بخشی از مقاله
چکیده
نگاهی به تاریخ مستند ایران باستان نشان می دهد قوم یهود در فراز و نشیبهای تاریخی و فرهنگی این سرزمین سهیم بوده است. از این روی هدف از مقاله حاظر بررسی معماری زیارتگاه سارح بت آشر: نگاهی بر سازه یهودیان می باشد. روش این پژوهش مروری و در گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده گردیده است. مقاله حاضر به ارائه تاریخچه ی قوم یهود، قوم یهود در ایران، یهودیان اصفهان، میراث فرهنگی یهودیان در ایران ، کنیسای یهودیان، و معماری سارح بت آشر می پردازد.
واژه های کلیدی: یهود، فرهنگ، معماری، کنیسه، سارح بت آشر، اصفهان.
مقدمه
درباره تاریخ اقلیت های دینی در ایران، از جهات گوناگون می توان به پژوهش پرداخت. در این میان، تاریخ یهودیان به دلیل حضور دیرینه آنان در این کشور، فراز و نشیب ها و پیچیدگی های بسیاری را به خود دیده است. در بررسی تاریخ یهودیان، پیش از هر سخنی لازم است تعریف روشنی از یهودیت ارائه شود. باید به درستی مشخص کرد که آیا منظور از یهودیت پدیده ای دینی است و بررسی تاریخ یهودیان در ایران به معنای بررسی تاریخ گروهی از دین داران - پیروان آیین موسی ( ع) و تاثیر پذیری یا تاثیر گذاری متقابل فرهنگ ایرانی یهودی است، یا چشم انداز دیگری مورد توجه است؟
با دقت و تامل در تاریخ پر حادثه این اقلیت دینی، چنین فهمیده می شود که یهودیان بیش از آنکه به عنوان پیروان دین موسوی، از لحاظ اعتقادات دینی و آیین مذهبی با پیروان دیگر ادیان و مذاهب تفاوت داشته باشند، به لحاظ ساختار و بافت مستقل و مستحکم درونی که آنها را به صورت جامعه ای مستقل و متمایز از دیگران جلوه داده است بازشناخته می شوند. در واقع اقلیت یهودی هیچ گاه قابل قیاس با اقلیت های دیگری مانند اقلیت زردشتی یا مسیحی نبوده است. به عبارت دیگر ، آنچه یهودی را از غیر یهودی متمایز می کند تنها مسئله دین نیست، پیوند ها و علقه های مستحکم درونی میان قوم یهود و تلاش آنها به منظور حفظ استقلال و جدایی آشکار از اقوام دیگر، حصاری بلند میان آنها و جامعه اطرافشان کشیده است و حفظ این فاصله حائز اهمیت است. با بازتاب و انعکاس بیرونی این تفکر در طول تاریخ، بیانگر خصلتهای منحصر به فردی است که توجه به آنها در تحلیل و بررسی تاریخ و فرهنگ جوامع یهودی در سرزمین های گوناگون تا حد زیادی راهگشا است. از مهمترین خصلت ها سیال بودن و جریان مستمر مهاجرت در میان این قوم است. یهودیان قومی کوچ رو هستند، اما نه به تعبیر خودشان سرگردان و نه مانند عشایر و ایلات کوچ رو منتظر فصل گرما و سرما، بلکه مراکز قدرت سیاسی و تجاری هموره مورد توجه یهودیان و محل تمرکز و استقرار آنها بوده است. چنان چه در نوشتار ها آمده است که در ایران، شهرها و مراکز مهم تجاری بیشترین جمعیت یهودی را داشته است و در دوره های انتقال قدرت و تغییر مراکز سیاسی و یا تغییر مسیر راه های بازرگانی و شکل گیری مراکز جدید اقتصادی، یهودیان به سرعت در مراکز جدید مستقر شده اند. از سویی با روی کار آمدن قدرت های سیاسی بر کشور و اشاعه فرهنگی نوین بر سطوح مختلف مردمی باعث گردیده که این اقلیت دینی نیز تحت تاثیر اقتضاهای زمانی قرار گیرد و تغییراتی در فرهنگ ، نگرش و ارتباطات اجتماعی آنها صورت پذیرد از این روی مقاله حاضر با هدف بررسی معماری زیارتگاه سارح بت آشر از سازه های یهودیان در ایران با تاکید بر یهودیان مستقر در شهر اصفهان می پردازد.
