بخشی از مقاله
مقدمه
شهرستان ابهر در فاصله ی 90 کیلومتری از استان زنجان در مسیر جاده ترانزیت تهران – زنجان قرار گرفته است. این شهرستان در منطقه کوهستانی به صورت دره ای از شمال به جنوب شرقی کشیده شده است و وسعتی بالغ بر 34000 هکتار دارد که از سمت جنوب و شرق به تاکستان، آوج و از غرب به زنجان و خدابنده و از شمال به طارم محدود شده است.
مساحت کل مراتع شهرستان ابهر 170300 هکتار می باشد که از این میزان 10100 هکتار جزء مراتع خوب و 114600 هکتار آن جزء مراتع متوسط و 45500 هکتار مراتع فقیر می باشد.
از مراتع این شهرستان سالانه 26843 تن علوفه برداشت می شود که در یک دوره چرایی قادر به تأمین 110845 واحد دامی می باشد.
پوشش عمده ی مراتع شامل گراسهای چند ساله و یکساله و انواع گون و گیاهان تیغدار دیگر و انواع گیاههن از خانواده حبوبات می باشد.
سطح جنگلهای طبیعی شهرستان ابهر 5000 هکتار می باشد که شامل انواع گونه های درختی و درختچه ای مانند زالزالک، بادام وحشی و نسترن به صورت پراکنده می باشد. از کل این مساحت در حدود 3000 هکتار جزء جنگلهای در دست کاشت می باشد که کشت عمده آن چوب سفید صنوبر می باشد.
صنوبرکاری در ایران قدمتی به کهنسالی تمدن ایران زمین دارد و از دیرباز در کناره رودها، مسیرهای آبیاری، باغها، زمین های کشاورزی و منازل روستایی این درختان سریع الرشد و زودبازده جهت تولید چوب کاشته می شدند. گرچه صنوبرها به ندرت در سطوح وسیع، کاشته می شوند با این وجود در بسیاری از نقاط کشور به خصوص در حاشیه ی رودخانه ها توده های انبوه و متراکمی دیده می شوند که بازمانده توده های بزرگتری هستند که به مرور تغییر کاربری داده و به زمینهای کشاورزی، باغهای میوه و ... تبدیل شده اند.
صنوبرکاری در کشاورزان ایران جزء قدیمی ترین زراعتهای سنتی است که از دیرزمان با هدف تولید چوب، بادشکن و حتی زینتی در مناطق مختلف کشور کشت و توسعه یافته است. نظر به کاربرد گسترده چوب صنوبر در ساختمانهای روستایی، شهری و صنعت کبریت سازی کشور و نیز زمینه های مناسب آن از نظر تنوع گونه ای و سازگاری گونه های مختلف صنوبر به اقالیم گوناگون موجود در کشور، کشت و کار آن مورد استقبال کشاورزان، روستاییان و نیز کارخانه ها و شرکتهای چوب و کاغذ بوده است.
شرایط اکولوژیک مساعد برای کشت و کار صنوبر در ستان زنجان، از زمانهای گذشته کشت ارقام و گونه های مختلف درختان صنوبر در استان را فراهم کرده است. به طوریکه وسعت صنبرکاری در استان به بیش از 11 هکتار می رسد.
فصل اول :
معرفی گونه های صنوبر
1 ) گیاهشناسی صنوبر
جنس صنوبر یکی از خانواده بید salicaseaa می باشد. این جنس شامل درختانی با برگهای تقریباً قلبی شکل و دمبرگی مسطح می باشند، سنبله نر آنها برخلاف بید برافراشته نبوده بلکه آویخته و پاندولی است. گرده افشانی به وسیله باد انجام می گیرد میوه ها مانند بید کپسولی شکل و محتوی دانه ها کرکدار است. در کل جهان بیش از 200 گونه بید و 50 گونه صنوبر شناسایی شده اند با توجه به اینکه بیدها و صنوبرها علاوه بر روشهای طبیعی و جنسی به وسیله ی قلمه و پاجوش نیز تکثیر می یابند و دو رگهای طبیعی در بین آنها دیده می شوند، شناسایی آنها بسیار مشکل می باشد.
جنس صنوبر به 5 بخش و زیر بخش های زیر تقسیم می گردد.
