل به اصل وتامين حاصل مي‌شود.از يك طرف دشمن از قصد وهدف يگان مطلع نيست، لذا نمي تواند تصميم و واكنش مناسب را اتخاذ كند، و از طرف ديگر، اطلاعات لازم را جهت در دست گرفتن ابتكار عمل در اختيارندارد.
سوم: كاهش آسيب پذيري

با رعايت اصل تامين، درصد آسيب پذيري يك يگان عملياتي، چه در زمينه نيروهاي انساني و چه در زمينه امكانات و تجهيزات بسيار كاهش مي‌يابد.
چهارم: تضمين عدم غافلگيري
كسب اطلاعات لازم از موقعيت دشمن و حفظ هوشياري، دقت و آمادگي رزمي كه از لوازم و شرايط اصل تامين به شمار مي‌رود و همچنين اتخاذ شيوه‌هاي اجراي اصل تامين به ويژه در حالت پدافند، از غافلگير شدن توسط دشمن جلوگيري مي‌كند، لذا يكي از اهداف مهم اصل تامين، تضمين عدم غافلگيري است.
پنجم: ناكام گذاشتن دشمن دركسب اطلاعات وشناسايي مناطق خودي كسب اطلاعات، يك مساله دو جانبه است، هم چنان كه ما به روش‌هاي گوناگون در پي كسب اطلاعات لازم از وضعيت دشمن هستيم. دشمن نيز به اين كاردست مي‌زند. براي آنكه دشمن را در دست يافتن به اين اطلاعات ناكام سازيم، بايد اصل تامين را به دقت پياده كرده، با استفاده از شيوه‌هاي مناسب تامين، راههاي نفوذ كسب اطلاعات توسط دشمن را مسدود نماييم.

شيوه‌هاي تامين
براي دستيابي به اصل تامين، شيوه‌هاي مختلفي وجود دارد كه برخي از آنها عبارتند از:
1- برقراري عوامل تامين
2- شناسايي و كسب اطلاعات
3- ضد شناسايي و حفاظت اطلاعات
4- برقراري سدهاي موانع

5- عمليات ممانعتي
6- سرعت در حركات و اعمال
7- داشتن احتياط مناسب و متحرك
8- پراكندگي
1- برقراري عوامل تامين
تامين امنيت يك يگان نظامي، در آفند و پدافند از راه عوامل مختلفي صورت مي‌پذيرد.
الف: آفند.
در آفند، عوامل تاميني عبارتند از نيروهاي گشتي – شناسايي، طلايه دار، جلوه دار، پهلودار، عقب دار، كه ما به اختصاربه برخي از مصاديق به كارگيري اين عوامل در جنگ‌هاي صدر اسلام مي‌پردازيم.

در جنگ‌هاي صدر اسلام. پيش فرستادن بخشي از نيروها به فرماندهي فردي كارآزموده به سوي دشمن، شيوهاي معمول بوده است. اين گروه كه از آن به ( مقدمه الجيش ) تعبير مي‌شد، داراي يك نيروي تاميني به نام ‹‹طليعه ›› بود كه تقريبا" همان وظايف نيروهاي اطلاعاتي – شناسايي و ديدبانان امروزي را به عهده داشته است.
براي نمونه، پيامبر اكرم (ص ) در جنگ خيبر، ‹‹ عبادبن بشر ›› و در جنگ حنين، ‹‹ خالد بين وليد ›› را به همراه گروهي به عنوان پيشاهنگ ( نيروي جلودار) اعزام نمود. حضرت علي (ع ) نيز در جنگ صفين ‹‹زياد بن نضر ›› و ‹‹شرح بن هاني ›› را باسپاهي دوازده هزار نفره و به عنوان مقدم الجيش به سوي سپاهيان معاويه گسيل داشت. امادر عين حال پيامبر اكرم (ص ) به هنگام آرايش سپاه متناسب با صحنه نبرد، از تامين عقب لشكر و موضعي كه براي نبرد انتخاب مي‌نمود، هرگز غفلت نمي ورزيد. نمونه كامل آن، انتخاب چنين روشي در جنگ احد بود. حضرت با انتخاب گروهي تير انداز ويژه و استقرار آن‌ها درموضع نفوذ احتمالي دشمن عقب لشكر را مورد حفاظت و تامين قرار داد. گرچه اين نيروها به وظيفه خود عمل نكردند.
همچنين نقل است كه علي ( ع ) در جنگ جمل، ‹‹ هند مرادي جملي ›› را بر ساقه سپاه گماشت.
ب – پدافند

استقرار نيروهاي تاميني، يكي از شيوه‌هاي اجراي اصل تامين درپدافند است. اين نيروها از طريق ديد باني، اعزام گشتي و مراقبت و نگهباني خطوط پدافندي را تامين مي‌كنند و مابه اختصار به مصاديق اين شيوه‌ها در جنگ‌هاي صدر اسلام مي‌پردازيم.

