بخشی از مقاله
چکیده
این مطالعه با هدف شناخت ویژگی های جغرافیایی مؤثر در کشت درخت توت در استان آذربایجان شرقی و پهنه بندی نواحی مستعد کشت از لحاظ ارتفاع کاشت از سطح دریا و میانگین دمای ماهانه شهرستانها در فصل رشد انجام یافته، تا مناطق مستعد استان برای پرورش اقتصادی کرم ابریشم مشخص گردد. برای پهنه بندی از دادههای 18 ایستگاه هواشناسی سینوپتیک، 5 ایستگاه کلیماتولوژی و ایستگاههای مجاور استان و تکنیکهای سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - در قالب مدلهای بولین و تحلیل سلسله مراتبی - AHP - استفاده شده، که با تلفیق نقشهها در محیط Arc/GIS10 نقشه نهایی استخراج گردیده است.
نتایج نشان داد که مناطق با ارتفاع کمتر از 1000 متر از سطح دریا در شهرستانهای میانه، جلفا، هوراند و خدآفرین کاملاً مساعد برای پرورش درخت توت و کرم ابریشم بوده و نقاطی با ارتفاع 1000 تا 1400 متر در شهرستانهای بناب، ملکان، مراغه، اسکو، شبستر، تبریز و مرند نیز از لحاظ دمایی نسبتاً مناسب هستند اما شهرستانهای سراب، هریس، بستانآباد، هشترود، ورزقان و اهر که ارتفاع بالاتری دارند برای گسترش این صنعت نامناسب میباشد.
مقدمه
هر منطقهای با توجه به ویژگیهای طبیعی و انسانی و سایر عوامل جغرافیایی به نواحی گوناگونی تقسیم شده که هر یک از این نواحی دارای احتیاجات و امکانات خاص خود است. ازآنجاکه هر طرح توسعه ناحیهای ضمن رعایت تصمیمات کلی، تابع امکانات و شرایط جغرافیایی و اقلیمی مورد نظر است، در نتیجه بررسی و شناخت امکانات و شرایط اقلیمی یک منطقه میتواند زمینه ساز ارائه هرگونه طرح توسعه باشد. تغییرات ارتفاع و عرض جغرافیایی در تغییرات دما مؤثر بوده و میتوانند بسیاری از عوامل محیطی را تغییر دهند از بین عوامل توپوگرافی، عامل ارتفاع از سطح دریا به دلیل تأثیر در اقلیم منطقه بر رشد درخت نقش مؤثری دارد با افزایش ارتفاع از سطح دریا، متوسط دمای هوا کاهش یافته و با توجه به سایر عوامل اقلیمی منجر به تشکیل نواحی اقلیمی میگردد.
با افزایش ارتفاع منطقه عمق خاک کاهش یافته و فرصت نفوذ آب کم و نزولات بیشتر بهصورت هرز آب حرکت نموده و باعث فرسایش میشود و در درازمدت پدیده خاک سازی کمتر اتفاق میافتد. توپوگرافی با دگرگون نمودن اقلیم ناحیهای از یکسو سبب افزایش دما و تسریع تبخیر در شیبهای رو به جنوب و از سوی دیگر سبب کاهش فرایندهای ذکر شده در شیبهای رو به شمال گردیده، همین امر سبب میشود که در شیبهای رو به شمال خاک عمیقتر، مواد آلی بیشتر باشد. پستی و بلندیها بهخصوص تغییرات ارتفاع میتوانند بسیاری از عوامل محیطی را تغییر دهند.