بخش لوسه section leuce :
الف ) زیربخش Albidea شامل گونه ی p.albal, p.caspica
ب ) زیربخش Trepidae شامل گونه های p.Tremuloides (michx) , p.termula (L.)
بخش تورانگا section turanga :
مهمترین گونه این بخش پده p.eaphratica (olive) می باشد.
بخش لوکویدس section loucoides :
شامل گونه های p.cilliata (wall) , p.lasicocarpa (oliv) می باشد.
بخش ایکروس section Aigeiros :
شامل گونه های p.deltoides , p.nigra(L) , p.xearamericana (Dode, Guinier) می باشد.
بخش تاکاماهاکا :
شامل گونه های p.candicans (Ait) , p.simonni (carn) , p.trichocarpa (torr,gray) , p.yannanensis (Dode) می باشد.
صنوبر اصولاً درختانی هستند که سرشت اکولوژیکی بسیار متفاوتی داشته و در اقلیم های گرمسیری، سردسیری، معتدله، مرطوب، خشک از حاشیه ی دریاها تا مناطق جلگه ای و حتی دامنه کوههای هیمالیا گسترده شده اند. این درختان از نظر نیاز نوری در گروه درختان نورپسند طبقه بندی می شوند و برای افزایش یک گرم ماده ی خشک در طول فصل رشد (حدود 150 روز) یک لیتر آب مصرف می کنند. از آنجا که میزان تنفس ریشه ای آنها زیاد است خاک نباید دارای آب غرقابی ایستاد و باغت سنگین باشد. مناسبترین خاک برای صنوبرها خاک باغات یکنواخت با ترکیب مناسبی از ذرات رس و سیلت می باشد که در کل نبایستی مقدار رس آن از 20 تا 30 درصد بیشتر باشد. (البته بعضی از گونه ها مقدار بیشتری را تحمل می کنند.)
1 . 2 ) صنوبر (populas)
شامل 30 گونه در نیمکره شمالی است. گونه p.deltoides در قرن 17 به اروپا برده شد و با pinigra دورگی تولید کرد که p.canadernsis نام دارد. کلاض این جنس 5 بخش دارد گونه های بین بخشها می توانند دو رگ شوند اما داخل هر بخش جواب بهتری می دهند. بخش leuce شامل p.alba , p.grandidentata ,
p.termuloides , p.termula غالباً روی خاکهای آهکی ضعیف رشد کرده و قابلیت جست دهی دارند. تمام گونه های این بخش آلوپاتریک هستند. گونه های دوم و چهارم از موارد ذکر شده به علت تفاوت در زمان گلدهی نمی توانند به طور طبیعی با هم دو رگ شوند. گونه های p.balsmamifera , p.trichocarpa متعلق به بخشهای Tacamahaca , Aegeiros هستند که سریع الرشد بوده و مورد توجه اصلاح گران قرار دارند. با توجه به جدایی جغرافیایی همگی آلوپاتریک هستند. به
نظر می رسد تمامی این گونه ها قادر به تلقیح با یکدیگر و تولید بذر کافی باشند دورگ گیری به وفور به صورت مصنوعی انجام شده و دو رگها به نقاط مختلف برده شده اند. از جمله p.earamerican که در کشور خودمان نیز در طرح های سازگاری صنوبر کشت شده و نتایج قابل قبولی ارائه داده است. بیشتر صنوبرهای کشت شده در اروپا، شمال امریکا و آرژانتین دورگ هستند. در اروپا بسیاری از توده های خالص به تدریج به وسیله دو رگها جایگزین شده اند.
صنوبر، درختی است از تیره بید (salicaceae) که گونه ای جنگلی محسوب نمی شود ولی به دلیل تند رشدی و چوب مناسب به فراوانی کاشته شده است. صنوبر دلتوئیدس در اصل متعلق به امریکاست ولی با توجه به کاشت آن در اروپا، این گونه از تازه اروپا وارد ایران شد.
اغلب پایه های صنوبر، دارای تاج متقارن هستند و کیفیت تند بسیار خوب و شاخصی دارند به نحوی که ممکن است تا 95 درصد دارای کیفیت درجه ی یک باشند.
همچنین این درخت، میزان تبخیر را تا 10 درصد در روز و چهاردرصد در شب کم می کند و موجب می شود فریب نگهداری رطوبت خاک در عمق صفر تا 50 سانتی متر، 20 درصد بیشتر شود. صنوبر در شمال کشور، در دامنه های شمالی و در شیب ملایم، رشد بهتری دارد.
