بخشی از مقاله
مقدمه
پدیده تجارت درون صنعت (IIT)١ در حدود سه دهه است که ذهن و اندیشه بسیاری از اندیشمندان اقتصاد بینالملل را در محافل دانشگاهی به خود مشغول کرده است. براساس تئوریهای سنتی تجارت بینالملل، تجارت میان کشورها در کالاهای با شدت عامل متفاوت شکل میگیرد؛ در حالیکه پدیده (IIT) درواقع تجارت در محصولات با شدت عامل مشابه میباشد. به عبارت دیگر، تئوریهای سنتی تجارت بینالملل، تجارت بین صنایع و نه تجارت درون صنعت، را توضیح می هند. این در حالی است که حدود ٢٥ درصد تجارت جهانی مربوط به IIT میباشد (کروگمن و ابستفلد ١٩٩١)٢. به عبارت دیگر، براساس تئوری های سنتی بخش قابل ملاحظهای از تجارت بینالملل (به ویژه میان کشورهای توسعه یافته) بدون توضیح میماند. همچنین، تئوریهای سنتی، اساساﹰ دلیل تجارت کشورها را به تفاوتهای ساختاری آنها ( به لحاظ فناوری، موجودی عوامل و ترجیحات) نسبت میدهند. ولی سهم قابل ملاحظهای از تجارت بینالملل میان کشورهای پیشرفتهای صورت میگیرد که دارای ساختارهای کم و بیش مشابهی هستند٣.
در پی ارایه روش براورد میزان IIT توسط گروبل و لوید در سال ١٩٧٥ (برای ١٠ کشور صنعتی) و تدوین تئوری های IIT توسط محققینی نظیر کروگمن (١٩٧٩، ١٩٨٠)،
لانکاستر (١٩٨٠) فصل جدیدی در مطالعات نظری و تجربی تجارت بینالملل شروع شد.
سپس، مطالعات IIT در دو موضوع متمایز، اندازهگیری میزان IIT و عوامل تعیینکننده آن تداوم یافت.
اکثر مطالعات تجربی IIT روی کشورهای پیشرفته صنعتی متمرکز شدهاند و تنها تعداد
1. Intra-Industry Trade (IIT)
٢. البته IIT سهم بزرگتری از تجارت بین کشورهای پیشرفته صنعتی را تشکیل میدهد. براساس برآورد کلارک (١٩٩٨) حدود ٦٨ درصد تجارت میان شمال ـ شمال مربوط به IIT بوده است.
٣. براساس آمارهای سازمان ملل، برآورد میشود که در سال ١٩٩٨، حدود ٧٣ درصد صادرات کالایی کشورهای توسعه یافته به مقصد همان کشورها صورت گرفته است. این حجم از تجارت کالایی میان کشورهای توسعه یافته، حدود نیمی از حجم تجارت کالایی دنیا را به خود اختصاص داده است.
براورد میزان تجارت درون صنعت در ایران 3
معدودی از مطالعات تجربی برای کشورهای در حال توسعه صورت گرفته است٤. مقاله حاضر، میزان تجارت درون صنعت کشور ایران را اندازهگیری و مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد. برای این منظور، تازهترین داده های آماری طی دوره ١٩٩٨‐١٩٩٤ مورد استفاده قرار گرفته است٥. همچنین، اندازهگیری میزان تجارت درون صنعت ایران به دو شکل متقابل ( با کشورهای منتخب آسیایی) و غیر متقابل ارایه شده است.
مقاله حاضر، از ٦ بخش تشکیل شده است. بعد از مقدمه، در بخش ١ تعریف تجارت درون صنعت ارایه شده و در بخش ٢ روش اندازهگیری میزان IIT بررسی شده است. در بخش ٣ میزان IIT در ایران ارایه شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در بخش ٤ مقایسه براوردهای بدست آمده با سایر مطالعات صورت گرفته و در آخر، خلاصه و نتیجهگیری مقاله ارایه شده است. همچنین ضمیمه (داده های آماری) در انتهای مقاله آمده است.
