بخشی از مقاله
بادگیر ها از دیر باز تا به امروز و نقش آنها در پایداری معماری
چکیده:
سالیان پس دراز، بادگیر یکی از اجزاء مهم معماری، با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران استفاده می شده که هـر کـدام بـر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند. نحوه تعامل انسان با محیط از دیـر زمـان مسـئله سـاز بـوده و معمـایی اسـت کـه از گذشته تا به امروز فکر انسان را به خود مشغول ساخته است. جریان بادها تأثیر قابل توجهی در مکان یابی، شـکل و معمـاری محـل سـکونت انسانها داشته اند.تنوع بادها از نظر جهت، سرعت، میزان رطوبت و فصل وزش، تأثیرات متفاوتی بر مجتمع های زیستی بـه جـا گذاشـته انـد و انسان اندیشمند را در استفاده هر چه بهتر از این انرژی طبیعی واداشته است.بادگیر نحوه برخورد مناسبی در استفاده بهینـه از بـاد اسـت کـه در نتیجه آن تهویه طبیعی در بنا بوجودمیآید. هدف اصلی این مقاله شناخت یکی از انـدامهای معمـاری بـومی و تـاریخی ایـران، در رسـیدن بـه جواب سئوالی است که چگونه می توان از انرژی طبیعی به شکل طبیعی آن استفاده کرد و به توسعه ایی پایدار که نیازهای حاضر را بدون به مخاطره انداختن توانایی نسلهای آینده برای تأمین نیازهایشان، برآورده می کند، رسید ما قرنها پیش در کشورمان از بادگیر استفاده می کردیم و الان که حرف از معماری اکو تک میشه اصلا یادمان نمی یـاد کـه مـا خودمـان در
گذشته پیشرو در این نوع معماری بودیم ولی وقتی یکی از این عناصر در معماری معاصر توسط معمـاران کشـور هـای دیگـه اسـتفاده میشـه اسمشو خلاقیت و نوآوری می گذاریم . اصلا هیچ توجهی به این آموزگاران بزرگ که گذشته برای معماران امروز بجا گذاشته توجـه نمـی کنیم و خیلی ساده از کنار آنها می گذریم ،این منبع الهام غنی می توانند ما را بسوی خلاقیت های جدید راهنمایی کنند . تاریخ معمـاری مـا باید استادان ما به سوی معماری پایدار باشد.
کلیدواژگان:بادگیر،تهویه طبیعی،معماری سنتی پایدار،بادگیرنوین
مقدمه:
ما ایرانی ها از همان اول اینقدر بی سلیقه نبودیم که در معماری این روزهایمان مـی بینیـد. حـالا بزرگتـرین هنرمـان شـده خانـه هـای قـوطی کبریتی ساختن با نماهای زمخت و بی معنی یک زمانی اما مبتکر بودیم خلاق بودیم. زیبـا مـی سـاختیم. مـا آن زمانهـا بـرای زنـدگی وقـت
داشتیم. بادگیر همان گونه که از نام آن پیدا است، جزیی از کالبد ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب ایران به شمار می رود که با هدایت جریان باد و بهره گیری از انرژی پاک طبیعت، در تعدیل دما و رسانیدن دمای فضای سکونتی به دمای در حد آسایش انسان نقش موثری داشته است یکی از مهمترین راه های رسیدن به توسـعه پایـدار، پدیـدآوردن معمـاری پایـدار اسـت کـه پایـداری زیسـت محیطی از اصلی ترین حوزه های آن است و عواملی چون زمین، آب، پوشش گیاهی، و اقلیم بر آن تأثیرگذارند. اقلیم شامل تابش، باد، دمـا و رطوبت است. در معماری گذشته ایران همواره تلاش بر این بوده است که بناها با شرایط اقلیمـی بسترشـان هماهنـگ شـوند. در ایـن مقالـه نخست، می خواهیم تأثیر باد یا تهویه طبیعی را در شکل گیری خانه های مسکونی همساز با طبیعت بررسی کنیم و راه های بهبود این شـرایط را با روش های نوین بشناسیم. در ادامه، به بررسی بادگیرها و شکل و جهت گـری و کارکردهایشـان مـی پـردازیم بـادگیر یکـی از عناصـر کالبدی خانه های برخی شهرها و آبادی های مناطق گرمسیر ایـران بـوده و از آن بـرای افـزایش بـرودت و تهویـه سـاختمان در فصـول گـرم استفاده می شده است. هدف این مقاله بررسی تأثیر تهویه طبیعی بر شکل گیری و سیمای خانه ها و بافت مسکونی و نیز چگونگی استفاده از بادگیرهای سنتی و نوین برای دستیابی به این منظور است
