بخشی از مقاله
بادگیر
فهرست مطالب:
عنوان صفحه
بادگير 2
بلندترین بادگیرجهان در یزد قرار دارد 4
بادگیر های ایران 5
باز گشایی عمارت بادگیر کاخ گلستان 8
سازمان ملل هم بادگيرهاي ايراني را عربي خواند 10
منابع 12
بادگير
بادگير، يك روش ابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك در داخل منازل گرم كويري است . اين دستگاه تهويه مطبوع ، ساليان درازي از روزگاران دور ، فضاي زندگي مردم ايران را قابل تحمل كرده است . بادگيرها معمولاً برجكهاي كوچكي به صورت چهارضلعي يا چند ضلعيهاي منتظمند كه ساختار مثلث در آنها به هيچ وجه ديده نميشود. بادگير تشكيل شده است
از برجكي تقريباً مرتفعتر از جاهاي ديگر خانه در روي بام. عموماً بادگيرها بر روي قسمتي از خانه هاي كويري به نام حوضخانه بنا ميشدهاند. حوضخانه ايواني كوچك بوده است كه در انتهاي اتاقهاي تابستاني هر عمارت قرار داشته است اتاقهاي تابستاني تشكيل شدهاند از اتاقهايي با ابعاد بزرگ و درهاي زياد ــ گاهي اوقات تا 5 در ــ به دليل جريان يافتن هوا در آنها كه در انتهاي آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شكل فضاي رابط ميان حياط خانه و اتاقهاي تابستاني است. در ميان اين فضا، حوض كوچكي بود و دليل نامگذاري اين فضا نيز به علت وجود اين حوض در ميان اين فضا بود. بادگيرها دقيقاً در بالاي اين حوض قرار دارند،
ولي از طريق منافذي كه دارند جريان هوا را به روي آب حوض هدايت ميكنند. بادگيرها عموماً از خشت وگل ساختهميشدهاند و براي محكم بودن آنها در مقابل وزش باد از تيرهاي چوبي در ساختمان استفاده ميشده است. بادگير به صورت تزئيني با آجرهاي نقشدار آراسته ميشد. بادگيرها داراي منفذهاي ورودي به صورت قوسهاي زيبايي بودهاند.
نحوة كاركرد بادگيرها به صورت كولرهاي آبي امروز كار ميكردهاند، به اين صورت كه باد از منافذ بادگير به آن وارد شده و به صورت مجمع به روي حوض آب هدايت ميشد، پس از برخورد بر روي آب حوض عمل تبخير انجام مي‌گرفت. عمل تبخير عملي است گرماگير كه موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگير ميشده است و سپس باد سرد وارد اتاقهاي تابستاني شده و باعث سرد شدن هواي درون اتاقها ميشده است.
در بعضي از عمارتهاي قديمي كه متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضاي دربسته‌اي بود و اتاقهاي تابستاني منافذ و دالانهايي داشت ــ مانند كانالهاي كولر ــ كه باد خنك از اين دالانها وارد اتاقهاي خانه ميشد و اين امر در صورتي بود كه اتاقهاي تابستاني تعدد داشت. از استفاده‌هاي ديگر بادگيرها به عنوان سردكردن فضاي سرداب براي نگهداري مواد غذايي و نيز خنك نگهداشتن آبِ آب انبارها بود.
بيشترين تعداد بادگيرها را در دشتهاي خشك و سوزان كاشان، يزد، جهرم، طبس، اروند و كرانههاي خليج فارس ميتوان مشاهده كرد . در ساخت بادگيرها از تواناييهاي معماري ايراني به خوبي بهره گرفته شده؛ به گونهاي كه بادگيرها علاوه بر آن كه اهداف زيست محيطي را برآورده ميكنند، جزيي از ساختمانهاي زيباي چشمگير نيز به شمار ميآيند. رهگذران با عبور از كوچههاي شهر، با تماشاي بادگيرهاي متنوع، از لذت بينايي نيز بهره ميگيرند . بادگيرها انواع مختلفي دارند، اما يك نوع از آنها منحصر به فرد است به نام بادگير چپقي كه در حال حاضر يك نمونه از اين نوع بادگير در سيرجان باقي مانده است
برخي از بادگيرهاي مشهور عبارتند از: بادگير عمارت بروجرديها در كاشان، بادگير عمارت عباسيون (عباسيها) دركاشان، اين بادگير پائينتر از سطح حياط بود، بادگير عمارت طباطبايي در كاشان، بادگير عمارت دولتآباد در يزد كه با ارتفاع 18 متر بلندترين بادگير موجود است. بادگيرهاي آب انبار شيش بادگيري در يزد كه همانطور كه از نام آنها پيداست 6 عدد ميباشد.