اگر از ابتدا در انتخاب محل، شرایط اقلیمی و اکولوژیکی درخت دقت نشود ضرر و خسارات حاصل از هر کدام از اشتباهات، قابل جبران نخواهد بود و یا به بهای از دست دادن چندین سال زحمت و مبالغ هنگفتی سرمایه، تمام خواهد شد. مسئولین استانی نیز بدلایل: کمتر بودن هزینه لازم برای شروع فعالیت نوغانداری، تأمین قسمتی از هزینهخانوار در روستاها خصوصاً مناطق دورافتاده و صعب العبور، و حفظ این مشاغل همراه با برنامهریزی برای افزایش تولید و سودآوری، علاقمند به شناسایی مناطق جدید و مستعد برای توسعه کرم ابریشم می باشند. لذا با استفاده از تکنیکهای جدید پرورش برای افزایش عملکرد، سود حاصل از فعالیت در این بخش افزایش یافته و افراد بیشتری علاقهمند به فعالیت در این بخش میشوند که نتیجه آن افزایش تولید، اشتغال و کاهش روند مهاجرت به شهرها میباشد. در تعیین مناطق مستعد: ارتفاع از سطح دریا و میانگین دمای ماهانه در فصل رشد شهرستانهای مختلف و عوامل اقلیمی تأثیرگذار بر رشد مناسب درخت توت و پرورش کرم ابریشم مورد ارزیابی قرار گرفت.
مواد و روشها
با توجه به مراجعه حضوری و تحقیقات میدانی انجام یافته در خصوص دامنه پراکندگی درخت توت و پرورش کرم ابریشم مشخص گردید، که نوغانداری در روستاهای منطقه آذربایجان تا ارتفاع کمتر از 1000 متر انجام میگرفته و یا در حال انجام است و درختان توت بوفور یافت میشوند که در بعضی شهرستان ها تا ارتفاع 1400 متر نیز مشاهده میگردند. از طرفی در منابع مختلف برای رشد ایدهآل درخت توت: ارتفاع مناسب از سطح دریا را 700-1220 متر و دمای نرمال را 24-28 سانتی گراد بیان نمودهاند. به همین خاطر استان از لحاظ ارتفاع از سطح دریا برای کاشت درخت توت به سه ناحیه پهنهبندی شده و میانگین دمای ماهانه شهرستانها در فصل رشد برای بهرهوری بیشتر مورد مقایسه و بررسی قرار گرفت.
مناطق با ارتفاع کمتر از 1000 متر از سطح دریاکاملاً، مناسب برای کاشت توت میباشد.
از ارتفاع 1000 تا 1400 متر از سطح دریا، مناسب برای کاشت توت میباشد.
از ارتفاع 1400 متر تا ارتفاعات بالاتر از سطح دریا، نامناسب برای کاشت توت میباشد.
برای معرفی نقاط مستعد پروررش کرم ابریشم و کاشت درخت توت، از داده های 18 ایستگاه هواشناسی سینوپتیک، 5 ایستگاه کلیماتولوژی، ایستگاههای مجاور استان و تکنیکهای سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - در قالب مدل های بولین و تحلیل سلسله مراتبی - - AHP استفاده شده، در نهایت با تلفیق نقشهها در محیط Arc/GIS10 نقشه نهایی استخراج گردیده است.
نتایج
باتوجه نقشه پایین استان از نظر نوغانداری و کاشت درخت توت به سه منطقه: کاملاً مناسب - سبز - ، مناسب - زرد - و نامناسب - قرمز - تقسیم بندی شده است:
رنگ سبز مناطق کاملاً مناسب برای کاشت درخت توت و پرورش کرم ابریشم را از نظر ارتفاع از سطح دریا و دمای مناسب برای رشد درخت توت نشان میدهد، که شامل مناطق با ارتفاع کمتر از 1000 متر از سطح دریا در نواحی ساحلی کنار ارس در شهرستانهای جلفا و خدآفرین، مناطقی از هوراند و کلیبر و شهرستان میانه میباشد که از هر نظر مناسب برای نوغانداری میباشد. رنگ زرد مناطق مناسب کاشت درخت توت و نوغانداری در دشتها نشان میدهد که شامل مناطق کمتر از 1400 متر شهرستان های مرند، میانه، عجبشیر، ملکان، تبریز، اسکو، شبستر و بناب میباشد. در مناطق زرد، نواحی کوهستانی و ییلاقی ممکن است از نظر دمایی مناسب نباشند در این مناطق دمای منطقه نیز بایستی مورد بررسی دقیق قرار بگیرد
