بخشی از مقاله
مبنای تمام مفاهیم در صنعت گردشگری مسافران هستند و مسافر کسی است که بین دو یا جند کشور یا چند محل در داخل یک کشور سفر می کند. همه گروه های مسافران که در قالب فعالیت های گردشگری سفر می کنند را بازدید کننده می خوانند.
ایجاد فرصت های شغلی مختلف نظیر فروشندگان محصول فرهنگی، عرضه کنندگان صنایع دستی و هنرهای سنتی، سوغات محلی، افزایش رستوران ها و اغذیه فروشان، اقامتگاه ها و... در پی توسعه فعالیت های گردشگری شکل می گیرند. به تعبیر دیگرگردشگری امروزه به یک رکن تجارت بدل شده است و درآمد سرشاری برای کشورهایی که جاذبه توریستی دارند به همراه دارد. امروزه کشورهای مختلف با بهره گیری از مواهب طبیعی، آثار باستانی، تمدن کهن یا حتی تکنولوژی جدید، شهرک های توریستی و امکانات تفریحی و قطب های توریستی هر ساله از چهارگوشه جهان افرادی را به خود فرا می خوانند تا با فروش کالا و خدمات، سیل درآمد را به کشورشان جاری کنند. در یکی از تعاریفی که پیتر برنز در کتاب درآمدی بر مردم شناسی گردشگری برای صنعت گردشگری نقل کرده، گردشگر را به عنوان مشتری معرفی می کند، در این تعریف آورده شده »گرچه سفر و گردشگری همواره به صورت یک صنعت تعریف می شود اما بهترین دیدگاه این است که آن را بازار تمام عیاری بدانیم که بیانگر تقاضا و الگوهای مصرف گرایی فزاینده ی بازدیدکنندگان برای تولیدات بسیار متنوع مسافرپسند است.)«برنز،:1385 ص (57 توسعه ی گردشگری علاوه بر این که در رونق اقتصادی جامعه و نیز افزایش فرصت های شغلی نقش به سزایی دارد، بر محیط و کالبد شهر هم تأثیرگذار است. احیای خانه های تاریخی کاشان و تغییر کاربری آن ها به اقامتگاه یا کاربری فرهنگی دیگر و همچنین احیای بافت تاریخی کاشان در پی توسعه ی صنعت گردشگری اتفاق افتاده است. کاشان با بیش از 45 هکتار1 بافت تاریخی، دارای ده ها خانه های تاریخی است که هرکدام زیرساخت گردشگری محسوب می شوند. تا یکی دو دهه ی پیش بسیاری از این خانه ها متروک و در ورطه نابودی قرار داشتند. اما با افزایش حضور گردشگر در کاشان،سرمایه گذاران متعدد که اغلب کاشانی نیستند با هدف تغییر کابری خانه ها به اقامتگاه یا کاربری فرهنگی، اقدام به خرید و مرمت این خانه ها کردند. و در همین راستا بافت تاریخی احیاء و تمام معابر آن سامان دهی و مرمت شده اند. بنابر این ورود گردشگر به منطقه بر کالبد شهر و و محل تأثیر می گذارد.
به هر شکل صنعت گردشگری در انواع مختلف تعریف شده است، گردشگری فرهنگی، کرشگری عشایر، گردشگری روستایی، گردشگری سلامت، گردشگری کشاورزی، گردشگری شهری، گردشگری طبیعت، گردشگری مذهبی و ... اما موضوع مورد مطالعه ی ما جنبه های مردم شناختی گردشگری زیارتگاه های کاشان است. بدیهی است زیارتگاه ها، بقاع امام زاده ها، مساجد، حسینیه ها، آرامگاه های مشاهیر، قدمگاه ها، آتشکده ها، عبادتگاه ها و... به عنوان گردشگری مذهبی تعریف شده اند. با توجه به وجود صدها اماکن مذهبی و مقدس گردشگری مذهبی یکی از مهمترین زیر مجموعههای صنعت گردشگری است که علاوه بر کمک به پایداری بنا در رشد و رونق اقتصاد جوامع نقش به سزایی دارد.
