بخشی از مقاله
تاريخچه كرم ابريشم
گونه اهلي كرم ابريشم كه پرورش آن از آغاز تا به امروز متداول بوده و تقريباً در چهار هزار و ششصد سال پيش به طور اتفاقي توسط ملكه چين ( سي لينگ شي ) در هنگام قدم زدن در جنگلي با پيدا كردن پيله اي از روي درخت توت و تنيدن تارهاي آن به دور انگشت خود كشف و بدين ترتيب رازي از طبيعت آشكار گرديد.
در حقيقت اين پديده اتفاقي به تدريج پايه گذار صنعت پرورش و تهيه ابريشم در جهان شده و بعدها اين شاهزاده خانم در تاريخ به الهه ابريشم ، ملقب گرديد. تا مدتها پس از كشف ابريشم راز تهيه آن در انحصار چين بود امپراطوران چين در طي قرون متمادي همواره سعي كردند تا اسرار تهيه آن را از جهانيان پنهان دارند، حتي حكومت چين براي كساني كه مي خواستند راز تهيه ابريشم را به خارج از كشور انتقال دهند مجازات مرگ تعيين كرده بودند . با وجود اين سختگيريها تا نيم قرن ، چين تنها كشور توليد كننده ابريشم در جهان بود.
استقبال وسيع و همه جانبه مردم دنيا از ابريشم و سود آوري تجارت اين كالا آن چنان مورد توجه واقع گرديد كه براي تجارت آن جاده اي ساخته شد كه يازده هزار كيلومتر طول داشت و شهر هسيان چين را به رم شرقي متصل مي كرد. اين جاده از تركستان ـ سمرقند گذشته و به مرزهاي ايران مي رسيد و پس از عبور از طوس ، دامغان ، گرگان و ري به قزوين و از آنجا به شعباتي متصل مي شد كه شاخه اي از آن به تركيه و بعد به اروپا متصل مي گشت . در ضمن براي اينكه كاروان هاي حامل ابريشم به سلامت مسير تا اروپا را طي نمايند مرتباً بين ايران و چين نمايندگاني در رفت و آمد بودند.
در تمام اين مدت سختگيري هاي امپراطوران چين ، به منظور حفظ انحصار تهيه ابريشم زيادتر مي شد و هر روز مقررات سخت تري وضع مي كردند با وجود چنين سياست وحشت و استتاري ، نوشته اند به سال 419 ميلادي شاهزاده خانم ديگري از چين كه به ازدواج فرمانرواي كشور تركستان در آمده بود ، براي نشان دادن درجه محبت و فداكاري خود با استقبال از مرگ چندين عدد تخم نوغان را در لابلاي موهاي خود پنهان و به عنوان هديه اي در تركستان تقديم همسرش كرد.
و بدين ترتيب تهيه ابريشم از انحصار چين خارج گرديد .
در حال حاضر با گذشت قرن ها هنوز چين بزرگترين توليد كننده ابريشم در جهان است.
هندوستان دو مين كشور توليد كننده ابريشم بوده و ژاپن سومين كشور توليد كننده ابريشم و شوروي سابق مقام بعدي را در جهان دارا بوده است.
فرانسه نيز زماني از توليد كنندگان عمده ابريشم جهان بود ولي پس از شيوع بيماري واگيردار پبرين در سال 1850 ، خسارات فراواني به اين صنعت وارد شد اين بيماري چنان دامنه وسيعي پيدا كرد كه ناپلئون سوم ، لويي پاستور را مأمور مطالعه روي اين بيماري و پيدا كردن راههاي مبارزه با آن نمود.
پس از چهار سال تحقيق پاستور ، دانشمند فرانسوي موفق به شناسايي و كشف عامل بيماري و راه مبارزه با آن گرديد. با وجود اين ، اين توفيق تربيت و پرورش كرم ابريشم ديگر در فرانسه پا نگرفت ، زيرا واردات آن از كشورهاي ديگر توسعه زيادي يافته بود.
وضعيت ابريشم در ايران
توليد ابريشم ايران در حال حاضر 400 تن در سال است طبق مدارك موجود ميزان ابريشم توليدي در گذشته در حدود 3000 تن در سال بوده حتي زماني از ايران تخم نوغان جهت پرورش به كشورهاي خارج بويژه اروپا صادر مي شده است.
در نگرش تاريخي به اين رشته از كشاورزي وضعيت اولين اشاره در متون تاريخي مربوط به توليد ابريشم در مازندران است. در ضمن ماركوپولو نيز در سفرنامه خود به توليد فراوان ابريشم در طبرستان (مازندران) اشاره كرده است.
آنچه مسلم است در گذشته ايران يكي از كشورهاي مهم توليد كننده و به ويژه در شهرهاي طبرستان ، خاوران ري و حتي زابلستان توليد ابريشم رواج قابل توجهي داشته است . اين وضعيت در زمان صفويه نيز به اوج شكوفايي خود رسيده بود.
متأسفانه دو اتفاق مهم صنعت پرورش كرم ابريشم را در دنيا مختل ساخت ، مسلماً توليد ابريشم ايران نيز از آن بي تأثير نبود.
