بخشی از مقاله
بررسی سیر تحول آموزش معماری در ایران با نگاهی به نقش فارغ التحصیلان در معماری امروز
چکیده
در روند تحولات معماری ایرانی آنچه که امروزه به چشم می آید نا بسامانی و ناهماهنگی عمیقی است که به ریشه های معماری ما چنگ انداخته است. از آن جا که یک اثر معماری از فکر و ذهن معمار آفریننده خود تراوش می شود و معماران جامعه ما فارغ التحصیلانی هستند که در دانشکده های معماری آموزش دیده اند لذا برای حل این مشکل بهتر است تعاملی سازنده میان آموزش معماری و نیاز جامعه ایرانی برقرار گردد. در این راستا پرسشنامه ای تهیه گردید و از 100 نفر از فارغ التحصیلان این رشته نظرسنجی انجام گرفت. به منظور ارزیابی داده ها از نرم افزار SPSS 13 و آزمون فریدمن استفاده شده است. پس از بررسی داده ها می توان گفت هماهنگ سازی سیستم آموزش با تاریخ و فرهنگ ملی و بومی جامعه موجب می شود تا معماری با ارزش ها و هنجاری های جامعه هماهنگ گردد، تنها با آموزش هماهنگ دانشجویان است که می توان معمارانی نوآور و سازنده با تفکری مواج ساخت. از آنجا که آموزش علمی معماری در طول 72 سال عمر خود نتوانسته است معماری و معماران ایرانی را در آن سطح و جایگاهی که شایسته است قرار دهد بجاست که در پهنه گسترده تری بررسی گردد.
واژگان کلیدی: آموزش معماری، سر فصل دروس معماری، فارغ التحصیلان معماری، معماری امروز
-1مقدمه
آنچه که امروز به عنوان بحران معماری ، هویت گم شده ی معماری ایرانی و نا به هنجاری در معماری امروز ایران مطرح می شود ریشه در عدم تعامل میان آموزش معماری از یک سو و نیا زجامعه از سوی دیگر دارد. از آن جا که یک اثر معماری از فکر و ذهن معمار آفریننده خود تراوش می شود پس شایسته است که بگوییم نقش معمار موثرترین نقش در خلق یک معماری ارزشمند می باشد. از آن جا که طراحان امروز جامعه ما فارغ التحصیلانی هستند که در دانشگاه های این کشور آموزش دیده اند و برای ورود به بازار کار آماده شده اند پس به جاست که بررسی نقش آموزش در هویت بخشی و سامان بخشی به بحران معماری ایران مورد توجه قرارگیرد. آیا معمار ایرانی در روند آموزشی خود با روح معماری ایرانی آشنا می گردد و هویت جامعه ایرانی در ذهن یک دانشجوی ایرانی جای خود را یافته است که در مسیر این تغییر و تحولات که منجر به شکل گیری یک بنای ایرانی می گردد بتوانیم نگاهی به هویت خویش و جامعه داشته باشد. این مقاله برآن است که با نگاهی گذرا به تاریخ آموزش معماری در جهان و ایران به بررسی سیر تحول آموزش معماری در دانشگاه های کشور پرداخته و تطابق و یا عدم تطابق میان محتوی آموزشی را با نیازامروز جامعه بسنجد. سپس با نگاه تحلیلی به روند ورود دانشجو به مسیر آموزش معماری و سپس خروج از دانشکده و ورود به بازار کار حرفه ای می پردازد. آنگاه پیمایش میزان رضایتمندی فارغ التحصیلان از آموزش های فراگرفته را تحلیل کرده در پایان پیشنهادات و نتیجه گیری ارائه خواهد شد.
-2 سیر تحول آموزش معماری در دنیا
در منابع مربوط به تاریخچه ی آموزش معماری، سر منشاء آموزش معماری، به عنوان بخشی از آموزش دانشگاهی، در فرانسه قرن هفده ذکر می شود. تاسیس آکادمی سلطنتی معماری توسط لویی چهاردهم در سال 1671 میلادی در واقع "آغازی بود بر پایان نظام استاد و شاگردی " .(Cunningham, 1993) پرفسور برودبنت1 در سخنرانی افتتاحیه سمپوزیم پورترفاوث2 تاریخ فوق را تا قرن پانزدهم در فلورانس ایتالیا به عقب برد. برودبنت با ذکر بحث و جدل های سال 1460 میلادی بین لئون باتیستا آلبرتی3 و لورنزودامیچی4 به مبنای اولیه مدرسه ای شدن آموزش معماری اشاره می کند. به گفته وی لورنزو که خود را فردی اهل عمل می دانست، در بحث هایی که با آلبرتی داشت، به اهمیت نظر و نظریه پردازی پی برد و از این رو در دهه 1470میلادی مدرسه خصوصی خود را به نام "آکادمیا پلاتونیکا" 1 (Acadcmia platonica) تاسیس کرد. از جمله فارغ التحصیلان "آکادمیا" یکی لئوناردوداوینچی بود که در سال 1475 میلادی به مدرسه وارد شد و دیگری میکل آنژ بود که از سال 1480 میلادی در آنجا مشغول به تحصیل گردید.