به طور کلی گردشگران مذهبی به دو دسته بخش پذیر هستند، دسته ی اول گردشگرانی که بنا به عقاید و باورهای مذهبی خود، در پی اجرای فرایض دینی و زیارت قبور امامان، امام زاده ها و ادای نذر، کسب ثواب به مکان مقدس مورد نظر خود سفر می کنند که این گردشگران زایر محسوب می شوند. در واقع این دسته از گردشگران، گردشگر نیستند بلکه زایر هستندکه می توانند ار هرطبقه اجتماعی باشند معمولاً خانوادگی، گروهی و از قبل زمان و مکان اقامت را پیش بینی و مشخص می کنند و چند روزی در آن جا اتراق می کنند. سفر به مشهد مقدس برای زیارت امام هشتم(ع) و شهر مقدس قم برای زیارت حضرت معصومه(س)، شیراز زیارت شاه عبدالعظیم و حتی سفر زیارت حج از این گونه هستند. هوگارت تحلیل گر و مورخ انگلیسی در تعریف سفر زیارتی، سفر به اماکن مقدس را به قصد کسب فضیلت معنوی یا شفا یا استغفار یا
-1 به استناد مدارک و اسناد موجود در آرشیو اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کاشان
ه
شکرگذاری می داند.(برنز،(142 :1385 اماکن مقدس به ویژه بقاع امام زاده ها در باور و عقاید مردم کشور ما کانون آرامش و امنیت روح و روانی بوده است دسته ی دیگر گردشگران مذهبی کسانی هستند که که برای پر کردن ایام فراغت خود از اماکن مذهبی و مقدس بازدید می
کنند بسیاری از اماکن مذهبی علاوه بر داشتن شاخص های زیارتگاهی دارای جاذبه های فرهنگی هستند. بسیاری از بناهای تاریخی مذهبی از قبیل بقاع متبرکه، حسینیه، تکایا، مساجد و... به علت قدمت و تزیینات معماری خاص آن ها توجه گردشگران متعددی را به خود جلب می کنند. عناصر فرهنگی و هنری بناهای تاریخی، نظیر هنر کاشی کاری، نقاشی، کاربندی، یزدی بندی مقرنس کاری، گچ بری و غیره از جمله شاخص های معماری اسلامی هستند که اندیشه و تعالیم مذهبی آن ها، این بناها را به جلوه گاه هنر معماری اسلامی تبدیل کرده اند. بنابر این بناهای تاریخی، مذهبی و اماکن مقدس به لحاظ تیپ شناسی گردشگری، زیرمجموعه ی گردشگری مذهبی تعریف می شوند. در کاشان پاره ای از بقاع متبرکه، مسجد و مدرسه آقابزرگ، مسجد جامع، مسجد و مدرسه امام خمینی(سلطانی)چارتاقی نیاسر و... به لحاظ تیپ شناسی در زیر مجموعه ی گردشگری مذهبی قرار دارند. شهرستان کاشان سرشار از اماکن مقدس و مذهبی است که هرکدام شان به علت تأثیر و پیامدهای فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، اقتصادی و روانی حائز اهمیت هستند. با توجه به این پیامدها، گردشگری مذهبی را می توان به گردشگری فرهنگی اجتماعی ربط داد کهمعمولاً این موضوع در مردم شناسی گردشگری بیشتر قابل بحث است. بسیاری از دگرگونی های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بزرگ در طول تاریخ با جهانگردی و مسافرت های سیاحان و ماجراجویانی آغاز شده است که در جریان سیاحت های خود، افکار، اندیشه ها و اعتقاد دینی و مذهبی خود را ارائه نموده اند. علوم مردم شناسی و انسان شناسی نیز در زمره ی علومی است که ریشه در همین امر دارد. بسیاری از