درختان وابسته به گروه کبوده در اروپا و آسیا و شمال افریقا پراکنده بوده و تمامی آنها به نام Populus alba نامگذاری شده در حالیکه بین آنها فرمهای مختلفی وجود دارند که از نظر شکل ظاهری و خواص اکولوژی با هم اختلاف زیادی دارند.
سطح تحتانی برگهای شاخه های کوتاه این درختان در ابتدا از کرکهای سفید یا خاکستری رنگی پوشیده می شود و بعدها در بعضی گونه ها بی کرک می شوند و سطح تحتانی برگهای شاخه های بلند را غالباً کرکهای سفید یا خاکستری رنگی می پوشانند. شاخه های جوان و جوانه ها و دمبرگ این گروه نیز غالباً دارای کرک می باشند.
درختان این گروه را به دو گروه کوچکتر تقسیم می کنند :
یکی Populus alba L. و دیگری Populus canescens sm. می باشند.
1 ) Populus alba L. این گروه کبوده های واقعی هستند که در اروپا و مرکز و مغرب آسیا به خصوص در مناطق جلگه ای و غیرکوهستانی به حال خودرو فراوانند و در بعضی از این مناطق به طور دست کاشت هم دیده می شود.
سطح تحتانی برگها و حتی برگهای شاخه های کوتاه سفید و از کرکهای سفید و نسبتاً قطور دائمی پوشیده شده برگهای شاخه های بلند (نهالهای یکساله، ریشه جوشو شاخهای بلند) نسبتاً بزرگ و تقریباً بریده و شکافدارند و برگهای شاخه های کوتاه باشکال مختلف و دندانه دار می باشند. جوانه ها کوچک کمی باریک و نوکدار و گاهی گرد و مدور و کرکدارند.
پوست این درختان سبز رنگ و گاهی سفید گچی و دارای عدسکهای بیضی شکل می باشد.
کبوده ها در مناطق گرم و نسبتاً خشک می روند و زندگی آنها بستگی به وجود آب دارد با این وصف نسبت به خشکی مقاومند و از سرمای زیاد و یخ بندان زمستانی صدمه می بینند.
این درختان خیلی زیاد ریشه جوش می دهند و ریشه جوش های آنها خیلی دورتر از پایه اصلی (تا 50 متر) نیز ظاهر می شوند و نهالهای آنها در نقاط باز و اراضی ماسه ای بستر رودخانه ها رشد می کنند.
قلمه این درختان به آسانی ریشه می دهد اما معمولاً بعد از بهره برداری قلمستان ریشه جوشهای آنها جای درختان اصلی را می گیرند.
جورهای مهم این گروه عبارتند از :
در اروپا بیشتر می روید
Populus alba L. var. nivea willd
در اسپانیا و شمال افریقا می روید
Populus alba L. var. Subintegerrima Lange
در اسپانیا و شمال افریقا می روید
Populus alba L. var. hickeliana Dode
در آسیای مرکزی
Populus alba L. var. Bolleana Lauch (alba pyramidalis)
در جنوب اروپا
Populus alba L. var. Palmata Dode
در شرق اروپا
Populus alba L. var. Treyviana Dode
در شرق اروپا
Populus alba L. var. Paletskyana Dode
در چین
Populus alba L. var. tomentosa Carr
در ایتالیا، اسپانیا، الجزایر و مراکش
Populus alba L. var. microphylla Maire
در سوریه و کشورهای مجاور میروید
Populus alba L. var. CV. Roumi
به علاوه دورگهای دیگری از این درختان به خصوص با p.tremula وجود دارند.
در ایران گونه ای از کبوده به حال خودرو در اراضی جلگه ای جنگلهای شمال و بستر رودخانه ای آن منطقه میروید که به نام سفید پلت (Populus Caspica) نامگذاری شده و بعضی لز متخصصین آنرا شبیه به p.paletakyana می دانند.
غیر از گونه خود روکولتیوارهای دست کاشت و نر و ماده به فرمهای مختلف و با شاخه های عمودی (اشن سیاه مشهد – کبوده بومی) و یا شاخه های گسترده (کبوده شیرازی - کلمبر) در نقاط مختلف کاشته شده که بعضی کبوده بومی واشن مشهد را به P.Bolleana نسبت می دهند.