مدرسه بلوندل را می توان اولین مدرسه تمام وقت معماری دانست که در سال 1743میلادی تاسیس شد. این مدرسه خصوصی از طریق انتقال تجربیات و یافته های خود به مدرسه آکادمی، تاثیر بهسزایی در تحولات بعدی آموزش دانشگاهی معماری به جای گذاشت. تا این مرحله بیشتر آموزش های این مدارس آموزش نظری و گذشته گرا بود و این در حالی بود که بخش عمده فعالیت های ساختمانی را معماران سنتی و پیشه وران فنون ساختمان اجرا می کردند کسانی که مهارتهای خود را از سده های میانی با آموزش های شفاهی و کار عملی آموخته بودند .(Risebero, 1989) این همان نقطه در تاریخ است که فاصله نامیمون میان "معمار تحصیلکرده " و " معمار پیشه ور" ریشه گرفته است، فاصله ای که صنعت ساختمان تاکنون از آن رنج برده است.
-1-2 مدرسه بوزار
پس از انقلاب فرانسه، دولت انقلابی در سال1793 میلادی کلیه آکادمی ها را منحل اعلام کرد و در سال 1819 میلادی بود که " آکادمی" تحت عنوان مدرسه هنرهای زیبا (بوزار) بازسازی شد .(Hansford & Smith, 1980)
جایگزینی آکادمی سلطنتی معماری با مدرسه هنرهای زیبا (بوزار) در فرانسه پس از انقلاب و گرایش آن مدرسه به الگوهای کلاسیک یونان باید در این چهار چوب ارزیابی شود. چند جریان عمده را می توان به عنوان وحوه مشخصه روش بوزار ذکر کرد
:(Cunningham,1993)
1. گروه بندی دانشجویان در آتلیه هایی که هر یک را یک استاد هدایت می کرد.
2. آموزش دانشجویان مقدماتی به دست دانشجویان سال های بالاتر
3. آموزش طراحی به وسیله معماران حرفه ای
4. تمرین طراحی به عنوان هسته مرکزی برنامه آموزشی
5. شروع به طراحی، بلافاصله پس از ورود به آتلیه
6. اتخاذ روش قانونمند برای طراحی؛ شروع با اسکیس
7. ایجاد روح رقابت به عنوان یک ابزار آموزشی
8. آموزش گونه های ابنیه به صورت پدیده هایی تجریدی در شرایطی تجریدی(.(Gulgonen laisncy, 1982
ضمن اینکه پروژه های طراحی یا " کنکورها" در مرکز فعالیت های آموزشی بود این مدرسه کلاس های درسی نیز در زمینه های تاریخ، مبانی نظری و شاخه های مختلف علوم داشت .(Davey, 1989)
دروس اصلی شامل: ایستایی و مقاومت مصالح، هندسه ترسیمی و فن برش احجام دروس دیگر عبارت بودند از: تاریخ معماری،ریاضیات، فیزیک، شیمی، نقشه برداری و رلوه، مبانی نظری ساختمان، مبانی حقوقی حرفه ساختمان، مبانی نظری معماری، تزیئنات، طراحی تزیئنی و مجسمه سازی .(Hansford & Smith,1980) پروژه های طراحی در مدرسه بوزار، می بایست یک فرآیند سیستماتیک را در پیش گیرند. این فرآیند را می توان به این شکل خلاصه کرد: اسکیس، مطالعه پلان ها، مقاطع، نماها، راندو (پروژه آماده تحویل) در بوزار دو نوع آموزش جریان داشت: تئوری در کلاس ها و طراحی در آتلیه ها دو قسم کاملا جداگانه ای که افراد بسیار متفاوتی ارائه می کردند .(Broadbent, 1994) این امر شاید دیرپاترین میراث سنت بوزار است که هنوز هم به عنوان یک موضوع شاخص در مباحث مربوط به آموزش معماری مطرح است؛ یعنی نیاز به تلفیق و انسجام دروس یا آگاهیهای آموزش داده با فرآیند تمرین های طراحی. سنت بوزار در حدود 150 سال سلطه خود را حفظ کرد و در طول این مدت مهمترین عامل تاثیرگذار بر آموزش معماری بود.5 علاوه بر بوزار جنبش های دیگری هم بوده اند که در شکل گیری آموزش معماری امروز نقش ایفا کرده اند باوهاوس آلمان در آن میان تاثیر گذارترین جنبش در مقیاس جهانی بوده است.