عمارت بادگير، نگين مجموعه كاخ گلستان، بنايي متعلق به دوران سلطنت فتحعلي شاه كه در ضلع جنوبي باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدين شاه با تصرفات عمدهاي كه در آن انجام گرفت به شكل امروزي درآمد. وجه تسميه اين بنا به علت وجود برجهاي بادگير به منظور توليد هواي خنك، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلي بوده است. در زير تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسيعي وجود دارد كه چهار بادگير بلند پوشيده از كاشيهاي معرق، آبي، زرد و سياه با قبههاي زرين در چهار گوشه آن باعث خنك شدن هواي حوضخانه، تالار و اطاقها ميشود.
بلندترین بادگیرجهان در یزد قرار دارد "
بادگیر باغ دولت آباد در شمار زیباترین بادگیرهای زندیه و قاجاریه با قدمتی نزدیک به 270 سال میباشد.
به گزارش روابط عمومی پایگاه میراث ٿرهنگی شهرتاریخی یزد مجموعه باغ دولت آباد که نمونه ای از معماری دوره زندیه می باشد درسال 1160 ﻫ ق توسط محمد تقی خان یزدی مشهور به خان بزرگ سرسلسله خوانین یزد ساخته شد .
خان ابتدا قناتی به نام دولت آباد ایجاد کرد و از آب قنات این باغ را ایجاد کرد ودر آن چند دست عمارت و حوض ساخت .
گفتنی است بادگیر باغ دولت آباد به عنوان بلندترین بادگیر جهان معروف است و ارتفاعی به طول 33 متر و 80 سانتیمتر دارد. از خصوصیات این بادگیر زمینه هشت ضلعی آن است که باعث می شود باد در هر جهت به راحتی وبه سرعت به قسمت زیر هدایت شود از سوی دیگر در زیر این بادگیر حوض قرار دارد به طوریکه با وزیدن باد به به سطح آب حوض هوای خنکی را در داخل بنا ایجاد می کند .
علاوه بر وجود این بادگیر منحصر به ٿرد این باغ شامل سه عمارت هشتی وسردرو تالار آئینه می باشد. عمارت هشتی که شامل این بادگیر و حوض خانه است . قسمت تالار آئینه که بهشت آئین خوانده می شود و دارای نقوش اسلیمی بوده است .
شایان ذکر است این باغ که مدتها محل اقامت کریم خان زند در یزد بوده است از نظر طراحی درشمار زیباترین باغهای دوره زندیه و قاجاریه است .
بادگیر های ایران
مردم ایران همیشه برای مقابله با سختی های طبیعت راههای بسیار هوشمندانه ای اختراع می کردند که بعد از گذشت صد ها سال هنوز کارایی خود را از دست نداده اند و حتی امروز هم قابل استفاده هستند. یکی از این اختراعات بادگیر های ایران هستند که هنوز در جای جای شهر های کویری دیده می شوند و جزئی جدا نشدنی از چشم اندازهای این شهرها هستند.
نکته بسیار مهم در مورد بادگیر ها اینست که این بادگیر ها تنها با بهره گرفتن از شرایط محیطی استفاده از خصوصیات جوی منطقه و بدون استفاده از هیچگونه انرژی اضافه همان کاری را انجام می دهند که امروز ایر کاندیشن ها در بناهای ما انجام می دهند.
در حقیقت این بادگیر ها با استفاده از اختلاف دمای روز و شب و تغییر وزن هوا ایجاد برودت در ساختمان عمل می کنند.
این بادگیر ها در تمام مناطق کویری ایران دیده می شوند مگر در مناطقی که شهر در دره قرار گرفته که معمولا هوای خنک تری دارد یا در مناطقی که طوفان های سخت یا بادهای بسیار گرم دارد. محل قرار گیری این بادگیر ها در ساختمان بسته به اندازه ساختمان و شکل آن در هر بنا متفاوت است. در شهر هایی که باد مناسب تنها از یک جهت می وزد دریچه های بالایی بادگیر تنها از به یک جهت باز هستند و از سه طرف دیگر بسته هستند.
بادگیر ها مثل دودکشهایی هستند که یک سر آن در زیر بنا و سر دیگر آن در ارتفاع مناسبی بالاتر از سطح بام قرار دارد و در قسمت بالایی شکافهایی برای ورود هوا تعبیه شده است.در پایین معمولا دریچه بادگیر به روی مخزن آبی باز می شود که آب آن از قنات تامین می شود. و گاهی نیز این بادگیر ها را بر روی آب انبار ها می سازند که برای خنک و تازه نگه داشتن آب داخل آنها استفاده می شده است.
در قسمت پایین بادگیر که معمولا داخل یک سرداب یا شاه نشین که ارتفاعی کمتر از سطح زمین دارند، محلی برای نشستن افراد و نگهداری غذاهای فاسد شدنی در طول تابستان تعبیه می شود.