ديدباني به معناي تحت نظر داشتن منطقه استقرار دشمن است. علي ( ع ) در باره چگونگي استقرار ديدبان مي‌فرمايد:
‹‹براي خودتان در بلندي كوهها و ميان تپه‌هاي مسطح، پاسبانان و ديده بان‌ها بگذاريد تا دشمن از جايي كه مي‌ترسيد يا از جايي كه ايمن هستيد، به طرف شما نيايد ( حمله نكند ) ››
گشتي‌هاي تاميني، وظيفه جلوگيري از نفوذ دشمن و جلوگيري از غافلگيري و به كمين افتادن نيروهاي خودي را به عهده دارند.
گشتي‌هاي شناسايي – رزمي امروزي كاري مشابه با ‹‹ طلايع ›› در جنگ‌هاي صدر اسلام را برعهده دارند.
امير مومنان علي ( ع ) وظيفه تاميني طلايع را اين گونه بر مي‌شمارد:

‹‹ نيروهاي گشتي و افرادي مسلح بايد دراطراف ( موضع پدافندي يا محل استقرار لشكر )، بيشه‌ها و تپه‌ها موضع بگيرند، تا نيروها را از گرفتار شدن در كمين دشمن محافظت نمايند››.
2- شناسايي و كسب اطلاعات
داشتن اطلاعات كافي و دقيق از وضعيت زمين، جو و دشمن، نقشي مهم درتامين يك يگان رزمي دارد ولازمه رسيدن به اين اطلاعات، وجود يك سازمان اطلاعاتي در يگان رزم است.
گزارشهاي فراواني كه ماموران اطلاعاتي پيامبر (ص ) و علي (ع ) از نقاط مختلف ارسال نموده و زير بناي تصميمات مهم سياسي – نظامي قرار مي‌گرفت. ازوجود چنين سازمان منظمي در حكومت اسلامي حكايت مي‌كند.پيغمبر اكرم ( ص ) در جنگ‌ها با استفاده از منابع متعدد خبري و شيوه‌هاي گوناگون، اخبار مربوط به دشمن را جمع آوري مي‌كرد. آنگاه با تجزيه، تحليل و ارزيابي خبر، اطلاعات مورد نياز را استخراج مي‌كرد.

در آن عصر، كسب خبر از راه اعزام تيمهاي شناسايي بسيار متداول بود.در جنگ بدر، پيامبر ( ص ) با يكي از يارانش جهت كسب اطلاعات لازم در باره سپاه قريش از سپاه اسلام جدا شدند و در راه به ‹‹ سفيان ضمري ›› برخورد نموده و اخبار مور د نياز را به دست آوردند.
در جنگ احد، حضرت يك تيم دو نفره به نامهاي ‹‹ انس و مونس ›› را براي اين منظور اعزام كردند.
در جنگ احزاب، ‹‹ حذيقه بن يمان ›› ماموريت پيدا كرد تا در ميان نيروهاي دشمن نفوذ كرده، از قصد آنان آگاه گردد.

باز جويي از اسراي دشمن و نيروهاي اطلاعاتي آن، از ديگر شيوه‌هاي كسب خبر بود.
در جنگ بدر، دو تن ازآب رسانان دشمن، اسير مسلمانان شدند. آندو رانزد رسول اكرم ( ص ) آوردند و حضرت با اين سوال كه تعداد شترهاي نحر شده آنان براي غذا چه تعداد است و آمار نيروهاي دشمن را تخمين زد.