-2-2 مدرسه باوهاوس
مدرسه باهاوس که در سال 1919 میلادی در وایمار بر پا شد تلفیقی بود از دو مؤسسه قبلی یعنی " آکادمی هنرها " و " مدرسه هنرها و صنایع " والتر گروپیوس، مؤسس باوهاوس، نیت خود را استقرار وحدتی اساسی می داند که از دیدگاه او در بطن همه شاخه های طراحی موجود است. به اعتقاد وی این وحدت می یابد از طریق نظام آموزشی مدرسه هدف گیری شود (Groplus, .1935) در اولین اطلاعیه باوهاوس می آید: "..... معماران، مجسمه سازان، نقاشان همه ی ما باید به هنرهای دستی باز گردیم .(Bayer et al., 1959) این تاکید بر هنرهای دستی از جنبش هنرها و صنایع 1880 بریتانیا منشأت می گرفت. جنبش هنر و صنایع در پی از میان بردن تهدید روز افزون ماشینی شدن تولید برهنرهای دستی و بیان فردی و همچنین وحدت بخشیدن دوباره به هنرهای خلاقه بود. مفهوم هماهنگ سازی " هنرها و صنایع دستی " با " سبک نوین ماشین " از راه " جذب روح مهندسی در هنر" را می توان مهمترین خدمت باوهاوس به آموزش نوین طراحی به حساب آورد .(Bayer, et al., 1959) گروپیوس، سنت آکادمی را به خاطر حاکمیت تفکر "هنر برای هنر" مورد استفاده قرار داد .(Gropius, 1935) فضای آموزشی باوهاوس فضای ضد آکادمی، بی اعتماد به تئوری، مبتنی به تجارب عملی و بالاتر از همه حساس نسبت به نیازهای جامعه توصیف می شود .(Cunningham, .1980)
برنامه درسی باوهاوس از دو بخش اصلی تشکیل می شد:
1. آموزش های عملی در کار با مواد و ابزار مختلف
2. آموزش های رسمی تحت عناوین زیر:
ابعاد وجنبه ها شامل: مطالعه طبیعت و مواد ومصالح شیوه های ارائه شامل: مطالعه هندسه مسطحه، فن ساختمان، نقشه کشی و ماکت سازی طراحی شامل: مطالعه احجام، رنگ ها و ترکیب دروس نظری: در شاخه های مختلف هنرها و علوم ارائه می گردید. کل دوره در سه مرحله اجرا می شد:
مرحله 3ساله آموزش های فنی که به گواهینامه اشتغال شاگرد منتهی می شد.
