بخشی از مقاله
تاريخچه جنگ افزارهاي شيميايي و كاربرد آن ها
1ـ1 سلاح هاي شيميايي در دوران باستان:
گرچه تاريخ دقيق نخستين كاربرد مواد سمي در ادوار گذشته نامعلوم است، با اين حال مي توان به كارگيري آتش از جانب انسان را به عنوان نخستين حربه شيميايي نام برد.
كاربرد مواد شيميايي سمي حدود 600 سال قبل از ميلاد مسيح در كتا
ب هاي پوزانياس (Pausanias) مولف يوناني در شهر دلفي گزارش شده است.
در آن زمان مهاجمان يوناني براي از پاي در آوردن مدافعان دلفي آب رودخانه را به ريشه گياه خرق سفيد (Veratrum از جنس Hellebore) كه حاوي مواد سمي بود آغشته كردند و بدين گونه به سادگي شهر محاصره شده را تصرف كردند.
همچنين پروكيپوس، مورخ روم شرقي، در مورد جنگ هاي ساسانيان و روميان مي نويسد كه؛ سپاه ساساني براي تسخير دژهاي رومي ها زير ديوار آن نقب مي زدند.
گاهي اين نقب ها با نقب دشمن كه براي مقابله حفر شده بود برخورد مي كرد، در چنين شرايطي دو طرف مي كوشيدند با سوزاندن گوگرد، سربازان حريف را بيرون رانند.
همچنين در تاريخ حمل و نقل دريايي از آتش مشهور يوناني (The Greek Fire) فراوان صحبت شده است.
مخلوط آتش زا معمولاً شامل قير، گوگرد و مواد چسبنده همراه با روغن خام و آهك زنده بوده است. آتش يوناني در تماس با آب، خود به خود مشتعل مي شد.
در 1453 ميلادي كه ترك هاي عثماني به قسطنطنيه يا استانبول امروزي، آخرين سنگر روم شرقي (بيزانس) حمله بردند، به كندن نقب پرداختند؛ مدافعان شهر براي مقابله با آنها، در نقب ها با پخش دود حاصل از سوزاندن گوگرد كه همان SO2 مي باشد، ترك‌ها را دچار خفگي نمودند.
در 1862 و در جريان جنگ داخلي آمريكا پيشنهاد به كارگيري گاز كلر در عمليات نظامي مطرح شد. گرچه، كلر مورد استفاده واقع نشد ولي بدون شك فكر كاربرد گسترده و توليد صنعتي عوامل شيميايي متعلق به آمريكايي هاست. بعدها يك دوره تلاش ج
دي در مورد توسعه عوامل شيميايي و وسايل حمل آنها به صورت نارنجك، گلوله توپ و غيره آغاز گرديد.
در اواخر قرن نوزدهم انگليسي ها در جنگ بوثر از گلوله هاي توپ محتوي اسيد پيكريك استفاده كردند. بدين گونه به كارگيري متفرقه از عوامل شيميايي بتدريج زمينه را براي كاربرد گسترده آن در فاجعه 1915 فراهم آورد.
1ـ2 سلاح هاي شيميايي در جنگ جهاني اول:
با آغاز قرن بيستم و توسعه بيش از پيش دانش شيمي، زنگ خطر به كارگيري احتمالي و گسترده مواد شيميايي در جنگ ها براي دولتمردان اروپايي به صدا درآمد و آنها را واداشت طي قراردادي به كارگيري اين مواد را منفع كنند. اين قرارداد در سال 1907 بسته شد و به تصويب بيشتر كشورهاي اروپايي رسيد. با اين حال برخلاف قرارداد منع كاربرد سلاح شيميايي، اين جنگ افزار مخوف در مقياس گسترده اي طي جنگ جهاني اول به كار گرفته شد و چنانچه در تاريخ ثبت شده، جنگ شيميايي نخستين بار، زماني كه آلماني ها در اكتبر 1914 در نوشاپل گلوله هاي حاوي گاز اشك آور به سوي فرانسوي ها پرتاب كردند، آغاز شد ولي به سبب پراكندگي سربازان و محدود بودن شمار گلوله ها اين تاكتيك چندان كارساز نبود و حتي فرانسوي ها متوجه كاربرد آن نشدند. با اين حال آلماني ها دست از تلاش برنداشته و گاز كلر را نيز نخستين بار در 22 آوريل 1915 در يپرس (Ypres) بلژيك عليه سربازان مستعمراتي فرانسه و پياده نظام كانادايي كه هيچ ماسكي براي حفاظت نداشتند به كار بردند. علاوه بر اين آلماني ها به سرعت به فسژن و خردل روي آورده و آنها را در جبهه آزمودند. [1] به طوري كه عامل تاول زاي خردل گوگردي به وسيله آلماني ها در 1917 و در نزديكي دهكده يپرس بر ضد سربازان فرانسوي به كار گرفته شد و به همين دليل فرانسويان نام ايپريت (Yperite) را نيز به عامل خردل دادند. همچنين خردل با نام ديگري به نام صليب زرد (Yellow Cross) نيز شناخته شده بود چرا كه براي مشخص كردن مخازن حاوي آن علامت صليب زرد به كار مي رفته است.