اندیشمندان اولیه و پایه گذار این علوم خود در پی سیاحت ها و یا اقامت خود در مناطق دور افتاده با فرهنگ و علوم و آداب و رسوم این مناطق آشنا شده و با تدوین و نگارش آن ها، این علوم را به وجود آورده اندجهانگردان. دوران گذشته غالباً به منظور کشف مجهولات، کسب تجربه و ارضای کنجکاوی خود با سرمایه شخصی و همت خود جهان را می گشتند که کشف سرزمین های جدید، تبادل آداب و رسوم و فرهنگ، توسعه علوم و گسترش تجارت تنها بخشی از فواید سیاحت و گردشگری
آن هاست. (حسنجانی، وبلاک بلاگ)
محور موضوع این مقاله پژوهش و مطالعه ی مردم شناختی به لحاظ تأثیر گردشگری بر رفتارها و روابط اجتماعی و رویدادهای فرهنگی است که در اماکن مقدس و زیارتگاه های کاشان متداول است. زیارتگاه و اماکن مقدس نشان دین و مذهب هستند. خواه ناخواه نگرش هر شخصی نسبت به اماکن مقدس شکل ذهنیت دینی به خود می گیرد. بی گمان این اماکن بین شخص و مذهب میانگیر و واسطه است و به تبع آن دین هم انسان را یاری می کند تا به سوی خداوند رهنمون شود. بنابر این همه ی زیارت های دینی آداب و مراسم و شعایر مذهبی در این راستا گام بر می دارند، با این تفاوت که کارآیی هر کدام به تناسب میزان نیاز انسان و جامعه شکل می گیرد. تمام این آداب و سوم در چهارچوب دیدگاه های میراث فرهنگی، میراث معنوی تعریف می شوند. نقش میراث معنوی در جذب گردشگر کمتر از عناصر فرهنگی دیگر نیست. آداب و رسوم، آیین های مذهبی و ملی، صنایع دستی و هنرهای سنتیکه معمولاً به منظور جذب گردشگر، در کنار اماکن مذهبی، تاریخی و فرهنگی تولید و عرضه می شوند، هر کدام شان می توانند گردشگر را در خود نگه دارند امروز دراغلب محله های قدیمی شهرکاشان و در بیشتر روستاها و شهرهای تابعه ی این شهرستان گنبد و بارگاهی ازمحل
دفن امام زاده یا نماد و نشانه ای ازامام زاده ها موسوم به زیارتگاه به چشم می خورد که در نزد اهالی محل یا شهر و روستا از تقدس و احترام خاصی برخوردار هستند که پس از ورود علویان-آل علی (ع)- به کاشان ونیز قتل آن ها توسط حاکمان وقت، بر روی مزارات آن ها، آرامگاه ها و اماکن مذهبی بنا شده است. در برخی اماکن امام زاده یا شخصیتی دینی دفن نشده است ولی نام و نشان زیارتگاه بر آن ها نقش بسته است. زیارتگاه ها اعم از بقاع مترکه و اماکن مقدس که بنابر باور و عقاید به نیروی های فراطبیعی، حکم زیارتگاه پیدا کرده اند، جایگاه شریفه ای هستند که افراد زیادی برای تقرب به خدا در آنجا به التماس و تضرع می نشینند. زیارتگاه در لغت به معنی محل زیارت، جای زیارت کردن، مزار، زیارتگه، زیارت جای.(لغت نامه
ه