واقعه مهم نخست اپيدمي بيماري پبرين در فرانسه بود كه همانند بيماري نيوكاسل طيور ، پرورش اين كرم را در سطح بسيار گسترده اي از جهان در معرض نابودي قرار داد. بنا براين با سعي و تلاش دانشمند ارزنده فرانسوي « لويي پاستور » كه عامل اين بيماري را در سال 1870 شناسايي و راه پيشگيري از آن را به دنيا اعلام كرد بدون شك اين صنعت با نابودي كامل روبرو مي شد.
اتفاق دوم كه در تاريخ حيات پرورش اين كرم دخالت عمده اي دارد توفيق فردي به نام شاردونه در ساخت اليافي از مواد شيميايي بود كه شباهت بسيار زيادي به ابريشم داشت (در سال 1889 ) اين كشف ركود عجيبي در بازار تجارت ابريشم جهان بوجود آورد.
با وجود اين رويداد توليد ابريشم در ايران حتي در اين دوره نيز رونق قابل توجهي داشته است چنانچه اگر دومين سفرنامه مظفرالدين شاه به فرنگ را مطالعه كنيم خواهيم ديد كه از رونق كرم ابريشم در ايران ، طي اين سالها سخن به ميان آمده است در حقيقت در اين سالها ابريشم كالاي عمده تجارت ايران بوده و در تجارت خارجي ، اين كشور را قادر مي ساخته تا بهاي بخش قابل توجهي از واردات خود را با در آمد آن بپردازد . ميزان توليد اين محصول در سال 1343 در اوج خود بوده ولي از آن به بعد دچار آفت گشته و در نتيجه تغيير كيفيت ، قيمت آن نيز تنزل يافته است .
در سال هاي گذشته جهت احياي امر نوغان داري ، تشكيلات مستقلي به نام شركت نوغان به وجود آمد و بدنبال آن كارخانه حرير بافي چالوس تاسيس گرديد . متاسفانه پس از شروع كار كارخانه توليد ابريشم بر خلاف انتظار پايين آمد ، زيرا شركت نوغان براي جبران هزينه هاي فراوان كارخانه مجبور به پايين آوردن نرخ خريد اجباري پيله بود . در طي اين سالها بالاترين رقم توليد مربوط به سال 1351 بوده يعني 111 تن پيله بوده است .
پس از انقلاب اقداماتي در جهت احياي اين رشته از كشاورزي و صنعت به عمل آمده از جمله آن اقدامات تشكيل شركت سهامي مطالعات و تحقيقات پرورش كرم ابريشم بود اين شركت عملاً كار خود را از سال 1359 شروع كرده است . وظيفه اين شركت تهيه و توزيع تخم نوغان تهيه و توزيع نهال توت ، خريد پيله بر اساس قيمت هاي تعيين شده بود . كارخانه هايي كه در حال حاضر در امر ابريشم كشي كشور فعاليت دارند ، عبارتند از كارخانه صنايع ابريشم گيلان در صومعه سرا ، كارخانه صنايع ابريشم طوس در مشهد و كارخانه پيله و ابريشم شمال
چگونگي پرورش كرم ابريشم در ايران
همان طور كه در مبحث تاريخچه اين صنعت در گذشته اشاره شده ، توليد ابريشم از زمان هاي خيلي دور در ايران رايج بوده و بخش مهمي از صادرات كشور را در آن زمان تشكيل مي داده است .
در حال حاضر پرورش كرم ابريشم در استانهاي گيلان و مازندران ، خراسان، آذربايجان، اصفهان، يزد و كرمانشاه رايج است . در استان گيلان كه 80% توليد كشور را بر عهده دارد پرورش اين كرم در ارديبهشت و در ساير استانها در فروردين ماه زماني كه توت پنج برگ مي شود انجام مي گيرد.
چنانچه براي كرم ابريشم شرايط پرورش مطلوبي ايجاد گردد و برگ توت هم مهيا باشد مي توان هر موقع از سال به امر پرورش كرم پرداخت .
بهترين فصل براي كرم ابريشم فصل بهار است كه هوا مساعد بوده و برگ هاي توت هم ظريف و مغذي
مي باشد . در فصول تابستان و پاييز از آن جهت كه مواد سلولزي برگها بيشتر و مواد قابل هضم آنها كمتر است . غالباً پرورش كرم با سوء تغذيه و متعاقب آن با بروز بيماري هاي مختلف همراه مي باشد . تغييرات جوي و هوا نيز در دو دوره تابستان و پاييز مؤثر بوده و ممكن است زمينه را براي فعاليت عوامل بيماريزاي كرم ابريشم
فراهم نمايد.
برخي مشكلات صنعت ابريشم در ايران
1- كيفيت نامطلوب محصول و پايين بودن بازدهي در اثر عوامل مختلف از جمله عدم رعايت موازين بهداشتي
2- عدم وجود ضوابط دقيق متكي بر اصول بهداشتي مخصوص جايگاه پرورش يا تلمبارها همانند ساير رشته هاي دامپروري ، در نتيجه عدم توجه كشاورزان به فضاي براي هر جعبه تخم نوغان كه اين نكته مي تواند الفباي پرورش باشد .