به طور كلي در جنگ جهاني اول حدود 125000 تن عوامل سمي مشتمل بر 45 نوع عامل شيميايي مختلف به كار رفت كه در بين آنها 18 عامل كشنده و 27 عامل تحريك كننده بود. از ميان عوامل ذكر شده به طور عمده فسژن و خردل حدود يك ميليون و 300 هزار سرباز را از صحنه نبرد خارج كرد كه تعداد بيشماري از آنها براي هميشه نابينا شدند و تقريباً 100 هزار نفر جان باختند.
1ـ3 سرنوشت سلاح هاي شيميايي پس از جنگ جهاني اول
روند سريع ساخت جنگ افزارهاي شيميايي جديد و كاربرد وسيع آن طي جنگ جهاني اول و مهمتر از همه برانگيخته شدن احساسات عمومي باعث شد بيش از پنجاه كشور معاهده اي مبني بر عدم كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي را در ژنو امضا كنند كه به پروتكل 1925 ژنو (Geneva Protocol) معروف شد. اما تصميمي درباره منع ساخت اين سلاح ها گرفته نشد. علاوه بر اين با توجه به ويژگي هاي مواد شيميايي جنگي (پوشش وسيع، خواص مصدوم كنندگي شديد، افت روحيه شديد دشمن و نياز به نيروي متخصص و كارآمد جهت در
مان و رفع آلودگي) نظر كارشناسان نظامي پس از جنگ جهاني
اول، به شدت به طرف اين جنگ افزارها معطوف و موجب توسعه اين سلاح ها در كشورهاي غربي شد و بدين شكل روش هاي توليد بسياري از تركيبات شيميايي به دست آمد. بعضي ها گمان مي كردند كه در پناه اين معاهده جهاني در جنگ ها و درگيري ها از اين سلاح استفاده اي به عمل نخواهد آمد ولي تاريخ شاهد وقايع ناخوشايند ديگري بود.
در 1936، 650 تن عامل شيميايي توسط ايتاليا در جنگ عليه اتيوپي به كار رفت كه جان 15 هزار نفر را گرفت.
در جنگ هاي يمن، (67 ـ 1963) مصري ها از سلاح شيميايي استفاده كردند.
در 1938 ژاپني ها بمب هاي حاوي عوامل شيميايي، بر روي سربازان چيني فرو ريختند.
در جنگ هاي داخلي اسپانيا كه از 1936 آغاز شد و سه سال به طول انجاميد به فرمان استالين و در حمايت از جمهوري خواهان كه عليه ملي گرايان به رهبري فرانكو مي جنگيدند، در دو منطقه اسپانيا گازهاي سمي و همچنين عامل خردل به كار برده شد كه طي آن شمار زيادي از افراد غيرنظامي به هلاكت رسيدند.
1ـ4 سلاح هاي شيميايي در جنگ جهاني دوم
در جريان جنگ جهاني دوم مراكز پژوهشي ـ نظامي در آلمان، انگلستان، آمريكا و ژاپن به كوشش هاي خود جهت تهيه عوامل شيميايي با سميت زياد ادامه دادند. در آلمان سنتز عوامل بسيار سمي اعصاب تابون و ساربن آغاز و با تهيه سومان در سال 1944 دنبال شد كه سمي ترين عامل شيميايي در جنگ جهاني دوم بود. آلماني ها همراه با تلاش هاي پژوهشي جدي، كارخانه بزرگي براي توليد جنگ افزارهاي شيميايي و مهمات آن تاسيس كردند كه توليد ساليانه آن در 1943 حدود 180 هزار تن (اين مقدار 5/1 برابر عوامل شيميايي به كار رفته به وسيله دول متخاصم طي جنگ جهاني اول) بوده است. طبق گزارش ورماخت (wehrmaht) در اواخر جنگ، ذخيره عوامل شيميايي آلمان 70 هزار تن شامل 32 هزار تن ايپريت يا خردل و 13 هزار تن گازهاي اعصاب بوده است.