دهخدا، ج9، (13055 زیارت به مشاهد متبرک و بقعه ها رفتن و دعایی که برای امام ها و امام زاده ها و اولیاء خوانند.(فرهنگ لغت دهخدا، ج9، ص(13054 و زیارت کردن به معنی دریافتن مقام متبرک یا شخص متبرک، تعریف شده است (فرهنگ لغت دهخداهمانجا) حضور در پیشگاه شخص به جسم و جان، با توجه قلبی و حضور دل نسبت به اولیای خدا زیارت است و زیارت یکی از اعمال پسندیده و سنت های برجسته است که در احادیث معصومین نسبت به آن تأکید شده و پاداش های فراوانی برای زائر بنا گردیده است.(دائره المعارف تشیع، جلد2 ص.((392 زیارت ها فرصت های نیکویی اند برای دیدار با هم کیشان، در یک حال و هوای جشن و سرور و سرخوشی، که یادگارهای ماندنی به جا می نهند و نیرومندتر می دارند. این است که زیارت و زیارتگری به اندازه ی دنیا کهن است و همه ی دنیا پیروان خود را به آن برانگیخته اند.(مالرب، :1383 ص .(311
امادر عرف تشیع مراد از امام زاده فرزندان یا فرزند زادگان ائمه اطهار(ع) است و اصطلاحاً با ذکر حال و اراده ی محل، به مدفن و مزار متبرکه ی آنان و بزرگان سادات که در سراسر شهرها و روستاهای ایران پراکنده است، اطلاق می گردد.(دایره
المعارف تشیع، جلد2، همانجا)
احمد شاملو در کتاب کوچه(جلد2، ص (822-823 در شرح حال امام زاده ها گفته »امام زاده کلمه ای است که به اولاد و احفاد و اعقاب امامان اطلاق می شود لیکن امروزه از آن تنها مدفن و مرقدی را افاده می کنند که ذرّیه ی امامی در آن مدفون باشد، هر چند که در میان امام زاده ها، امام زاده ناشناس یا گمنام و یا فاقد شجره نامه ی اصیل نیز فراوان است و حتی بسیار است مقابری که تنها از روی عادت امام زاده خوانده می شود لیکن مزار درویش یا شیخ یا سیدی بیش نیست. امام زاده رایج ترین ابنیه مذهبی مورد علاقه ی شیعیان است. پس از رحلت امام رضا(ع) سادات علوی که به ایران رو آورده بودند مورد آزار و قتل قرار گرفتند. در نتیجه تعدادی مقابر مربوط و یا منسوب به آنان و به ائمه اطهار در ایران به وجود آمد و به سبب اعتقاد قلبی ایرانیان به ایشان و به جهت روحیات مخصوص مردم ایران، هر کجا چنین قبری سراغ می رفت زیارتگاه مردم گردید و به فراخور شأن مدفون و چگونگی محل، بقعه بارگاهی بر آن ساختند. در دوره مغول(قرن 7 و 8 هجری قمری) از این ابنیه بسیار ساخته شد و در دوران صفوی(قرن دهم تا دوازدهم) رونق فراوان یافت. تعداد امام زاده های ایران بیش از هزار است« میرچا الیاده، در » رساله در تارخ ادیان« جاهایی را که قدسین زیسته اند و عبادت کرده اند و یا مدفون شده اند، مقدس و متبرک می داند و معتقد است این اماکن بدین اعتبار، با دیوار و حصار و یا سنگ چین از فضای دنیوی هم مرز جدا می شود. حصار، دیوار و حلقه ی سنگ چینی که فضای مقدس را در بر می گیرد، جزء کهن ترین ساختارهای معماری حرم ها به شمار می رود. دیوار دور محوطه (مقدس) فقط مستلزم حضور دائم تجلی قدرت و یا تجلی قداست در میان فضای محصور و دال بر آن حضور نیست. بلکه علاوه بر آن، هدف از کشیدن دیواری، حفظ آدم ناوارد از خطری است که تهدیدش می کند، وقتی بی احتیاط پا به درون محوط نهد. قداست برای همواره برای کسی که بدون آمادگی یافتن و انجام دادن اعمال تقرب که در هر مذهبی واجب است بدان نزدیک شود، خطر ناک است. خداوند به موسی می گوید: »نزدیک میا و نعلینت را از پای بیرون کن، چون مقامی که ایستاده ای، زمین مقدس است.« (الیاده، :1385 ص.(348