ولی ابهامات موجود در نامگذاری آنها پس از تهیه اوراق تشخیص و هویت و تعیین مشخصات هر یک از بین خواهند رفت. تعدادی از نامهای محلی کبوده های ایران به شرح زیر است :
کبوده، سفیدار، جوشه، گوقلمه، کلمبر (کلم تور)، گورا، سفیداشن، سیاشن، تنبل اشن کبوده شیرازی، کبوده بومی، سفید پلت و غیره)
2 ) Populus Canescens Sm به نظر می رسد که این گروه از دو رگهائی هستند که از تلقیح صنوبر لرزان (p.tremula) بانیوا (p.alba L. var. nivea willd) به وجود آمده اند و به نام p.x Canescens Sm نامگذاری شده و بیشتر در اروپا می روند.
سطح تحتانی برگهای شاخه های بلند را کرکهای خاکستری رنگی می پوشانند و بعدها این کرکها از بین می روند و سطح تحتانی برگهای شاخه های کوتاه سبزرنگ است این درختان نسبت به خشکی مقاوم و توقع آنها به نور آفتاب کمتر از صنوبر لرزان بوده و با هر نوع خاکی سازش دارند ریشه زائی قلمه های یک کلن با کلن دیگر فرق می کند و عملاً ازدیاد آنها از راه قلمه زدن میسر نیست و تنها با ریشه جوشهای زیادی که از آنها به وجود می یایند زیاد می شوند تز این جهت کلن ها غالباً در محل محدودی زیاد می شوند مثل p.x Canescens Sm CV. megaleuce که در فرانسه کاشته شده و به نام کبوده هلند نامیده می شود و یا p.x Canescens Sm. CV. bachofenii که در کنار رودخانه دانوب در یوگسلاوی می کارند.
رده ایگروس Section Aigeiros Duby
درختان این رده مانند رده لویه گسترش زیادی ندارند بلکه در دو منطقه پراکنده هستند. یکی در منطقه آسیا و اروپا که گونه تبریزی می روید و دیگری شمال امریکا است که گونه صنوبر امریکائی رشد می کند.
پس از وارد شدن صنوبر امریکائی باروپا (در قرن هیجدهم) از این دو گونه اصلی دورگهای زیاد در بسیاری از کشورها به ویژه در کشورهای غرب اروپا به وجود آمد و به تدریج این دورگها جانشین گونه های اصلی گردیده اند.
درختان این رده نوپسند می باشند و حتی تحمل سایه های ملایم جانبی را هم ندارند. خاکهای خوب و مرطوب و عمیق را دوست دارند و خاک مخلوط با کمی رس برای آنها مناسب تر است.
طغیانهای موقت زمستانی را تحمل می کنند اما به طور کلی به خاک ترش و آب راکد حساسیت زیادی دارند. این درختان در دره ها و بستر رودخانه ها می رویند. مثلاً در کنار رودخانه های غربی و بیشتر در کنار رودخانه های مرکزی و شرقی اروپا و یا توده های وسیع آن در کنار رودخانه های شرقی آمریکای شمالی دیده می شوند و به علاوه از طریق کاشت توام با زراعت در مناطقی که ترکیب خاک و به خصوص میزان آب آن شبیه به مناطق اصلی است به طور وسیعی پراکنده گردیده اند.
به طور خودرو این درختان با بیدها زندگی می کنند و با بذرهای سبک و رشد زیادی که دارند می توانند به نقاط دوری پراکنده شده و به آسانی در زمنی های جدید مستقر گردند با این وصف چون به نور آفتاب احتیاج زیادی دارند در مقابل رقابت سایر درختان مقاومت ننموده و به آسانی از بین می روند.
زیاد کردن این درختان از راه کاشت قلمه و شاخه انجام می شود و روش متداول استفاده از شاخه های یکساله و کاشت آنها در خزانه است و زیاد کردن نهال از راه بذر فقط در کارهای انتخاب عملی است.
ریشه این درختان معمولاض سطحی است از این جهت در مقابل باد زود ریشه کن می شوند اما در خاکهای مختلف وضع خود را تطبیق می دهند و با تأثیر کمی که باد در رشد آنها دارد می توانند در زمین های پی درخت و یا نقاط بادخیز دیگری که سایر درختان کمتر پابرجا می مانند به خوبی در مقابل باد ایستادگی کنند.