در جنگ خيبر، عمر بن خطاب يكي ازيهوديان را دستگير و قصد قتل او را داشت كه پيامبر ممانعت فرمود و از او به عنوان منبع خبري استفاده كرد واطلاعاتي در باره مقر يهوديان، اهداف نقل و انتقال درداخل دژها، ميزان ذخاير تسليحاتي و پشتيباني ومشخصات ادوات جنگي به دست آورد.
در سريه فدك، حضرت علي (ع ) نيز يكي از افراد دشمن را دستگير كرد و در باره استعداد نيروي دشمن و مراكز اقتصادي آنان اخباري را به دست آورد كه بعدها موجب شكست دشمن شد.
در جنگ خندق به پيامبر (ص ) خبر رسيد كه بني قريظه پيمان شكني كرده و از مشركان حمايت مي‌كنند.پيامبر (ص ) براي ارزيابي خبر، گروهي را به تحقيق فرستاد و آنان در بازگشت اين خبر را تاييد كردند.
3- ضد شناسايي و حفاظت اطلاعات
ريشه همه اقدامات تاميني در حالات مختلف نبرد، تامين در مرحله طرح ريزي وتهيه دستورهاي عملياتي است، زيرا تلاش عمده دشمن اين است كه از طرق گوناگون، به طرح و هدف عملياتي ما كه حاوي اطلاعات ارزشمندي است. دست يابد، و از اين طريق بتوانند تصميم مناسب را جهت خنثي كردن آن و به دست گرفتن ابتكار عمل اتخاذ نمايد.
فتح مكه به رغم گستردگي منطقه عمليات، دوري مسافت و حضور رزمندگان اسلام از تمام قبايل، نمونه بارز حفاظت طرح ها، دستورات وحركات است. در اين نبرد، سپاه اسلام تا حر الظهران (12 كيلومتري مكه ) پيش رفت ولي فرماندهان و نيروها از هدف اصلي بي اطلاع بودند ودشمن هم كمترين اطلاعي از هدف پيامبر نداشت زيرا پيامبر (ص ) قبل از حركت دستور داد تا راه‌هاي ورود و خروج كنترل شود و از خروج افراد جلوگيري شود و به سران قبال به طور سري فرموده بود كه فلان روز و درفلان مكان با نيروهايتان به من ملحق شويد و اين راز را نزد خود نگهداريد.
در سريه نخله نيز پيامبر اكرم ( ص )، عبدالله بن جحش را به عنوان فرمانده به همراه نامه اي به ماموريت فرستاد و فرمود: دراين مسير حركت كن و پس از دو روز راه پيمايي، نامه را بگشاي و طبق آن عمل كن.
4- برقراري سدها موانع

سدهاي موانع، مواضعي هستند كه پيشروي دشمن را مسدود يا كاناليزه مي‌كنند.
اين موانع ممكن است طبيعي ( رودخانه، جنگل، ارتفاعات صعب العبور ) يا مصنوعي ( ميدان مين، كانال، خاكريز... ) باشد.
حضرت علي (ع ) در نامه اي به شريح بن هاني و زياده بن نضر در استفاده از موانع مي‌فرمايد:
پس هر گاه به دشمن برخورديد و يا دشمن به شما برخورد، بايد لشكر گاه شما در جاهاي بلند يا دامنه كوه‌ها يا كنار رودخانه‌ها باشد تا براي شما كمك بوده،جلوگير باشد.
در جنگ احزاب، پيامبر اكرم (ص) براي دفاع از شهر مدينه، هم از موانع طبيعي بهره گرفت و هم از موانع مصنوعي، كوه سلع در سمت چپ و نخلستان‌ها و زمين‌هاي ناهموار و صعب العبور در سمت راست مدينه قرار داشت. حضرت بين اين دو مانع، يك مانع مصنوعي ( خندق ) نيز ايجاد كرد. سپاه دشمن پس از يك ماه ماندن در پشت اين موانع، بدون هيچ نتيجه اي و با از دست دادن چند تن از شجاعان خود مانند عمروبن عبدود دست به عقب نشيني زد.

5- عمليات ممانعتي
عمليات ممانعتي، عملياتي است كه با هدف محروم ساختن دشمن از دستيابي آزادانه به منابع، مناطق حياتي و يا عوارض حساس منطقه انجام مي‌شود.
اعزام سپاهيان اسلام به ده‌ها غزوه وسريه، در واقع همان عمليات‌هاي ممانعتي بود. قطع راه تجاري مشركان مكه، غزوه، تبوك با هدف سركوب تجمع روميان، جنگ ذات السلاسل با هدف سركوب تجمع مشركان، و... مصداق هايي از عمليات ممانعتي در جنگ‌هاي صدر اسلام اند.
6- سرعت در حركات واعمال
سرعت در حركت به سوي مواضع دشمن و جا

بجايي‌ها و اعمال، از ديگر شيوه‌هاي تاميني است. چرا كه علاوه بر غافلگير كردن دشمن، تامين قابل قبولي را براي نيروهاي عمل كننده فراهم مي‌آورد. نمونه بارز به كارگيري اين عامل را مي‌توان در سرعت عمل پيامبر (ص ) در محاصره قلعه‌هاي خيبرديد كه ساكنان آنجا وقتي صبحگاهان براي كار روزانه از قلعه خارج شدند، متوجه حضور سپاهيان اسلام در كنار قلعه‌ها شدند.

7- داشتن احتياط مناسب و متحرك
احتياط، بخشي از يك نيرو است كه در آغاز عمليات، درعقب يا دور از تماس دشمن نگهداري مي‌شود. اين نيرو بايد تازه نفس، قوي و پر تحرك باشد.
امير مومنان علي (ع ) در باره ضرورت وجود نيروي احتياط مي‌فرمايد:
واجعلوا الخيل الروابط و المنتخبه ردءا" للواء و المقدمه