تهویه طبیعی در خانه ها و بافت مسکونی:
توسعه پایدار الگویی از توسعه که نیازهای کنونی بشر را، بدون به مخاطره انـداختن طبیعـت و توانـایی نسـل هـای آینـده بـرای رفـع نیازهایشـان، برآورده می کند. براساس این الگو نباید روند چرخه طبیعی در زمین مختل شود، به عبارت دیگر هیچ نظامی نباید به نظامی دیگر آسیب برسـاند. پایداری در سه حوزه زیست محیطی، اجتماعی، و اقتصادی قابل تعریف است
آثار معماری مکان سکونت و تعاملات اجتماعی و اقتصادی افراد، از بزرگترین مصرف کنندهای انرژی در جهان بوده اند. بنابراین یکی از اصلی ترین راه های رسیدن به توسعه پایدار، ساختن معماری پایدار است، به ویژه در شرایط کنونی که انسان با ساخت سکونتگاه های ناهمساز باشرایط
طبیعی و زیاده روی در مصرف انرژی و سوخت فسیلی سبب تباهی منابع طبیعی و آلودگی محیط زیست شده است.
معماری و شهرسازی ایران تا پیش از دوره معاصر، الگویی شایسته برای معماری پایدار بوده اسـت و نشـان مـی دهـد کـه چگونـه مـردم آن دوران با همراهی و سازگاری با محیط طبیعی و بدون آسیب رساندن به منابع تجدیدناپـذیر همـواره بـه سـوی پایـداری زیسـت محیطـی گـام برداشته و به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار نیز دست یافته بودند. در معماری گذشـته ایـران راه حـل هـای گونـاگون و خلاقانـه ای بـرای استفاده از تهویه طبیعی و مقابله با بادهای مزاحم به کار گرفته شده است
بادگیر:
بادگیرها را بر حسب سرعت و جهت باد طراحی می کردند و آنها را در شکلهای مختلفی از یک بادگیری تا هفت بادگیری می ساختند. آن روزها معماران ایرانی به کشف و شهود دست یافته بودند. آنها خشت و گل را زندگی می بخشیدند. در ضمن این بادگیرها در کنار همه کارکردهای مفیدشان نشانه تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان خانه های بادگیردار هم بوده است. آنهایی که لابد به تعبیر آن روز تشخص تر بوده اند، اشراف قدیم که باید راهی به خاندان های قجری می داشته اند، بادگیرهای بلندتری ساخته اند که بر فراز آن تزئینات بیشتری به کار می رفته است.
بادگیر و انواع آن:
بادگیر، عنصری کالبدی است روی بام، که به کمک جریان هوا، ساختمان را تهویه می کند و آن ربادهَنج، بادخان آهنگ، بادگذر،خانه باد نیز نامیده اند . بادگیرهای در مناطق مرکزی و گرم و خشک، آسایش حرارتی و تهویه ساختمان را تأمین می کنند. افزون بر این، در مناطق جنوبی و گرم و مرطوب، نقش مهمی نیز در کاهش رطوبت فضاها دارند
بادگیر در نقاط مختلف ایران، شکل های گوناگونی دارد؛ ساده ترین نوع آن، یک طرفه است که در برخی مناطق، مانند میبد، رو به باد مطلوب است، اما در برخی نقاط،مانند اردکان، پشت به باد نامطلوب و غباردار است و طریق مکش هوای درون، فضای داخلی را تهویه می کند. نوع
خاصی از این بادگیرهای یک طرفه در سیرجان وجود دارد که از چند لوله خم شده تشکیل شده و به بادگیر چپقی مشهور است.