در حقیقت کل عمل بادگیر بر تغییر درجه هوای شب و روز، وزش باد و دمای کم خاک پایین تر از سطح زمین شکل گرفته است و این تفاوت وزن هوا سبب ایجاد مکش و ایجاد جریان باد مناسب در داخل ساختمان می شود و گردش باد در نقاط مختلف بنا با باز کردن و بستن دریچه های بادگیر قابل کنترل است. و مخزن آبی هم که معمولا در پایین این بادگیر ها تعبیه می شود تاثیر بسیار زیادی در ایجاد رطوبت در هوای داخل بنا دارد که در مناطق گرم و خشک بسیار مهم خواهد بود.
اگر شما هم تجربه دیدن این بادگیر ها را داشته باشید حتما متوجه خواهید شد هوا و خنکی مطبوعی که این بادگیر ها ایجاد می کنند بسیار دلپذیر است به به هیچ وجه قابل مقایسه با کولر های امروزی ما نیست.
اختراع معماران قدیم ما آنقدر جالب و کارامد است که امروز کشورهای پیشرفته دنیا که مساله استفاده از سوخت برایشان بسیار مهم است از این روش در تهویه های ساختمان های خود استفاده می کنند.
باز گشایی عمارت بادگیر کاخ گلستان
عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شده و تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نمی باشد ولی به نظر در حدود سالهای 1221 تا 1260 ه.ق ساخته شده است. ولی در زمان ناصرالدین شاه توسط حاج علیخان حاجب الدوله تصرفات عمده یی در آن صورت گرفت و بشکل امروز در آمد و حتی این تغییرات و تصرفات در سالهای بعد نیز ادامه یافت.
با مقایسه تابلوهای نقاشی آبرنگ بسیار زیبایی که محمود خان صبا ( ملک الشعراء) در سالهای 1278 و 1281 ه.ق از این عمارت به تصویر کشیده است و عکسهایی که بعدها از آن گرفته شده است می توان چگونگی بعضی از این تغییرات را مشخص نمود.
عمارت بادگیر گذشته از گوشواره های زیبا،بالاخانه هاو دهلیزها دارای تالار بزرگی است که ارسی ها و ستونها ، دیواره ها و سقف آن تماما با نقاشی،زرنگاری،آینه کاری،گچ بری، منبت کاری و سنگ مرمر پوشیده شده و از این حیث یکی از تالار های پرکار، زیبا وجالب در بین عمارتهای سلطنتی قدیم بشمار میرود. در زیر تالار و عمارت مزبورحوضخانه وسیعی وجود دارد که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند با کاشی های معرق آبی،
زرد و سیاه با قبه زرین آراسته شده است، و هوای حوضخانه و تالار و اطاقها بوسیله انها بخوبی خنک می شده، سابقا در میان حوضخانه حوضی مرمرین وجود داشته و آب بوسیله نهری در آن جاری می شده است.
پادشاهان قاجار معمولا اگر در ایام تابستان بسببی در تهران بودند و به ییلاق نمی رفتند، از این حوضخانه و عمارت استفاده می کردند، ضمن اینکه تاجگذاری مظفرالدین شاه نیز که مصادف با تابستان و گرمای شدید تهران بود، در تالار همین عمارت بر روی تخت طاووس برگزار گردید.
در سال 1326 ه.ش تغییرات و مرمت عمده ای در این عمارت صورت گرفت از جمله این اقدامات نصب سیستم تاسیساتی و عبور کانالهای فلزی از داخل دالانهالی زیر زمینی بادگیر بود که این اقدام باعث مسدود شدن بخش عمده ای از کانالها و مانع جریان هوای طبیعی گردید.
در همین اقدام تغییر تزئینات نقاشی عمارت بیرونی و گوشواره های عمارت بود که ناهمگون با نقاشی های اصلی عمارت می باشد.
سومین اقدام که در واقع باعث آسیب دیدگی بنا گردید، مرمت شیروانی و اجرای کلاف فلزی در زیر شیروانی و دور تا دور دیوار عمارت می باشد که پس از اجرای کلاف فوق به جمع آوری چوبهای بالایی یکی از خرپاهای اصلی شیروانی که بخش عمده ای از وزن سقف را تحمل می کرد اقدام نمودند این عمل منجر به شکسته شدن تیر افقی خرپا گردید و بخشی از تزئینات بسیار زیبای عمارت فرو ریخت.
از سال 1380ه.ش و در زمان مدیریت خانم پروین صدر ثقه الاسلامی و به سرپرستی آقای احمد رضا حشمتی مرمت تزئینات عمارت فوق شروع وتا پایان سال 1382 ه.ش ادامه یافت.