3- عدم آشنايي كافي كشاورزان با اين رشته و نيز ناآگاهي آنها در امر كشت توت و تغذيه كرم
4- عدم توجه و دقت به امر تغذيه كرم
5- استفاده از روشها و وسايل سنتي در خفه و خشك كردن پيله و عدم دسترسي با كاربرد صحيح و مدرن
6- استفاده از وسايل سنتي و تبديل پيله به ابريشم خام
7- بالا بودن هزينه هاي پرورش
8- پراكندگي يا نبودن مراكز مختلف سرويس دهي به ويژه در امر بهداشت
مراكز تهيه و توزيع ، توليد تخم نوغان تا مرحله ابريشم در ايران
مراكز فعلي تهيه تخم نوغان در كشور : رشت ، بندر انزلي ، تربت حيدريه ، نطنز
مراكز مهم توليد پيله : گيلان ، مازندران ، خراسان ، اصفهان، آذربايجان شرقي
مراكز ابريشم كشي : گيلان ، مازندران ، خراسان
مراكز تهيه ابريشم آماده : كاشان، مشهد، اصفهان
مراكز توليد فرآورده هاي ابريشمي : قم ، اصفهان، كاشان ، نايين ، مشهد، اسكو در آذربايجان شرقي .
توتستان
ا – كلياتي راجع به درخت توت و توتستان
درخت توت متعلق به خانواده Moraceae است و بصورت وحشي در آسيا رشد مي كند و گسترش و رويش آن از شمالي ترين نقاط تا مناطق گرمسيري آسيا ادامه دارد. درخت توت به چند گروه و نژاد تقسيم مي شود كه اين طبقه بندي براساس نوع برگ ،گل و شاخه صورت مي گيرد . در ژاپن بيش از هزار نوع توت كشت مي شود كه ده نوع بسيار عام است و بطور وسيعي كشت مي شود در تايلند بيش از 50 نوع (واريته) توت وجود دارد كه سه نوع آن بسيار فراوان كشت مي شود . متأسفانه در ايران هيچگونه مطالعه جدي روي واريته هاي مختلف توت موجود در استانهاي مختلف انجام نشده است.
شكل و فرم توتستان
براي رشد توتستان جوانه ها ، شاخه ها ، برگها و ريشه درخت توت هركدام نقش مهمي ايفا مي كنند.
برگ
برگ توت از صفحه برگ ، ساقه و گوشواره برگ تشكيل شده است . برگ بعضي از انواع مضرّس بوده و بعضي صاف هستند برگ عضوي بسيار مهم بوده وظيفه اش توليد ازت است شكل برگ با توجه به نوع برگ متفاوت است .
شاخه و جوانه
معمولاً درخت توت را در توتستانها بصورت پاكوتاه ، نگه داشته و شاخه هايش را هر چند ماه يكبار قطع
مي كنند و در نتيجه از جوانه هاي باقيمانده شاخه ، برگهاي جوان رشد كرده و شاخه هاي جديد را توليد
مي نمايد، برگهاي توت بعد از مدت معيني سبز شده و آماده مصرف مي شوند اين مدت در واريته هاي مختلف متفاوت است در محل اتصال دمبرگ به ساقه يك جوانه جانبي ظاهر مي شود. وقتي كه شاخه اي قطع شود جوانه هاي جانبي زير محل قطع شده دوباره رشد كرده و شاخه جديد توليد مي كند . شاخه ها انتقال شيره خام را از ريشه به برگها و انتقال شيره پرورده را به ريشه بعهده دارند.
ريشه
ريشه شامل ريشة اصلي ، ريشه هاي جانبي كه از ريشه اصلي جدا شده اند و ريشكهايي است كه از ريشه هاي جانبي جدا مي شوند . ريشكها وظيفه تغذيه را بعهده دارند و غذا و آب از زمين جذب مي كنند. ريشه هاي اصلي موجب تثبيت و تقويت گياه در زمين مي شوند. آب و مواد جذب شده از راه ريشه هاي اصلي و ساقه به
برگها مي رسند .
گل
توت درختي است يك پايه كه داراي گل نر و ماده مي باشد . دانه هاي گرده با تلقيح تخمك ماده بذر توليد مي كند. بعضي از انواع توت تنها گل نر و بعضي تنها گل ماده دارند بعضي از انواع نيز هر دو نوع گل را روي هر شاخه دارند. هر 10 تا 20 گل نر يا ماده در كنار هم قرار مي گيرند .