اسپي ير (Speer) وزير صنايع هيتلر در دادگاه بين المللي نورنبرگ اعلام كرد كه هيتلر خود طي جنگ جهاني اول مصدوم شيميايي بوده و بدين جهت به جنگ افزارهاي شيميايي جديد اهميت زيادي قائل بود. نيروهاي هيتلري همواره ذخاير جنگ افزارهاي شيميايي خود را افزايش مي دادند. آلماني ها در جريان جنگ دوم مرتكب بيرحمانه ترين جنايات عليه بشريت شدند. اتاق هاي گاز در اردوگاه هاي بوخن والد (Buchenwald)، آشويتس (Ausc
hwitz)، زاخرزن هاوزن (Sachsenhausen)، نوين گام (Neuengamme)، لوبلين (Lublin)، گروسه روزن (Grosse -Rosen)، راونز بروخ (Ravensbruck) و تربلينكا (Treblinka) كار مي كردند.
در 14 ژوئيه 1942 هيملر (Himmler) اجازه داده بود كه در برخي اردوگاهها از زندانيان براي آزمايش عوامل شيميايي استفاده كنند. در كل، تا پايان جنگ تنها 5/4 ميليوم زنداني بر اثر به كارگيري انواع عوامل سمي به وسيله شركت دگش وابسته به مجتمع صنعتي فاربين در اردوگاه آشويتس مسموم شده بودند. ن مكانيسم اثر عوامل شيميايي تركيبات آلي فسفردار را كشف نموده و بر اين اساس شيوه هاي جديدي را براي سنتز عوامل شيميايي پيشنهاد كردند. گرچه كوشش هاي انگليسي ها سري نگه داشته شد با اين حال گزارش هاي پژوهشي منظم و كاملي از طريق وزارت دفاع انگلستان به آمريكايي هايي كه در همين زمينه كار مي كردند فرستاده مي شد. ژاپني ها نيز در سال هاي جنگ هزاران ماده شيميايي سمي سنتز كردند، با اين حال ماده اي سمي تر از عوامل شيميايي جنگ جهاني اول به دست نياوردند.
در كل طي جنگ جهاني دوم با اين كه طرف هاي درگير (بويژه انگلستان، آمريكا، شوروي، ژاپن، آلمان و ايتاليا) همگي داراي ذخاير عوامل شيميايي بودند، ولي از اين جنگ افزارها استفاده چنداني به عمل نيامد؛ بويژه آلمان نازي در حين جنگ دوم جهاني با وجود ذخاير عظيم جنگ افزارهاي شيميايي هرگز از اين تسليحات استفاده نكرد چرا كه توازن قوا و وحشت آلماني ها از مقابله به مثل نيروهاي متفقين عامل بازدارنده اين اقدام وحشتناك احتمالي بود. به طوري كه نخست وزير وقت انگلستان “وينستون چرچيل” در سال 1942 يعني هنگامي كه انگليسي ها از لحاظ توانايي در زمينه سلاح هاي شيميايي قدرت لازم را داشتند، چنين بيان داشت كه :
دولت روسيه مدعي است كه آلماني ها در صورت نااميدي از حملات خود، ممكن است از گاز سمي بر ضد مردم و ارتش روسيه استفاده كنند. ما خود قاطعانه تصميم داريم از اين سلاح نفرت انگيز استفاده نكنيم، مگر اين كه ابتدا ارتش آلمان آن را به كار گيرد. به هر حال با شناختي كه از دشمن خود داريم، فراهم آوردن تداركات لازم به مقياس بسيار وسيع را ناديده نگرفته ايم. بنابراين تصميم گيري در اين خصوص كه هراس ناشي از به كارگيري سلاح هاي شيميايي نيز به جنگ هوايي افزوده شود، بر عهده هيتلر است.
تنها كاربرد عمده تسليحات شيميايي از جانب آلماني ها در جريان جنگ جهاني دوم، عليه نيروهاي شوروي صورت گرفت؛ ماجرا بدين قرار بود كه در ماههاي مه و ژوئن سال 1942، آلماني ها عليه واحدهاي نظامي و غيرنظامي شهر كرچ (Krauch) كه در يكي از معادن پنهان شده و دليرانه در مقابل دشمن مقاومت مي كردند، جنگ افزارها شيميايي به كار بردند.
1ـ5 سلاح هاي شيميايي پس از جنگ جهاني دوم
در جنگ ويتنام در دهه 1960 و سال هاي نخست دهه 1970 آمريكايي ها با به كارگيري عوامل شيميايي خطرناك بويژه عامل نارنجي آنچنان خسارات جبران ناپذيري به مراتع، جنگل ها و محيط زيست ويتنام وارد كردند كه هنوز پس از گذشت سه دهه و با وجود طرح هاي بزرگ ترميم، آثار شوم آن برطرف نگرديده است.
همچنين گزارش هاي تاييد نشده اي از كا
ربرد عوامل شيميايي توسط ويتنامي ها در كامبوج (1976)، و لائوس (1979) و به كارگيري نوعي عامل شيميايي توسط ارتش شوروي و نيروهاي دولتي افغانستان، عليه مجاهدان افغاني اعلام شده است.