نوع دیگر بادگیر، دو طرفه است که هم دهش و هم مکش را انجام می دهد .بادگیر سه طرفه کمتر دیـده شـده اسـت و بیشـتر در جنـوب شـرقی ایران وجود داردکه دهانه رو به باد نامناسب را می بندند، نمونه آن را در ارگ بم و شهر طوس موجود بوده است. مشهورترین بادگیر، نوع چهـار طرفه آن است که در بیشترمناطق گرم ایران دیده می شود و شکل آن مربع یا مستطیل و در اندازه هـای مختلـف اسـت شـکل و تعـداد دهانـه نیـز متنوعند و حتی چند طبقه آن نیز وجود دارد
نحوه عملکرد و نکاتی چند در طراحی بادگیرها:
در باره نوع عملکرد بادگیرها در حقیقت دو نوع عملکرد اساسی وجود دارد:
الف - عمل بر اساس اصل کشش دهانه های رو به باد و مکش دهانه های پشت به باد
ب- عمل بر اساس اختلاف دما
الف - عمل بر اساس اصل کشش دهانه های رو به باد و مکش دهانه های پشت به باد:
مرحوم پیرنیا درکتاب آشنایی با معماری اسلامی ایران طرز کار بادگیر را بدین گونه توضیح می دهد:
طرز کار بادگیر اصولا بر این پایه نهاده شده است که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس العمل نیروی آن یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده می شود.شاید این توضیح لازم نباشد که چون باد به مانع یا دیواره پره های درونی بادگیر برخورد ناچار به فرود آمدن می شود، ولی عرض این نکته لازم است که شکافهای دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند ، هوای آلوده وگرم را به دست باد می سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می دهند این نوع عملکرد بادگیر در حقیقت با توجه به این اصل صورت می گیرد که هنگامی گه باد به بدنه ای برخورد می کند ، با توجه به تراکم بیشتر
هوا در وجهی که مقابل باد قرار دارد ، در این وجه فشار مثبت ایجاد شده و در وجه دیگر فشار منفی خواهیم داشت.بنابراین در صورت ایجاد بازشو در طرفین حرکت باد از فشار مثبت به فشار منفی را شاهد خواهیم بود.در بادگیرها نیز با توجه به همین اصل دهانه رو به باد هوا را به درون خود می کشد و به داخل ایوان می برد و هوای داخل ایوان با توجه به فشار منفی ایجاد شده در دهانه پشت به باد به بیرون کشیده می شود. در برخی از مواقع با عبور دادن باد بادگیر از روی آب وسردخانه ها و با توجه به تبخیر سطحی، رطوبت لا زم را نیز تامین می نمایند. در مناطقی مانند مصر و هندوستان این عمل با قرار دادن کوزه پر از آب در مقابل مسیر باد صورت می گیرد
ب- عمل بر اساس اختلاف دما:
اما به نظر میرسد آنچه که کمتر مورد توجه اهل فن در این زمینه می باشد.کار کردن بادگیر بر اساس اختلاف دمایی است.در حقیقت هنگامی که وزش بادی به صورت محسوس وجود ندارد بادگیر بر اساس همین اصل عمل می کند.
در روز با توجه به آفتاب خوردن وجه جنوبی بادگیر هوای موجود در وجه جنوبی بادگیر گرم می شود و به بالا می رود.این هوا به وسـیله هـوای داخل ایوان که به بالا کشیده می شود،جبران می گردد و در حقیقت نوعی خلا نسبی داخل ایوان ایجاد می گردد که هوای خنـک داخـل حیـاط را بــــه درون خــــود مــــی کشــــد.به همــــین ترتیــــب هــــوای موجــــود در دهانــــه شــــمالی نیــــز بــــه پــــایین کشــــیده مــــی شــــود.