آموزش های ساختمانی: مرکب از کار عملی در کارگاه های ساختمانی و آموزش های نظری در دپارتمان تحقیق باهاوس که منجر به دیپلم استاد کاری می شد
شاید نوآورانه ترین و تأثیرگذارترین عنصر نظام باوهاوس، که هنوز هم در مدارس معماری مورد توجه است، درس پایه و اصول طراحی باشد که یوهانس ایتن پی ریزی و هدایت کرد".6 پروژه ها و تمرینات این درس ناظر بر آزاد ساختن دانشجو بود از برداشت های قبلی وی از مفاهیم هنر، طراحی و .... ازراه مکاشفه در استعدادهای نهفته در موارد و مصالح " .(Cross, 1983) دروس تاریخ معماری به عنوان دو کمبود در برنامه آموزش باوهاوس ذکر می شود. تنها پس از سال 1927 میلادی موضوعات معماری از جمله ارتباطات محیطی و برنامه ریزی منطقه ای و مطالعات اولیه برای تشخیص نیاز ها، به برنامه آموزشی باوهاوس افزوده می گردد .(Cunningham, 1993) حتی اگر باوهاوس را الگویی ضعیف برای آموزش معماری به حساب آوریم7، به بیان میس وان دروهه این مدرسه: ".... یک طرز فکر بود، و همین واقیعت است که رمز تأثیر شگرف باوهاوس بر هر مدرسه معماری پیشرو در سراسر دنیاست" .(Cunningham ,1988)
-3-2 بعد از باوهاوس
آموزه های باوهاوس پیش و پس از انحلال به عنوان نماد مدرنیته شناخته شد و در سالهای بعد نیز پیروانی داشت این آموزه ها جنبش هنری ای با همین نام به وجود آورد که از جریانات مهم و تأثیر گذار قرن بیستم محسوب می شود. توسعه آموزش مدرسه ای معماری را با جنبش مدرن می توان در ارتباط دانست. از این پس منزلت معمار از یک پیشه ور یا استاد کار سر ساختمان به متخصص طراح پشت میز تغییر می یابد. نوربرگ شولتز درباره پدیده مدرنیزیم می گوید: پس از گرایش به سبک آموزی در آکادمی ها، مدرسه باوهاوس، انقطاعی کامل با هر نوع تاریخ گرایی بود. تاریخ هنر و معماری از برنامه آموزشی حذف و به جای آن تجربه آزاد با مواد و اشکال، به برنامه اضافه گردید؛ هرچند باید نوبه نو ابداع می شد. هدف، خلق یک سبک جدید نبود، بلکه برقراری یک شیوه رویکرد آزاد به امور بود، گفته می شد که این، برخوردی تازه با واقعیت است.
-3 تاریخچه آموزش معماری در ایران
امروزه منابع متفرقه ای از دوران کهن باقی مانده اند که اشاره بر وجود مراکز و نظام های آموزش عالی در سرزمین های ایران باستان می کند از برجسته ترین این مراکز می توان " فرهنگستان نصیبین" زیر نظر دولت ساسانی را نام برد8 که در آن اساتید رانده شده از آتن در حال کنکاش و آموزش مسائل پزشکی در ریاضیات و نجوم بودند.9 می توان گفت که آموزش عالی در ایران به فرم نوین و آکادمیک با تأسیس دارالفنون در اواسط قرن نوزدهم میلادی 1230) هجری شمسی) آغاز گردید. پیاده نظام- سواره نظام- توپخانه- مهندسی- پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی شناسی رشته هایی بود که در این مدرسه تدریس می شد و معلمان اتریشی در آن تدریس می کردند. پس از آن مدارس و مؤسسات برجسته آموزش عالی دیگری به تدریج شروع به کار کردند که از آن جمله مدرسه نظام (تأسیس (1246 و مدرسه علوم سیاسی (1278) را می توان نام برد.10 اولین دانشگاه جامع ایران (آمریکن کالج تهران) در سال 1309 تاسیس شد پس از آن دانشگاه تهران در سال 1314 دایر گشت، این دانشگاه بر اساس مؤسسات آموزش عالی فرانسه الگوبرداری شد و حتی بیشتر طراحان ساختمان های دانشگاه تهران مهندسین فرانسوی بودند.
در واقع آموزش دانشگاهی معماری در ایران با تأسیس دانشکده هنرهای زیبا در دانشکده تهران آغاز شده است. این مدرسه را آندره گدار به سال 1319 برپا و تا چند سال اداره کرد. دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، مطابق الگوی مدرسه هنرهای زیبای پاریس (بوزار) قالب ریزی شد. در این دانشکده از نظام آتلیه ها، اسکیس ها، راندو، آموزش دانشجویان جدید (مقدماتی) به دست دانشجویان قدیمی تر (سال بالایی) و برنامه درسی بوزار تقلید گردید. به طوری که حتی عنوان دانشکده نیز (هنرهای زیبا) ترجمه ای از بوزار (Beaux-Arts) بود.
آتلیه ها را که هر کدام یک معمار حرفه ای اداره می کرد، عنصر اصلی ساختار دانشکده بودند و پیشینیه حرفه ای، سلیقه هنری و شخصیت استاد هر آتلیه، تعیین کننده گرایش آن آتلیه بود. درست مشابه آنچه که در مدرسه بوزار نیز وجود داشت (Carlhian, .1979) کمبودهای اساسی نظام بوزار در نسخه بدل آن، یعنی دانشکده هنرهای زیبا منعکس بود در حالی که در مدارس دیگر نیز بالطبع مشکلات مشابهی داشته اندویژگی. های خاص هر مدرسه عمدتاً تابعی بود از عرف های آموزشی کشورهایی که اکثریت مدرسان از آنجا فارغ التحصیل شده بودند. تغییرات عمده در نظام آموزشی دانشکده هنرهای زیبا در سال 1347 پس از ناآرامیهای دانشجویی پاریس و تجزیه شدن مدرسه بوزار به چند واحد آموزشی اتفاق افتاد.