همچنين مهمترين آزمايش آمريكايي ها در شمال شرقي برزيل در اكتبر 1984 انجام شد كه طي آن 7000 نفر كشته شدند. در اين آزمايش علاوه بر اين كه دو طايفه بومي به طول كامل از بين رفتند، گياهان و جانوران منطقه نيز دچار ضايعات جبران ناپذيري گرديدند.
با اين حال گسترده ترين و فجيع ترين كاربرد عوامل شيميايي ثبت شده پس از جنگ جهاني اول كه عليه نوع بشر به كار رفته، در دهه 8
0 ميلادي به وسيله رژيم عراق بوده است.
طي سندي كه توسط ايران به كنفرانس خلع سلاح ارايه شد تعداد تك هاي شيميايي عراق از ژانويه 1981 تا مارس 1988، 242 مورد تك با حدود 44 هزار قرباني ذكر شده كه هنوز هم با گذشت بيش از يك دهه از پايان جنگ، شاهد مرگ دردناك جانبازان شيميايي سال هاي جنگ هستيم. دولت عراق در پي شكست هايي كه در خوزستان، مناطق مرزي سرپل ذهاب، قصر شيرين و كردستان متحمل شد؛ بارها از عوامل شيميايي عليه سربازان ايراني و همچنين مردم غيرنظامي استفاده نمود و از همه دهشت بارتر فاجعه بمباران شيميايي شهر حلبچه در اول مارس 1988 (25/12/1366) بود. [2] اين وخيم ترين مورد به كارگيري سلاح شيميايي از زمان جنگ جهاني اول تاكنون بود كه طي آن 5000 نفر از اهالي حلبچه در اثر عوامل شيميايي جان باختند و 7000 نفر هم براي هميشه معيوب و فلج شدند و بدين ترتيب روح بشريت جريحه دار شد.
1ـ6 دورنماي آينده
عدم قاطعيت سازمان ملل متحد در برخورد و محكوم نمودن اين جنايات كه در واقع زير پا گذاردن پروتكل 1925 ژئو بود؛ بيم كاربرد احتمالي اين جنگ افزارها را در ساير بحران هاي منطقه اي و جهاني افزايش داد و سامانه هاي فكرافزاري را بر آن داشت تا با تنظيم و تدوين كنوانسيوني جامع، سعي نمايند بشريت را از وحشت اين سلاح مخوف برهانند و بدين گونه اعضاي كنوانسيون منع گسترش، كاربرد و توسعه سلاح هاي شيميايي بر آن شدند نابودسازي كليه تسليحات شيميايي را سرلوحه كاري خود سازند. با اين حال تا رسيدن به آرمان هاي موردنظر راه درازي در پيش است و با توجه به اين كه كشورمان ايران يكي از بزرگترين قربانيان جنگ افزارهاي شيميايي مي باشد و همچنين با عنايت به وضعيت ژئوپولتيكي ويژه كشورمان و احتمال درگيري هاي منطقه اي، به كارگيري اين جنگ افزارها، موضوعي دور از ذهن نمي باشد.
افزون بر تمام موارد ياد شده، بحث تروريسم شيميايي (Chemoterrorism) نه تنها براي ساير كشورها، بلكه در مورد كشور ما نيز مطرح است؛ بنابراين برماست كه هر چه بيشتر دانش خود را در اين زمينه و ساير زمينه هاي جنگ هاي نوين بالا برده و با مطالعه و پژوهش، توان پدافندي نيروهاي نظامي و نيز مردم عادي را در برابر اين گونه سلاح هاي مخوف افزايش دهيم تا در صورت بروز خطرات احتمالي از ايجاد فاجعه جلوگيري نماييم.
منابع:
1ـ شريفي مقدم، محمود؛ سير تحول جنگ افزارهاي شيميايي، مجله شيمي، مركز نشر دانشگاهي، 1370، سال چهارم، شماره يكم، صص 4ـ3 و 7.
2ـ علايي، حسين؛ خواجه كاوسي، بابك؛ صنايع، تسليحات و خلع سلاح شيميايي، تهران، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ دوم، 1374، صص 44، 46، 47.
3ـ پيرسون، گراهام؛ وداع با اسلحه، مجله شيمي، مركز نشر دانشگاهي، 1375، سال نهم، شماره سوم، صص 12ـ9.
منبع اصلي :
person. Graham, (Farwell to Arms), Chemistry in Britain, October 1995.
4ـ دكتر كبريايي زاده، عباس؛ دكتر سلطاني نژاد، كامبيز؛ عوامل شيميايي جنگي، نشريه رازي، بهمن 1377، سال دهم، شماره 1، ص 25.
5ـ پورحسن، نقی، عراق سلاح هاي شيميايي و جنگ تحميلي، نشريه سلام، به مناسبت بزرگداشت هفته دفاع مقدس، 2/7/1377.
