بخشی از مقاله
چکیده
یکی از اجزای بناهای بومی ایران در اقلیم گرم بادگیر است که به عنوان یـک سیسـتم سرمایشـی ایسـتا، تهویـه مطبـوع را بـا استفاده از انرژی تجدید پذیر باد فراهم می آورده است. بادگیر از شاهکارهای معمـاری ایـران محسـوب مـی شـود کـه قـدمت و پیشینه استفاده از آن در ایران به علت قرارگیری آن در مرتفع ترین بخش بنا یا به عبارتی اولین قسمتی که در معرض تخریـب قرار دارد، نامعلوم مانده است. این پژوهش با مدد گرفتن از دو حوزه باستان شناسـی و ادبیـات سـعی نمـوده تـا بـا پـژوهش در پیشینه ساخت بادگیر در ایران قبل از اسلام گامی در راستای هویت فرهنگی- تاریخی معماری ایران بردارد و با ارائـه مـدارکی مستدل از متون ادبی سابقه استفاده از آن در ایران قبل از اعراب حوزه خلیج فارس تدقیق نمایـد و در مرحلـه بعـد؛ بـا بررسـی بادگیرهای مختلف شهر یزد خواهم دید که ویژگیهای شکلی بادگیرها نقش مهمی در عملکردشان ایفاء میکند.
واژه های کلیدی: بادگیر، هویت ایرانی،پیشینه یابی،تهویه طبیعی.
مقدمه
بادگیر یکی از عناصر معمارانه ای است که با رویکرد اقلیمی در معماری بـومی منـاطق گـرم و خشـک و گـرم و مرطـوب ایـران احداث گردیده و به صورت کانالی عمودی در سیمای برخی شهرها خودنمایی می کند. معماری بادگیرها و عملکرد آن ها کـه در سرمایش طبیعی بناها در این مناطق موثر بوده اند، نشان از نبوغ معمارانی دارد که در طراحی و ساخت آن ها نقـش داشـتهانـد. بادگیر در کشورهای همسایه و مجاور ایران به ویژه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس همچون امارات کـه قـدمتی پنجـاه سـاله دارند و همچنین در شمال آفریقا نظیر مصر استفادهشده است.
اعراب در سالیان اخیر سعی در پیشینه سازی برای خود دارند و جعل و تغییر نام خلیج فارس به خلیج عرب و یـا ادعـای ابـداع بادگیر توسط آنها، از جمله این تلاشهای بیهوده در راستای هویتسازی بوده است. جـایزه بـزرگ معمـار در دبـی کـه تحـت عنوان " بادگیر طلایی" نام دارد به نشانه خلاقیت آن ها در بهکارگیری بادگیر به معمارانی اعطا می شود که خلاقیـت خاصـی را در طرحهایشان به منصه بروز می رسانند تحقیق حاضر با ارائه در فرضیه زیر به انجام رسیده است: -1 پیشینه استفاده از بادگیر در ایران به قبل از اسلام میرسد. -2 ایرانیان پیش از اعراب حوزه خلیجفارس بادگیر را بکار بردهاند.
تاریخچه بادگیر در جهان
بجز در ایران در کشورهای مصر، پاکستان، افغانستان، عراق و امارات متحده عربی بادگیر دیدهشده است." تعداد انـدکی بـادگیر نیز بر افراز ساختمان های مناطق مدیترانه ای مانند سـوریه، لبنـان، فلسـطین یـا اسـرائیل و یـا در ترکیـه و جزیـره مزوپوتامیـا دیدهشده است".(1988،3،.(Roaf
این عنصر معمارانه در مصر با نام ملکف شناخته شده است و در پاکستان با نام باد خور.
1
" سادهترین مثال درباره بادگیرها در میان سرخ پوستان موچیکای پرو یافت می شود. آن ها با استفاده از بادگیرها خانه های خـود را تهویه مینمودند. شاهد این مدعا یک کوزه گلی است که تصویری از آن خانه سه اشکوبه مجهز به بادگیرهای متعدد را نشـان می دهد. این نمونه به نوبه خود دلیل مستندی بر وجود بادگیرهاست ولی عدم تداوم آن در صنعت ساختمانسازی کشور پرو در طول تاریخ موجبات تردید کردن بر این ادله را فراهم کرده است.(Mahyari, 1996, 44) .”
در نقشههای مصری متعلق به 1500 سال قبل از میلاد که روی پاپیروس ترسیم شده اند. یک نمونه بادگیر ترسیم شـده اسـت. در این نقشهها دو بادگیر مثلثی دیده می شود که بر بالای خانه مجللی متعلق به پادشاهی جدید قرار گرفته اند. روف نیـز اشـاره کرده است که بادگیر با دو دریافتکننده باد در پشت سالن سلطنتی بابل 600) ق. م) وجود داشته است.((Roaf, 1998, 4
" کانسپت اولیه شبیه به بادگیر را می توان منافذ سادهای روی چادرهای" بدویین در سریلانکا" دانست کـه سـازه ایـن چادرهـا بدین ترتیب است که وزن چادر توسط یک قطعه چوب که ازچادر بیرون زده است تحمل می شود و درحالیکه چادر برافراشـته شده است و سمت رو به باد آن بسته است. منفذی کوچک در بالای آن وجود دارد که قادر است تا جریان هوا را به مرکز چـادر هدایت کند".(.( Roaf, 1998, 4 (تصویر (1
یک نمونه بادگیر در نقاشی دیوارههای مقبره نب- آمون از سلاطین میانه مصر دیده شده که بـه گفتـه روف شـاید ایـن عناصـر همان راه پلههای منتهی به پشت بامها هستند، ولی گفته است که قطعاً نمونه هایی که اوج سـقف زاویـه دار بـا دیـوار خـارجی تلاقی میکند به احتمال زیاد همان بادگیرها هستند. (تصویر (2
پیشینه یابی بادگیر در ایران
یافتن پیشینه دقیق بادگیرها در آثار به جامانده معماری کاری بس دشوار است چرا که در هر بنا اولـین نشـانههـای تخریـب در سقف و به ویژه بادگیرها بروز می یابد. نمونههای کهن باقیمانده آن از قـرن 8 ه. ق بـه بعـد موجـود اسـت و نمونـههـای قبلـی تخریبشدهاند. پیدا کردن شواهد معماری مبنی بر قدمت بادگیرها در ایران قبل از اسلام، یکی از دشواریهای باسـتانشناسـان بوده است. در رابطه با راگ بم و قدمت قبل از اسلام بناهایش باید عنوان کرد که تنها پایه های دیوارها قدمت چند هـزار سـاله داشته و سایربخشهای بناها همگی طی دورانهای مختلف مرمت و ساخته شده بود و لذا نمی توان قدمت بادگیرهـای ارگ بـم را که متأسفانه همگی تخریبشدهاند به قبل از اسلام نسبت داد.