رشد توتستان
رشد توتستان بستگي زيادي به درجه حرارت دارد در مناطق معتدله ، جوانه ها در فروردين شروع به فعاليت كرده و در ماههاي تير و مرداد كه هوا گرمتر است رشد بسيار سريعتري دارند. رشد توتستان با پايين آمدن درجه حرارت كم شده و در اواخر آبان و اوايل آذر كاملاً متوقف مي شود سپس برگهاي درخت ريخته و به خواب زمستانه فرو مي رود و اين چرخه دوباره ادامه پيدا مي كند. در مناطق گرمسيري نظير تايلند خواب زمستانه براي درخت توت وجود ندارد و رشد درخت در طول سال ادامه مي يابد ولي ميزان رشد در فصلهاي پر باران و فصلهاي خشك فرق مي كند رشد توتستان بستگي زيادي به حاصلخيزي خاك نيز دارد هرچه خاك حاصلخيزتر باشد رشد سريعتر است.
روشهاي توليد نهال توت
روش توليد توت به صورت توليد جنسي و غير جنسي است. اولين كار در توليد نهال ، بذركاري يا (روش جنسي) است بيشتر نهالها به دست آمده از بذركاري در پيوند زني مورد استفاده قرار مي گيرند . به تازگي روشي تحت بررسي است كه با اين روش نهالها داراي مشخصات يك شكل مي شوند و مشخصات نامناسب ، با آن مخلوط نمي شوند. البته اين روش هنوز از حالت آزمايشي خارج نشده است. روشهاي غير جنسي شامل پيوند زني ، قلمه زني خوابانيدن شاخه است . در مناطق گرمسيري قلمه زني معمولترين روش است.
بذركاري
بذر توت براي ايجاد نهال توت است درخت توت از نظر ژنتيكي هتروزيگوت بوده است و بنابراين بسيار مشكل است كه نهالهاي توليد شده داراي ويژگيهاي يكسان باشند به همين دليل با بذركاري ، نهالهايي توليد مي شوند كه از آنها براي عمل پيوند زني استفاده مي شود بخشي از اين نهالها را نيز به عنوان درخت اصلي و براي بذرگيري مورد استفاده قرار مي دهند.
روش بذر كاري
براي تهيه بذر از ميوه هاي درختان توت محل هر منطقه استفاده مي شود براي اين كار ميوه هاي رسيده را جمع كرده ، در ظرفي ريخته و رويش را خاكستر مي ريزند و به مدت 2 تا 3 روز نگهداري مي كنند . پس از اين كه ميوه هاي توت اندكي تخمير شد آن را داخل كيسه پارچه اي ريخته و با آب بخوبي مي شويند تا توت آن از بين رفته و بذرها از توت جدا شوند. سپس دانه ها را در محل خشك و در سايه نگهداري مي كنند قوه نامية بذر توت دو سال حفظ مي شود. براي كشت بذر ، بايد خزانه را بصورت زير آماده كرد.
در هر هكتار ابتدا مقدار لازم كود آلي (تا 40 تن)200 كيلو گرم فسفات آمونيم به خاك داده و آن را بخوبي آماده مي كنيم . سپس پشته هايي به عرض 60 تا 80 سانتي متر ايجاد نموده و براي هر هكتار حدود 12 كيلوگرم بذر را با 4 برابر حجم آن خاكستر مخلوط مي كنيم و در سطح پشته ها مي ريزيم و سپس روي آن را با ماسه
مي پوشانيم و روي ماسه را پوسته برنج مي ريزيم تا از تابش خورشيد به آن جلوگيري شود سپس بوسيله آبياري باراني آب پاشي مي كنيم بذرها بعد از حدود 15 تا 20 روز جوانه زده و نهالها سر از خاك بيرون مي آورند علفهاي هرز مرتباً بايد وجين شوند و دادن اوره به ميزان 100 كيلو در هر آبياري در طول رشد تأثير زيادي در قويتر شدن نهال ها دارد .
همان طور كه قبلاً گفته شد ازدياد درخت توت به اين وسيله بسيار سهل بوده ولي داراي اين عيب است كه نهالهاي توت شبيه يكديگر نيستند لذا از روش بذركاري براي پيوند زني و توليد نهال استفاده مي شود .
پيوند زني
بذرهاي كاشته شده بعد از يك سال به عنوان پايه در پيوند زني مورد استفاده قرار مي گيرند . سرشاخه ها در مرحله خواب درخت بريده شده و تا زمان پيوند زني در يك محل تاريك و سرد كه حرارت آن بين صفر تا 5 درجه سانتيگراد باشد نگهداري مي شوند تا از خشك شدن آنها جلوگيري شود روشهاي مختلفي براي پيوند زني وجود دارد كه عبارت از پيوند شكمي ـ پيوند جوانه ـ پيوند كيسه اي مي باشد . پيوند كيسه اي بسيار ساده بوده و در عين حال داراي گيرايي بسيار بالايي است .
پيوند كيسه اي
نهالهاي بذري تا قطر 6 تا 8 ميليمتر مطلوب هستند براي مرطوب نگهداشتن آنها بعد از درآمدن از زمين در عمق 50 سانتي متري خاك آن را مدفون مي كنند براي برداشتن سرشاخه هاي سال قبل ساقه هاي يكساله را حدود بيستم تيرماه از انتها قطع مي كنيم و بدون اينكه از برگهايش در آن سال استفاده كنيم ، باقي مي گذاريم. اين روش بسيار خوب براي توليد سرشاخه مناسب براي پيوند زدن است كه اگر اين كار نيز انجام نشود از مزارع معمولي ميتوان سرشاخه هاي نسبتاً مناسب را جدا كرد . شاخه هاي يكساله كه حدود 8 ميليمتر قطر داشته باشند براي اين كار مناسب هستند . عموماً اين شاخه ها در اواخر بهمن يا اوايل اسفند كه شاخه ها كمترين آب را دارند به عمق يك متر كنده ، شاخه ها را در آن نهاده و روي آن ها خاك بريزيم .