تاریخچه قوم یهود
قوم بنیاسرائیل بازماندگان قبایلی هستند که ابتدا در حدود 4000 سال پیش در جنوب بینالنهرین ساکن بودهاند، بعد به سرزمین کنعانیان(فنیقیهایها) و سپس به مصر مهاجرت کردهاند. در مصر مورد ظلم و ستم قرار گرفتهاند و با ظهور موسی در حدود 3350 سال پیش، به دین موسی گرویدند و طی مهاجرتی معروف توسط وی دوباره به سرزمین کنعان انتقال داده شدند. (ساسون، (1976 این قوم در حدود 3000 سال پیش اولین دولت خود را در همان سرزمین بنیان نهادند . بعدها در اثر هجوم بیگانگان و جنگهای داخلی 11 قوم دیگر از بین میروند و یا به عنوان برده در قوم یهودا ادغام میشوند. افرادی را که امروزه به بنیاسرائیل منسوب میکنند، در واقع بازماندگان قوم یهودا هستند. اجداد قوم بنیاسرائیل در ابتدا از شاخههای آرامیزبان قوم سامی بودند و یک واحد مستقل قومی یا زبانی به شمار نمیرفتنددر آغاز ((عبرانی)) نامیده میشدند و سپس ((بنیاسرائیل)) و بعد از تبعید گروهی از بزرگانشان در بابل(539-598 قم) به ((یهودی)) شهرت یافتند، زیرا تبعیدیان از قبیله ((یهودا یکی از 12 قبیله تشکیل دهنده بنیاسرائیل)) بودند.
2
یهودیان در ایران
تاریخ حضور یهودیان در ایران به بیش از سه هزار سال پیش باز میگردد و مهاجرتهای اجباری یهودیان از اسرائیل به آشور، بابل و بخشهای غربی و مرکزی ایران در طی چند دوره متوالی صورت پذیرفته است. در زمان کورش بزرگ، یهودیان اجازه یافتند به سرزمین اسرائیل که بخشی از امپراتوری هخامنشی شده بود، بازگردند و معبد خود را بازسازی کنند. اما گروهی از آنها در ایران ماندند و آزادانه دین و فرهنگ خود را حفظ کردند. این روایتِ رواداریِ کورش نسبت به یهودیان در عهد عتیق از کتاب مقدس آمدهاست و یهودیان جهان به همین دلیل او را یکی از ناجیانِ قوم خود میدانند. مهاجران یهودی پس از مهاجرت به ایران بیشترین تراکم را در دو مکان داشته اند؛ این دو مکان برگزیده این قوم کوهپایه ی دماوند و گیلیارد ( جلعاد) و نزدیکی اصفهان بوده است. ( حبیب لوی) پس از استقرار این قوم در سراسر سرزمین ایران فعالیت های مذهبی و فرهنگی خود را ادامه داده و شروع به تاسیس زیارتگاه های مذهبی و کنیساها نمودند. این قوم پس از سالیان دراز سکونت در ایران مانند تمامی ایرانیان حکومت های متفاوتی را تجربه نمودند و این تفاوت ها در طول سالیان باعث گردیده تا فرهنگ های بومی ایران نیز در فرهنگ این قوم وارد گردد . از این روی بررسی فرهنگ و معماری برای آشنایی کاملتر این قوم حائز اهمیت می باشد.