از سویی افزایش مراکز تحصیلات عالی، بستر مناسبی برای رشد طبقه متوسط جدید بود از آغاز دهه ی 1340 خورشیدی ،تحولاتی اساسی ،چه در رشد کمی مراکز آموزش عالی و چه در کیفیت آموزش پدید آمد و به منظور تامین نیروی لازم برای انجام برنامه های توسعه ای، دانشگاه ها و سایر مراکز آموزشی رشد چشم گیری یافت. از سال 1340 خورشیدی نظام آموزشی دانشگاه ها نیز تغییر کرد و نظام فرانسوی جای خود را به نظام آمریکایی داد (بهنام، .(102: 1373 در طول دهه 1350 پس از آنکه نظام بوزار برانداخته شد دانشکده هنرهای زیبا با نسل جدیدی از مدرسان، گرایش های مختلفی را تجربه کرد. یکی از موضوعاتی که در آن روزها البته به صورت نه چندان قوی مورد بحث قرار گرفت گرایش به معماری ایران و بررسی ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی آن بود. پس از جنگ جهانی دوم رفته رفته محمدرضا شاه پهلوی تصمیم به تغییر الگوی مؤسسات آموزش عالی ایران از سیستم دانشگاهی فرانسه به سیستم های آمریکایی گرفت از این رو بود که در اواخر دهه 1950 میلادی سعی در جلب همکاری دانشگاه های آمریکایی نمود.
-4 آموزش در ایران پس از انقلاب
پس از انقلاب آموزش عالی به سمت تمرکز هر چه بیشتر سوق یافت. با تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی در خرداد ماه 1359 مرجع قانون گذاری نظام جدید آموزش عالی به شیوه متمرکز موجودیت یافت و به دنبال آن علاوه بر گزینش دانشجو، گزینش اعضای هیئت علمی، تدوین برنامه های درسی و مقررات آموزشی نیز به شیوه متمرکز و از طریق آن ستاد دنبال شد. مبتنی بر آن نظام جدید به کلیه دانشگاه ها و موسسات اموزش عالی به اجرای برنامه درسی واحد برای یک رشته معین موظف شدند. آموزش عالی در حال حاضر در ایران، شامل آموزش های دانشگاهی منتهی به مدارک کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری است. امروزه قریب به 400 دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی در ایران در حال فعالیت است (وفامهر و صنایعیان، .(1387 مراکز آموزشی فعال در نظام آموزش عالی ایران عبارتند از:
-1-4بخش دولتی
در حال حاضر علاوه بر دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی وابسته به وزارتخانه ها- علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت و درمان و آموزشهای پزشکی- مراکز دیگری با کسب مجوز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دانشجو می پذیرند. از جمله این مراکزدانشگاه فنی و حرفه ای، مراکز تربیت معلم وابسته به وزارت آموزش و پرورش و مؤسسات آموزش عالی وابسته به سایر وزارتخانه ها مانند امور خارجه، پست و تلگراف، راه و ترابری و غیره است. دانشگاه فنی و حرفه ای در خرداد 1390 در طرح انتقال آموزشکده های فنی و حرفه ای وزارت آموزش و پرورش به وزارت علوم و تحقیقات تأسیس گردید. علاوه بر این دانشگاهی تحت عنوان دانشگاه جامع علمی – کاربردی در سال 1371 به منظور تقویت آموزش های فنی و حرفه ای و تربیت نیروی انسانی ماهر تأسیس گردیده است.
-2-4 بخش آموزش از راه دور (دانشگاه پیام نور)
یکی از دانشگاه های ایران است که در سال 1367 تاسیس شد. شیوه آموزشی این دانشگاه آموزش بارز و از راه دور است. دانشگاه پیام نور بزرگ ترین شبکه آموزش عالی دولتی ایران و از بین دانشگاه های باز دانشگاه پیام نور در آسیا دوم و در جهان ششم می باشد. دانشجو رسمی از طریق کنکوررسمی سازمان سنجش ودانشجو فراگیر ابتدا یک ترم را طی می کنند در صورت قبولی دروس ترم اول به عنوان دانشجو فراگیر پذیرفته می شوند.