مناسب ترين زمان براي پيوند زني وقتي است كه شيره گياهي نهالهاي بذري كه به طور موقت كاشته مي شوند ، به جريان بيافتند و جوانه ها متورم شوند . در اين زمان ، سرشاخه را طوري تكه تكه مي كنيم كه هرتكه 2 تا 3 جوانه داشته باشند . از هر شاخه به طور متوسط مي توان 5 قطعه پيوندك تهيه كرد . پيوندكها به اين صورت تراشيده مي شوند كه قسمت بالايي آن را در دست گرفته و از 3 سانتي متر انتها شروع به تراشيدن مي كنيم ، شاخه را به صورت قلم درشت تراشيده و سپس كناره هاي آن را از دو طرف بريده و قلم را نازك مي كنيم . وقتي كه پيوندك آماده شد ، شروع به آماده كردن پايه مي كنيم براي اين كار از ريشه نهالهاي بذري استفاده مي نمايم . آنها را از منطقه يقه قطع كرده ، سپس با چاقو به طرفين منطقه يقه فشار وارد مي كنيم تا پوست از مغز ريشه جدا شده و شكل كيسه را به خود بگيرد ، سپس نوك پيوندك را در داخل اين كيسه فرو
مي كنيم و به اين ترتيب ، يك پيوند كامل بدست مي آيد . 20 تا 25 عدد پيوند را در يك دسته با نخ پرك بسته بندي مي كنيم و روي خاك در معرض تابش آفتاب قرار مي دهيم. بسته ها را لاي خاك اره يا ماسه قرار داد روي آن را مي پوشانيم و هواي داخل را گرم نگاه مي داريم. در حرارت 25 تا 30 درجه سانتيگراد حدود 7 تا 10 روز طول مي كشد تا كالوز (callus) تشكيل شده و پيوندك و پايه به هم بچسبند . وقتي جوانه ها كمي متورم شدند، آنها را در يك خزانه كه خوب تهيه شده باشد در رديفهايي به فاصله 60 سانتي متر و يا فاصله 15 سانتيمتر از يكديگر مي كاريم.
خوابانيدن شاخه
شاخه ها را روي زمين خوابانيده و بعد از اينكه ريشه دار شدند از تنه اصلي جدا مي شوند و به عنوان نهال مورد استفاده قرار مي گيرند.
روش خوابانيدن به اين صورت است كه شاخه را آهسته به طرف زمين خم مي كنيم ، به طوري كه كاملاً پايين بيايد و سپس آنرا زير خاك قرار مي دهيم. براي اينكه شاخه خوب به زمين بچسبد آن را در 2 يا 3 نقطه به وسيله گيره به زمين مي چسبانيم ، بعلاوه اگر ما ابتداي شاخه را با سيم ببنديم از انتقال شيره پرورده به تنه درخت جلوگيري شده و موجب سرعت رشد و توليد ريشه هاي نابجا مي گردد وقتي كه پا جوشها رشد كرده و به طول 15 سانتيمتر رسيدند با كاه و كلش آنها را پوشانده و همزمان شاخه ها را مي بريم به اين ترتيب 4 تا 5 شاخه فعال خواهيم داشت . شاخه هايي كه خوابانيده شده اند براي پرورش بهاره مورد استفاده قرار مي گيرند. وقتي كه پا جوشهاي جوان به درازاي 40 تا 50 سانتيمتر رسيدند / به وسيله كود بيشتر و كلش گذاري در اطراف آنها را تقويت مي كنيم. وقتي كه مي خواهيم نهالها را از خاك خارج كنيم ، اول انتهايي ترين نهال را بيرون مي آوريم سپس به طرف نهالهاي بعدي پيش مي رويم و اجازه مي دهيم شاخه قديمي كه در خاك فرو رفته به همراه نهال باقي بماند و در نتيجه نهال كنده شده به صورت L در خواهد آمد
قلمه چوب برم (Soft Wood Cutting)
سر شاخه هاي جوان ، در اواخر ارديبهشت تا اواسط تير يعني وقتي كه 40 تا 55 روز از جوانه زدن آنها گذشته باشد در صورتي كه قلمه ها از درختان خوب كه هرس تابستانه شده اند بريده شده باشند شاخه ها قبلاً در آخرين پرورش پاييز سال قبل و يا قبل از جوانه زدن در بهار همان سال از وسط بريده شده اند در 20 تا 25 روز بعد از جوانه زدن 25 درصد از شاخه هاي جوان رشد خوبي از خود نشان داده و با قدرت بيشتري به رشد خود ادامه مي دهند وقتي به 20 تا 40 سانتيمتري رسيدند هركدام بيش از 30 گرم وزن دارند هر درخت در حدود 40 تا 60 تكه از اين شاخه هاي جوان دارد. از اين شاخه هاي جوان قلمه هايي به طول 15 تا 20 سانتيمتر بريده شده و تمام برگها بجز دو برگ فوقاني آن كنده مي شوند . منتهي اليه قلمه درست روي جوانه به صورت افقي قطع مي گردد. انتهاي ديگر در زير و به صورت مورب بريده مي شود.20 تا 30 قلمه را با هم بسته بندي مي كنيم. بطوريكه بريدگي زيري در يك سطح قرار بگيرد و موجب تسريع در عمل ريشه زايي شود. بعد از اين عمل و قبل از كاشت به مدت 2 تا 3 ثانيه زير بسته را حدود 2 تا 3 سانتيمتر در هورمون 2000 تا 4000 ppm محلول