یهودیان اصفهان
درباره تاریخ ورود یهودیان به اصفهان، تاریخ نگاران و جغرافی نویسان آرای بسیار متفاوتی ارائه کرده اند .بسیاری از جغرافی نویسان مسلمان، از جمله ابن حوقل ( 367 -366 :1889 )؛ ابن فقیه(( 262-1967:261 ، مقدسی 388 :1967)، (389، قزوینی((1848:197، و یاقوت حموی :1965) ج 454-453/5؛ (1846:443 بر این رأی متفق اند که یهودیان در زمان بختنصر، از سرزمین شام اخراج و به طرف سرزمینهای جنوبی رانده شدند .آ نها که مقداری از آب و خاک سرزمین شان را همراه داشتند، به هر جا که می رسیدند آب و خاک آنجا را با آب و خاک سرزمین خود مقایسه می کردند تا شبیه ترین مکان به وطن خود را برای سکونت انتخاب کنند .تا اینکه به سرزمینی به نام اشکهان و یا بنیحنا / بنجار نزدیکی شهر جی رسیدند و آب و خاک آن را بسیار شبیه سرزمین خود یافتند و در این محل که در آن زمان بایر و ویران بود، ساکن شدند،در آبادی آن کوشیدند و به کشاورزی و کاشت درختان پرداختند .این مکان از آن پس به یهودیه اشتهار یافت . طبق روایت این دسته از منابع که بسیاری از بخش های آن به افسانه شبیه است ، یهودیان بر این امر تأکید می کنند که آنها بانی و سازنده اولیه اصفهان بوده اند(. (Isfahan, in judaica, 1978: 9/78-79 دسته ای دیگر از منابع، به ویژه منابع زرتشتی ، اسکان یهودیان اصفهان در جی را به همسر یهودی یزدگرد اول و مادر بهرام شوشندخت، دختر رش گلوتاک گور در نیمه اول قرن پنجم میلادی نسبت می دهند.به گفته حافظ ابونعیم اصفهانی، پیش از اسلام یهودیه را کوی جهودیان می نمامیده اند. بر اساس اطلاعات همین منبع، یهودیه از غرب قریه سنبلان ( سنبلستان فعلی) و خرجان، از جنوب به خشینان ( احمد آباد فعلی) و جروا آن، از شرق به قریه یوان و از شمال به کما آن و اشکهان محدود می شد. یهودیه نه محله داشت که بزرگترین آنها می توان به محله باذانه، کوراء و ملنجه اشاره کرد . ( ابونعیم، 1934؛ ج /1 (16 در جریان فتوحات اسلامی، عمر عبداالله بن بدیل بن ورقا خزاعی را در سال 23 ق به اصفهان فرستاد. عبداالله جی را به صلح فتح کرد بدان شرط که اهل آن خراج و جزیه بپردازند. سپس حنیف بن قیس را که درسپاه او بود، به یهودیه فرستاد و او با ساکنان یهودیه نیز به همان شرایط صلح کرد. ( بلاذری، 1319ق : 71؛ (73 تا چندی پس از دهه های پایانی قرن چهارم، دو شهر جی ( شهرستان) در خاور و یهودیه در باختر را روی هم اصبهان میخواندند. ( یعقوبی، (44-43 :1367؛ ابن رسته، 247 :1967، ابن حوقل ، 362 :1889؛ اصطخری؛ .(198 :1967
به گزارش ابونعیم اصفهانی ( :1934 ج ( 16 /1 در سال 150 ق ایوب بن زیاد، عامل خراج و فرمانده سپاه منصور عباسی، در یهودیه بازاری بنا کرد و درعمران و آبادانی آن کوشید و در نتیجه مساعی اوضاع اقتصادی یهودیه رونق یافت. از سده چهارم، یهودیه با رشدی سریع تر، بر جی برتری یافت و از نظر کشاورزی و تجارت به شهری بزرگ، آبادان و پر رونق تبدیل شد؛ به طوری که با همدان آن روز برابری می کرد. ( اصطخری؛ 199-198 :1967؛ ابن حوقل ، 363 :1889، مقدسی، (389 - 388 : 1967 به روایت یاقوت ( :1965 ج (454-453 /5
