بخشی از مقاله
چکیده:
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته میشده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی،تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شدهاند. از نامهای باستانی و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیشخان، خیشور، ماسوره و هواکپ برمیآید که پدیدهای بس کهن است.بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی ، تهویه مطبوع را با استفاده از انرژی تجدیدپذیر باد فراهم می کند . این عنصر معمارانه در معماری بومی اقلیم های گرم ایران دیده می شود .مهمترین مزیت بادگیرها خنک سازی هوا بدون به کار گیری انرژی الکتریکی است . با توجه به خصوصیات مناطق کویری ایران و عدم دسترسی راحت به منابع انرژی و نبود سیستم های مکانیکی (active) سرمایشی در گذشته باعث شده که معماران کویر نشین ایران به فکر تهویه طبیعی و خود به خودی (passive) ساختمان ها بیفتند. بادگیر با استفاده از انرژی تجدیدپذیر باد و برودت تبخیر، سرمایش مورد نیاز فضاهای اصلی ساختمان را تامین می کند .بدین ترتیب با استفاده از یکی از روشهای غیر فعال سرمایشی در بخش ساختمان که بیشترین مصرف انرژی را دارد، میزان مصرف انرژی کاهش می یابد. مقاله حاضر از نوع مروری، تفسیری بوده،جمع آوری آن به صورت اسنادی می باشد و با هدف شناسایی عناصر پایدار معماری بومی و سنتی ایران به نگارش درآمده است. را دارد.
واژگان کلیدی: بادگیر ، تهویه طبیعی ، سرمایش عیر فعال ، صرفه جویی انرژی، انرژی پاک
- 1 مقدمه :
بادگیر همانگونه که از نام آن پیداست جزیی از کالبد ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب ایران به شمار می رود که با هدایت جریان باد و بهره گیری از انرژی پاک طبیعت در تعدیل دما و رسانیدن دمای فضای سکونتی به دمای در حد آسایش انسان نقش موثری داشته است از شرایط اقلیمی حاکم بر این مناطق می توان به آفتاب سوزان ، خنکی هوا در شب ، کم بودن بارش نزولات آسمانی ، وزش بادهای شدید و همچنین وجود تفاوت محسوس دما بین آفتاب و سایه اشاره نمود
.(مزیدی،.(40 :1387 در حقیقت بادگیرها در عین زیبایی و زینت بخشیدن به ساختمان ها، نقش بس ارزنده در چگونگی تهویه فضای درونی ساختمان ها و خنک کردن سرداب ها و آب انبارها دارند .آنها برج هایی هستند که با توجه به نحوه ساختمان ویژه خود جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می کنند و از مصادیق بارز استفاده از انرژی های پا. محسوب می شوند(توسلی ،(71 :1353ااز سالها پیش مردم شهرها حاشیه کویر و نواحی گرم و خشک ایران برای رسیدن به حد آسایش در روزهای گرم، با ساخت بادگیر انرژی تجدید پذیر باد را به خدمت گرفته اند (بهادری نژاد،. (1387 بادگیر ها از بهترین تمهیدات برای به گردش درآوردن جریان هوا و ایجاد سرمایش در ساختمان های قدیمی بوده اند .طراحی بادگیر ها به نوع ساختمان و ساختار سرمایشی و سرعت و جهت باد مقطع عبور جریان در گذرگاه ها و محل استقرار آنها در ساختمان بستگی دارد
– 2 پیشینه معماری بادگیر
بادگیرها سازه های سنتی در معماری اصیل ایران هستند که با عملکردی یکسان، ساختارهای گوناگونی دارند .بررسی بادگیرهای موجود در نقاط مختلف ایران نشان می دهد که تفاوتهای ساختاری آنها از نیاز اقلیمی و تکامل معماری سرچشمه گرفته است(مزیدی،(65 :1379با مطالعه در ساختمان بادگیرها میتوان بادگیرها را به سه دسته تقسیم نمود که عبارتند از بادگیر اردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی(شریعت زاده،.(220 :1374
بادگیراردکانی بیشتر در منطقه اردکان دیده می شود که جهت چشمه های بادگیر رو به باد مطبوع اصفهانی بوده و از سمت غرب، شرق و جنوب منفذی ندارد .ساختار این بادگیرها از لحاظ معماری ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفهداست .در بعضی از شهرهای جنوبی ایران مانند بندرعباس، بندر بوشهر و غیره که در مجاورت دریا می باشند، بادگیرهای یک طرفه ای رو به دریا ساخته شده اند تا بادهایی راکه از روی آب گذشته و بصورت نسیم خنکی در می آیند به فضای داخلی ساختمان انتقال دهند(زمرشیدی،(119 :1373
بادگیرهای کرمانی از نظر معماری ساده وتقریباً کوچک هستند و چون دو طرفه می باشند به آنها بادگیر دوقلو نیز می گویند . کارکرد این بادگیرها نسبت به بادگیرهای اردکانی دقیق تر است زیرا فشار باد از یک طرف، موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر میگردد ضمناً. بادگیر بیشتر آب انبارها را از نوع بادگیر کرمانی می سازند(پیرنیا،(43 :1348
بادگیر یزدی که از سایر انواع بادگیرها بزرگتر استمعمولاً بصورت چهار طرفه ساخته می شود و ارتفاع آن زیاد می باشد .این نوع بادگیر از نظر معماری از سایر انواع بادگیرها پیچیده تر و زیباتر بوده که زیباترین و بلندترین بادگیر از این نوع، بادگیر باغ دولت آباد یزد است(مصطفوی،(344 :1371
– 3 اجزا بادگیر
بادگیر از اجزا مختلفی تشکیل شده اند که برخی از آنها جنبه زیبایی شناسانه دارد و برخی به شدت در عملکرد بادگیر نقش دارند . شناخت این اجزا به فهم بهتر ساختار بادگیرها کمک شایان توجهی خواهد نمود .
قفسه : قفسه قسمت راس بادگیر است که شامل مجاری عبور دهنده هوا می باشد .
ساقه : آن بخش از بدنه بادگیر که حد فاصل قفسه و بام قرار گرفته است .
تیغه : تیغه ها عناصری متشکل از خشت و آجر می باشند که کانال بادگیر را به چند کانال کوچکتر تقسیم می کنند.
تیغه اصلی : دیوارهایی که تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچکتر تقسیم می کنند.
تیغه فرعی : دیوارهایی که تا مرکز برج ادامه نمی یابند و فقط تا عرض دیوارهای خارجی پیش می روند .تیغه های فرعی در نمای بادگیرها همچون پره های کانال کولر نمایان می شوند .
منافذ باز و بسته : در نمای بادگیرها به هر فضایی که مابین دو تیغه قرار گیرد ، منفذ گفته می شود و چنانچه باز باشد و هوا بتواند از میان آن عبور کند منفذ باز و در غیر این صورت منفذ بسته نامیده می شود ( محمودی، 1382، (243
– 4 نحوه عملکرد بادگیر ها
مهمترین عواملی که سبب ایجاد جریان و سرمایش آن درون بادگیر می شود عبارتند از:
1) اختلاف فشار میان محل ورودی هوا و خروجی آن، که جریان هوا را بوجود می آورد.
(2 سرمایش تبخیری، که سبب خنک سازی هوا می گردد.
از خصوصیات دیگر بادگیر ها می توان اثر دود کش را نام برد در مواقعی که باد جریان نداشته باشد هوای گرم داخل صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج از بنا منتقل میشود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل بنا برقرار می گردد .