( a – Naphtalen –Acetic – Acid) مي گذاريم و يا اينكه محلول 10 تا 20 ppm براي 24 ساعت و سپس آنها را شسته و در خاك فرو مي كنيم هر دو روش براي ريشه زايي قلمه بسيار مؤثر است و درصورتي كه بخواهيم قلمه ها را چند روز نگهداري كنيم زير قلمه ها را كه هورمون زده شده شسته و در بسته هاي طناب پيچ 20 تا 30 تايي در يك پوشش نمناك در حرارت 15 تا 20 درجه سانتيگراد نگهداري مي كنيم به اين ترتيب قلمه ها تا 4 روز قدرت ريشه زايي خود را حفظ مي كنند . براي ايجاد بستر قلمه (خزانه قلمه) جايي را انتخاب مي كنيم كه آب در دسترس بوده عاري از نماتدو بيماري هاي پوسيدگي ريشه باشد و همچنين داراي ظرفيت بالاي نگهداري آب بوده و خاك حاصلخيز داشته رديفها را در جهت شرقي ـ غربي قرار مي دهيم حداقل 15000 كيلو كمپوست و 500 گرم سوپر فسفات در هكتار به آن اضافه مي كنيم . زمين نرم كرده و پشته هايي به بلندي 5 سانتيمتر و عرض 60 سانتيمتر تهيه مي كنيم.
قلمه ها را در هواي ابري يا غروب كه آفتاب تابش قوي ندارد در خاك فرو مي كنيم . اگر زمين خشك باشد آبياري باراني مي كنيم و اگر باران ببارد آبياري را تا چند روز بعد از باران عقب مي اندازيم و قلمه ها به فاصله 15 سانتيمتر از يكديگر و در دو تا سه رديف كاشته مي شود. قلمه ها را در حدود 5 سانتيمتر و در خاك نرم بطور كاملاً عمودي فرو مي كنيم كمپوست نبايد مستقيماً با قلمه تماس داشته باشد. بعد از كاشت قلمه اقدام به آبياري باراني كرده و تمام بستر را با نايلون مي پوشانيم سپس براي آن با بامبو و يا مواد ديگر سايبان درست مي كنيم تا در جريان هواي مستقيم قرار نگيرد و بعلاوه براي اجتناب از ايجاد حرارت زياد و تابش خورشيد روكش بالايي را با فاصله 50 تا 60 سانتيمتر از بستر قرار مي دهيم و با علفهاي مردابي (گالي) حصيرهاي نازك و يا پارچه كتاني روي آن را مي پوشانيم. درصورتي كه حرارت داخل گرم خانه به 35 درجه سانتيگراد يا بيشتر برسد لايه فوقاني را عوض كرده و يا روكش ديگري به آن اضافه مي كنيم تا حرارت كاهش يابد. به وجود رطوبت يا عدم رطوبت بستر از حالت بخار گرفتگي داخل گرم خانه مي توان پي برد.
بعد از كاشت قلمه و توفيق در ريشه دهي خوب آنها ، بايد در طراحي و ايجاد سايبان دقت كافي به عمل آيد و در مدت نگهداري گرم خانه و زمان برداشتن نبايد اشتباه كرد . وقتي كه روشنايي در روزهاي ابري از 2000 لوكس كمتر باشد ريشه زايي بسيار كم مي شود و بنابراين بايد سايبان را برداشت تا روشنايي بيشتر گردد.
براي تعيين زمان برداشتن نايلون ، تعدادي از قلمه ها را از بستر خارج مي كنيم اگر تعدادي كه ريشه زده بيشتر از 100 عدد و درازترين آنها حدود 10 سانتيمتر باشد زمان برداشتن نايلون فرا رسيده است. معمولاً حدود 40 روز بعد از كاشت قلمه اين وضع مشاهده مي شود در موقع برداشتن نايلون ، ابتدا يك طرف را بالا مي زنيم روز دوم طرف ديگر را بالا مي زنيم و روز سوم تمام نايلون را بر مي داريم. بعد از 5 تا 6 روز بعد از برداشتن نايلون وقتي كه مطمئن شديم قلمه ها پژمرده نمي شوند سايبان روي آن را نيز بر مي داريم دادن كود اوره به مقدار 250 كيلوگرم و پتاسيم 80 كيلوگرم به صورت مايع در هر هكتار، دو مرحله (هر مرحله نصف مقدار) يكي در روز برداشت سايبان و ديگري 2 تا 3 هفته بعد ضروري است.