در شب هوای بیرون سرد می شود، و به سمت پایین حرکت می نماید .این هوا در اثر حرارت ذخیره شده در دیواره ها گـرم شـده و بـه بـالا مـی رود و این چرخه تا هنگامی که دمای دیوارها و هوای بیرون یکی شود ادامه می یابد. ولی به طور معمول پیش از رسـیدن بـه ایـن وضـعیت شـب تمام شده و دوباره بادگیر به نحوی که در بالا توضیح داده شد،عمل می کند
به طور کلی در اکثر مواقع بادگیرها در حالتی بین حالاتی که توضیح داده شد عمل می کنند . یعنی هم بر اسـاس مکـش و کشـش و هـم بـر اثـر تفاوت دمایی
اجزاء بادگیرها:
بادگیرها از قسمت های مختلفی تشکیل شده اند که برخی تنها به دلیل زیبایی به کار گرفته شده و برخی اجزاء در عملکرد بادگیر نقش ویـژه ای دارند. این اجزاء عبارتند از:
تیغه:
تیغه ترکیبی از خشت و آجر است که فضای کانال بادگیر را تقسیم بندی می کند. تیغه دو نوع دارد: تیغه ی اصلی و تیغه ی فرعی
: تیغه ی اصلی
دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچک تر تقسیم می کنند
تیغه ی فرعی:
دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه نمی یابند و فقط تا عرض دیوارهای خارجی پیش می روند. تیغـه هـای فرعـی در نمـای بادگیرها همچون پره های کانال کولر نمایان می شوند
منفذ:
منفذ عنوانی است که بر روی محل عبور هوا در فضای بادگیر گذاشتهاند
قفسه:
قفسه رأس بادگیر است که مجاری عبور دهنده جریان هوا را شامل می شود
ساقه:
فضای حد فاصل قفسه و بام، ساقه نام دارد
مطالعه موردی نمونه های از بادگیرها:
بادگیرهای خانه های یزد
بیش تر بادگیرهای یزد، چهارطرفه، و به ندرت دوطرفه هستند، و شکل پلانشان معمولاً مستطیلی و گاهی مربعی است. بادگیرهای شش ضـلعی و هشت ضلعی، معمولاً روی آب انبارها قرار داشتند. برخی از آنها دارای تیغه های اصـلی مـورب، و تیغـه هـای فرعـی تزیینـی در نمـای بیرونشـان هستند، اما اکثر بادگیرهای یزد تیغه های عمود بر هم دارند که به شکل با هم ترکیب می شوند. در این نمونه ها، در یک جهـت، تمـام روزنـه هـا باز، و در جهت دیگر، تنها قسمت میان ( معمولاً یک سوم میانی) گشوده است، زیرا مجراهای کناری متعلق به روزنه های وجـه مجـاور اسـت .
ارتفاع بادگیرها نیز متفاوت است و معمولاً بادگیرهای بلند تزئینات بیشتری دارند.
همانگونه که ذکر شد، بیشتر بادگیرها در یزد، چهارطرفه هستند، بنابراین از همه نسیم هایی که از جهات مختلف می وزند، استفاده مـی کننـد. بـا این همه، باد غالب و مطلوب تر در یزد، از جهت شـمال غربـی شـهر مـی وزد، بـه همـین علـت، بادگیرهـای دوطرفـه، رو بـه ایـن سـو دارنـد. در بادگیرهای چهار طرفه، عامل مهم دیگری که در جهت گیری آنها تأثیر دارد، شکل فضای زیر آنهاست. ضلع بزرگ این بادگیرها یا به سوی باد
غالب است و یا اگر به سمت قبله است، همه روزنه هایش باز نیست.