رده ایگروس را به دو گروه تقسیم می کنند :
1 ) گروهی که مقطع شاخه های جوان ان مدور است و روی این شاخه ها برجستگی و یا زایده مخصوصی دیده نمی شود دور پهنک برگهای آنها هم بدون پرز است.
2 ) گروهی که مقطع شاخه های جوان آن کم و بیش گوشه دار و روی این شاخه ها غالباً زایده نخی شکل طولی به وجود می آید و دور پهنک برگها پرز دار است.
صنوبرهائی که در آسیا و اروپا می رویند از گروه اول و صنوبرهای امریکائی از گروه دوم می باشند.
باید اضافه نمود که معمولاً دوربرگ صنوبرهای دورگ اورامریکن بدون پرز است اما شاخه های جوان آن کم و بیش گوشه دار می شوند.
مهمترین گونه های گروه اول عبارتند از :
گونه های تبریزی Populus nigra L.
تبریزی تنها گونه صنوبرهای اروپا آسیائی است که در قسمت جنوب اروپا از دانوب تا مدیترانه و در آسیای صغیر (ترکیه آسیا) پراکنده شده و تا مرکز آسیا پیش می رود و در شمال آفریقا (کوههای الجزایر و مراکش) نیز دیده می شود.
نمايش برگ هاي تبريزي
1- p.nigra
2- p.deltoides angulata
3- p. deltoides missouriensis
4- p.x euramericana serotiona
5- p.x euramericana marilandica
این گونه به حال خودرو با درختان کبوده، بید، توسکا در دره های عریض جنوب اروپا و غرب آسیا می روید اما کلن های انتخاب شده و دست کاشت آن در بعضی نقاط (خاورمیانه و مناطق اطراف مدیترانه) از نظر تولید چوب و حمایت از زراعاتی که با آن همراه است اهمیت زیادی دارند.
درختان این گونه پوستی ناصاف با شیارهای عمیق و جوانه هائی کوچک و نوک تیز غالباً صمغ داری دارا می باشند. تاج آنها انبوه با شاخه های نسبتاً نازک استوانه ای شکل و به ندرت شاخه های خیلی قطور آن کمی گوشه دارند اما زایده طولی در آنها دیده نمی شود.
برگها همیشه سفت و برنگ سبز تیره و سطح تحتانی آنها بدون کرک و شکل انها مختلف است و غالباً اثر غده هائی در قاعده برگ آنها دیده شده و دمبرگ بلند و نازکی دارند که از پهلو پهن می شود.
گلهای نر این درختان 6 – 30 پرچم قرمز و رنگ دارند و گلهای ماده دارای دو خامه کوتاه می باشند. این گونه خاکهای نسبتاً ضعیف و خشکی را که صنوبر آمریکائی نمی تواند در آنجا زندگی کند تحمل می کند و در مقابل گرما نیز مقاومت دارد. در بستر رودخانه ها و نقاط خالی با بذر هم زیاد می شود. قلمه زدن آن آسان و به طور معمول با قلمه زیاد می شود اما بعد از بهره برداری از قلمستان پاجوشهای زیادی می دهند که جای درختان اصلی را میگرند و به ندرت ریشه جوش می دهد.
جورهای خودروی آن عبارتند از :
Poulus nigra L. var. betulifolia Torre
بیشتر در فرانسه و انگلستان و شرق آمریکای شمالی می روید. شاخه های خیلی جوان و برگهای آن کرک دارند.
Poulus nigra L. var. Caudina Tenore
جنوب ایتالیا و خاورمیانه می رویند
Poulus nigra L. var. neapolitana Tenore
جنوب ایتالیا و بالکان و شمال آفریقا
Poulus nigra L. var. Sinensis Carr
از چین باروپا وارد شده
کلن های مهم دست کاشت آن عبارتند از :
Poulus nigra L. var. italica در قرن هیجدهم به ایتالیا وارد و در کنار جویبارها می کاشتند و پایه آن نر است.
Poulus nigra L. CV. Harnoal = P. thevestiana Dode از مرکز آسیاست و در خاورمیانه از قرنها پیش می کارند اما در کنار دریا آسیب می بیند. پایه آن ماده و برگهای شاخه های بلند آن بی کرک است.