قلمه چوب سخت ( Hard Wood Cutting )
اين روش باعث به وجود آمدن ريشه جديد مي شود و نياز به حرارت بالا و رطوبت دارد. در استفاده از اين روش و در هواي آزاد تنها از واريته هاي ريشه زا استفاده مي شود. بعدها روشهاي ديگري نيز معمول شد و بدين ترتيب از مواد گرما زا يا گرماي الكتريكي براي گرم كردن بستر با حرارت 25 درجه سانتيگراد براي سرعت بخشيدن به ريشه زايي استفاده مي كنند . همچنين قبل از جوانه زدن قلمه ها را آماده كرده ، در بسته هاي
50 تايي طناب پيچ مي كنند در محلي كه نمناك بوده و نور خورشيد به آن برسد گذاشته و روي آن را مي پوشانند اين امر موجب مي شود كه در اثر حرارت خورشيد كالوس (callus) تشكيل شود و سپس آنها را در خزانه مي كارند اين قلمه معروف به قلمه كالوس است.
خزانه نهال
به منظور توليد نهالهايي كه رشد خوب داشته باشند و بايد زماني كه در خزانه به سر مي برند شرايط مساعدي براي آنها فراهم كرد.
براي توليد نهال سالم و قوي ، وجين علف هاي هرز ، دادن كود كافي و به موقع و نرم كردن خاك پاي درخت بسيار ضروري بوده و شرايط جوي نيز نقش مهمي در اين ميان دارند مقدار كود مورد نياز براي خزانه به طور متوسط باندازه نصف كودي است كه براي مزرعه لازم است. اين مقدار كود براي رشد متوسط نهالها كفايت مي كند اگر در طول نگهداري در خزانه مقدار كود را افزايش دهيم تعداد نهالهاي بزرگ و متوسط زياد شده و در واحد سطح نهال بيشتري خواهيم داشت . اما اگر در زمان نگهداري در خزانه برگهاي توت را كنده و به مصرف برسانيم رشد نهالها بسيار كم مي شود بنابراين اگر ناچار هستيم كه از برگها استفاده كنيم بايد بالاي شاخه را در پرورش آخر پاييز بريده و از آن استفاده كنيم.
مبارزه با علفهاي هرز تا آنجا كه ممكن است بايد هر چه زودتر انجام شود زيرا به رشد ريشه صدمه مي زند . اگر هر چه سريعتر حد فاصل نهالها با كاه و كلش پوشانده شود از خطر خم شدن و افتادن نهال جلوگيري مي شود. اگر زمين كم آب و خشك شود بايد با مقدار كافي آب آن را آبياري نمود. ترتيب جوانه ها كمابيش با روش توليد نهال تفاوت مي كند. براي مثال در روش قلمه زني بايد 2 تا 3 جوانه داشته باشد . بنابراين يك شاخه را كه بهتر از همه رشد كرده باقي گذاشته و بقيه را حذف مي كنيم در نتيجه نهال خوب رشد كرده و درصد نهالهاي مناسب افزايش مي يابد. در روش خوابانيدن شاخه تمام جوانه هايي را كه در پايه ايجاد شاخه هاي كج مي كنند حذف مي كنيم و در بيرون آوردن نهالهاي توت بايد دقت كرد كه ريشه ها صدمه نديده و تا آنجا كه ممكن است ريشه به صورت كامل بيرون آورده شود.
انتخاب نهالهاي توت و روش انتقال آنها
چون انتخاب نهالهاي سالم در ايجاد مزارع توت اهميت زيادي دارد در انتخاب نهالهاي سالم بايد به نكات زير توجه شود :
1 ـ واريته توت : مقاومت به بيماريها و پر حاصل بودن واريته انتخابي ، حتماً بايد مورد توجه قرار گيرد. همچنين بايد به وضعيت آب و هوايي و جغرافياي منطقه و روشهاي برداشت برگ توجه شود بعلاوه بايد از مخلوط كردن واريته اصلي مورد نظر با ساير واريته ها اجتناب كرد.