١. تعریف تجارت درون صنعت
برای درک بهتر پدیده تجارت درون صنعت، جهان ٢ × ٢ × ٢ ( دو کشور شامل خودی و خارجی، دو عامل سرمایه K و کار L و دو بخش X و (Y را درنظر بگیرید.
همچنین فرض کنید: (١) بخش X تولیدکننده محصولات متمایز تحت فناوری IRS و
بخش Y تولیدکننده کالاهای همگن تحت فناوری CRS تولید میباشند. (٢) کشور خودی نسبت به کشور خارجی دارای سرمایه فراوانتری است. همچنین، کشور خارجی دارای فراوانی نسبی عامل کار میباشد. (٣) محصولات متمایز سرمایهبر و کالاهای همگن کاربر
٤. از مطالعات تجربی که برای کشورهای توسعه یافته انجام شده میتوان به مطالعات گروبل و لوید
(١٩٧٥)، مک آلیس (١٩٧٩)، ته (١٩٨٢)، لاندبرگ (١٩٩٢) و کلارک (١٩٩٣ و ١٩٩٨) اشاره نمود که به ترتیب برای ١٠ کشور منتخب صنعتی ایرلند، آمریکا، سوئد و آمریکا انجام پذیرفتهاند. از معدود مطالعات تجربی که برای کشورهای در حال توسعه صورت گرفته میتوان به مطالعه لی ولی
(١٩٩٣)، استون ولی (١٩٩٥) اشاره کرد که به ترتیب برای کرهجنوبی و کشورهای منتخب (شامل کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه) انجام شدهاند.
٥. جدیدترین مطالعات تجربی نظیر نیلسون (١٩٩٩) تنها از دادههای اوایل دهه ١٩٩٠ استفاده کردهاند.
4 پژوهشنامه بازرگانی
هستند. (٤) در بخش تولیدکننده محصولات متمایز ساختار بازار رقابت انحصاری، حکمفرماست بطوری که در این صنعت، آزادی ورود و تعداد زیاد تعادلی بنگاهها که هر کدام گونه منحصر به فردی تولید می کنند وجود دارد. (٥) ترجیحات مصرفکنندگان هموتتیک و تابع مطلوبیت افراد نیز تابعی از محصولات متنوع میباشد. (٦) به منظور ایجاد توازن تجارت میان دو کشور، کشور خودی واردکننده صرف کالاهای همگن است. (٧)
هر کشور به اندازه سهمش از درآمد جهانی ( به ترتیب s و s* برای کشورهای خودی و خارجی) از هر کالا مصرف می کند.
براساس فروض فوقالذکر، تجارت میان دو کشور مورد بررسی را میتوان به دو بخش تفکیک نمود: الف) تجارت محصولات کارخانهای ب) تجارت کالاهای همگن. مشخصاﹰ کشور خودی صادرکننده خالص کالاهای متمایز خواهدبود؛ در عین حال تجارت دو طرفه در بخش تولیدکننده محصولات متمایز وجود خواهد داشت. همچنین کشور خودی، واردکننده کالاهای همگن خواهد بود. بنابراین، کل حجم تجارت میان دو کشور را میتوان از رابطه زیر استخراج کرد:
VT s∗ PX sPX∗ sY∗ − Y
که در آن X و X* به ترتیب تولید محصولات متمایز در کشورهای خودی و خارجی،
Y و Y* به ترتیب تولید کالاهای همگن در کشورهای خودی و خارجی، P قیمت کالای X
و قیمت کالای Y بوده و قیمت کالای Y به ١ نرمالیزه شده است. نمودار (١) الگوی تجارت میان دو کشور را به تصویر میکشد. در این نمودار، تجارت درون صنعت مربوط به قسمت تداخلی (پیکانهای) صادرات و واردات بخش تولیدکننده محصولات متمایز میباشد. بدین ترتیب، تجارت درون صنعت ( تجارت دو طرفه در محصولات متمایز) دو کشور مورد بررسی را میتوان از رابطه زیر بدست آورد:
VT 2 min(s∗ PX sPX∗ )
IIT
البته، جهت اندازهگیری IIT شاخصهای مختلفی پیشنهاد شده است که به تفصیل در قسمت بعد مورد بررسی قرار گرفتهاند.