2
بادگیر در متون ادبی
مراجعه به متون ادبی به ویژه متون ادبی کهن به عنوان شاهدی بر پیشینه وجود بادگیر در شهرهای ایران و چگـونگی سـاختار معماری آنها راهگشای مناسبی بوده است.
منابع موجود ادبی را میتوان به سه گروه کلی تفکیک کرد.-1 سفرنامهها -2 اشعار -3 واژهنامهها و دائره المعارف
بادگیر در سفرنامهها
در سفرنامهها به وجود بادگیر در شهرهایی اشاره شده است که امروزه اثری از بادگیر در آن ها نیسـت و ایـن متـون ادبـی تنهـا شواهد وجود بادگیر در آن مناطق محسوب میشوند که از جمله میتوان به شیراز، لار، بندرعباس و آبادی نزدیک بوشهر اشـاره کرد. چنانچه توضیحات مکتوب در متون در مورد بادگیرهای این شهرها در سفرنامهها نبود شـاهدی بـر وجـود بـادگیر در ایـن مناطق وجود نداشت. بسیاری از محققان شـیراز و بوشـهر را فاقـد بـادگیر معرفـی مـیکردنـد. سـفرنامههـایی ماننـد سـفرنامه ناصرخسرو و مارکوپولو متعلق به قرن 5 ه ق و 7 ه ق که از کهنترین سفرنامههای سیاحان است بر وجود بادگیر در آن قرنهـا در ایران دلالت دارد. ناصرخسرو در سفرنامه خود به آب انبارهای نایین اشاره می کند و چنین مینویسد که: " ایـن ابنیـه بـرای ذخیره آب باران ایجادشده اند و گنبدهای آن و بادگیرهایش از دور پیدا و مشخص است." (ناصرخسرو،119،(2536 مارکوپولو سیاح ونیزی که در قرن 7 ه ق برابر با سیزدهم میلادی به ایران سفر کرده است خبر از استفاده از بادگیرهای ساده و
اولیه در شهر هرمز میدهد: " در هرمز گرما چنان زیاد است که غیرقابلتحمل میباشد از این رو سـاکنان آنجـا وسـایلی شـبیه بادبزن دارند که جریان باد را از بیرون به درون خانههایشان میآورد" (مارکوپولو،228،.( 1363 از سفرنامههـای سـیاحان قـرن 17 م که در آنها توصیفی از بادگیرهای ایران ارائهشده است، میتوان به تونات، شاردن، تاورینه، جان فرایر اشاره کرد.
بادگیر در اشعار
ابراهیم بن شرفالدین عبداالله بن محمد قیراطی مصری 781-726) ه ق1379 -1326 / م) از شعرای بنام مصری است کـه در مکه در گذشت. دیوان شعر او مطلع النیرین نام دارد. وی در اشعاری به بادگیر تحت عنوان بادآهنج اشاره کرده است.
باد آهنجی هستم لبریز
3
از حال و شور و شعف بر فراز من کبوتران نغمهخوان..."
ابوالحسن علی بن طوبی (ولادت قبل از 454 ه. ق 1062/ م)، ادیب، کاتب و شاعر ،به شرق اسلام سفرهایی کرده و از او دیـوانی بجا مانده است. شعر زیر از ایشان است که در آن لغت بادهنج آورده شده است:
در روز گرم تابستان به دیدارش آمدم به سردی پذیرای من شد
گفتم: در خانه بادآهنج ندارم رخسار دوست بادآهنج من شد
ملاحظه میشود حتی در اشعار کهن عربی که ذکر شد، از واژه بادهنج، بادآهنج استفادهشده است که همه این واژه فارسـیانـد. دهخدا در لغتنامه خود این کلمات را معادل کلمه بادگیر آورده است: بادرس، بادغر، بادآهنگ میتوان گفـت کـه بـا توجـه بـه کاربرد واژه فارسی برای لاین سازه، نحوه ساخت آن نیز از ایران به آن سوی آب های خلیجفارس رسیده است. امروزه نیز اعـراب به بادگیر " بادجیر" یا" باجیر" می گویند که در واقع همان بادگیر است که به علت عدم وجود حرف " گ " در الفبای عربی بـه بـادجیر
تبدیل شده است.
تصاویر زیر بادگیرهایی در شهر یزد و بندر لنگه را نشان میدهد.