2 ـ نهالها بايد عاري از آفات و بيماريهاي مضر باشند در طول اصلاح نهالهاي توت مهمترين عوامل نامطلوبي كه بايد مورد توجه قرار گيرد ، عبارتند از نماتُد و شپشك توت مي باشد كه انگل بذركاري و توليد نهال بوده و جوانه زدن و رشد را به تعويق مي اندازد. در صورتي كه اين نماتد وجود داشته باشد از طريق ريشه انتقال مي يابد . شپشك توت به شاخه نهال مي چسبد و با مكيدن شيره گياهي موجب كاهش رشد آن مي شود. خطر انتشار اين آفت به درختان ديگر بعد از كاشت نهالهاي آلوده بسيار زياد است لذا ساقه ها را جمع آوري كرده و مي سوزانيم. در ايران اين آفت از سال 1355 به بعد در استان گيلان مسئله ساز گرديد و باعث نوميدي زارعيني شد كه داراي توتستان بودند. در شركت سهامي پرورش كرم ابريشم راههاي مختلف مبارزه با اين آفت مورد آزمايش قرار گرفت. سمپاشي هاي زمستاني هرگز نتايج خوبي را نشان ندادند ليكن سمپاشي در بهار و بويژه هنگام ظهور پوره ها بسيار ثمر بخش بود. سم سوپر اسيد كارآيي بسيار خوبي نشان داد ( سوپر اسيد به ميزان يك در هزار + روغن ولك 1%) سم بالاتيون نيز نتيجه نسبتاً خوبي را نشان داد (بالاتيون به ميزان 3در هزار + روغن ولك 1%). خطرناكترين بيماري مزارع توت ، پوسيدگي ريشه است . چون اين بيماري قدرت زيادي در ايجاد عفونت و پوسيدگي دارد اكيداً بايد از كاشت نهالهاي آلوده به اين بيماري خود داري كرد و به محض اينكه آن را پيدا كرديم بايد بسوزانيم.
3 ـ ريشه خشك و آسيب ديده : وجود اشكالهايي در كاشت موقت نهال كندن و يا انتقال آن موجب خشك شدن نهال و بدي رشد و ريشه دهي مرحله بعدي مي گردد. اگر جوانه هاي پاييزي در قسمت زيرين نهال آسيب ببيند بعد از كاشت نهال و در حين نگهداري توتستان هرسهاي فرم آن پر درد سر خواهد بود. توتهايي كه نهالهاي خوبي ندارند بايد كنده شوند . در نتيجه اين نهالها كه جوانه هاي زيادي از آنها آسيب ديده ، جوانه هاي سالمشان كم بوده و رشد بعدي كمتري دارند.
4 ـ رشد ريشه : ريشه نيز مواد غذايي را جذب و انبار مي كند. بنابراين هرچه نسبت ريشه يك نهال به قسمت هوايي آن بيشتر باشد درخت بهتر رشد مي كند. روي هم رفته تا گسترش ريشه با توجه به روش توليد نهال متفاوت است ريشه هايي كه در همه جهت رشد متناسب و يكنواخت داشته باشند مطلوبتر هستند.
برداشت برگ از نهال توت : بايد از برداشت برگ مزارع توتي كه به توليد نهال اختصاص داده مي شود خودداري گردد، برداشت برگ در طول رشد موجب كم شدن مقدار ريشه شده و رشد بعد از كاشت را بسيار نامطلوب مي كند.
روش انتقال نهال توت
انتقال نهال توت از محل توليد به توتستان اصلي بايد در طول زمان خواب درختان صورت گيرد . در مسافتهاي نزديك مي توان نهالها را در وانتهاي رو باز حمل كرده و براي انتقال به مسافتهاي دور بايد آنها را بسته بندي كرد . نهالهاي بزرگ را در بسته هاي 200 تايي و نهالهاي متوسط را در دسته هاي 400 تايي با طنابهاي حصيري مي بنديم و نام محل توليد واريته هاي درخت را نيز روي نهال و روي دسته ها مي نويسيم براي مرطوب نگهداشتن ، آنها را با خزه هايي مرطوب مي كنيم و با كلش برنج مي پوشانيم اين كار باعث كاهش تبخير ريشه و تسهيل در ريشه دهي مي شود. وقتي كه نهالها را به راههاي دور منتقل كنيم و اين انتقال 3 تا 6 روز طول كشد با از دست دادن 2 تا 6 درصد آب از كيفيت نهال كاسته نمي شود . آنچه كه اثر سويي روي ريشه دهي و رشد نهال دارد عدم دقت در بسته بندي نهالها بعد از كندن آنها است بويژه در كاشت موقت ، براي نمناك نگه داشتن آنها بايد هرچه زودتر آنها را پوشاند و نيز بعد از كاشت بايد از خشك شدن زمين جلوگيري كرد.
ايجاد توتستان
براي ايجاد يك مزرعه جديد كه منظور يك مزرعه پر محصول است ، بايد زمين مورد نظر را وضعيت هواشناسي، جغرافياي محل ، نقشه توپوگرافي ( پستي و بلندي ) جنس خاك ، طبقات خاك و غيره بررسي قرار دهيم تا از جهات مختلف برنامه ايجاد توتستان مورد بررسي دقيق قرار گرفته و توتستان خوبي بوجود آيد . اخيراً براي افزايش حجم نوغان داري ، توتستانها را در سطح وسيعي ايجاد مي كنند . بنابراين ، اين گونه طرحها در جنگلهاي كوهستاني و زمينهاي غير مرغوب اجرا مي شوند . مجموعاً زمينهايي كه خاكشان از نظر فيزيكي و شيميايي نامساعد باشد ، براي ايجاد توتستان به منظور افزايش محصول ابريشم مورد استفاده قرار مي گيرند .
