بخشی از مقاله
1 مقدمه
در ابتدای بحث خلقت، لازم است اشاره کنیم بر حسب فرض عقلی، موجوداتی که توسط خدا خلق می شوند، یا واجد تمام کمالات هستند(مجرد تام)، که دیگر نیازی به رشد و کمال ندارند، در حالیکه استعداد و توانایی شکوفا شدن را ندارند و همه فعلیت محضند و قطعا پرسیده می شود که چرا چنین موجوداتی آفریده شده اند؟ در جواب باید گفت: هدف آفرینش چنین موجوداتی چیزی جز همان وجودشان نیست. و نمی توان برای آن ها کمال دیگری در نظر گرفت .
و یا در حالت دیگر از خلقت،اگر موجودی که خدا میافریند مادی باشد، پیداست که در آفرینش این موجود، هدفی غیر از اصل وجود دارد. لذا حتما باید چنین موجودی از ماده خلق شود تا خاصیت تکامل و رشد داشته باشد. پس اراده خداوند بر این قرار گرفته است موجودی دارای اراده بیافریند که بر سر دو راهی قرار بگیرد و بتواند راهی را انتخاب و اختیار کند. همین انتخاب و اصل اختیار است که قدرت شکوفا شدن و تکامل را در جهت به فعلیت رساندنش به این نوع از خلقت می دهد.
چنان که گفتیم این موجود مادی در عالم ماده خلق می شود (در ظرف تغییر و تحول) تا ازین طریق استعدادهایش از قوه به فعل درآیند و تکامل یابد.
" پس جهان مادی مقدمه ای است برای آفرینش انسان. انسان باید برای انتخابش سر دو راهی قار بگیرد و الّا به کمالی که باید از راه انتخاب برسد نمی رسد. پس صحیح است که بگوییم خلقت جهان مقدمه ای است برای خلقت انسان و انسان را آفریدیم تا سر دو راهی قرار بگیرد و امتحان پس دهد. پس نتیجه این می شود که آفرینش جهان برای آزمایش انسان بوده است."ٌ
.1 محمدتقی مصباح یزدی،1367، صفحه .168
1
.2 هدف خلقت انسان
مسئله خلقت انسان و هدف از خلقت او، در میان تمام آفریده ها، دارای چنان اهمیتی است که قرآن توجه ما را نسبت به آن، به اندازه توجه نسبت به خدا یا همان خالق، جلب می کند.
الﱠذِینَیَذْکُرُونَاللّهَقِیَامًاوَقُعُودًاوَعَلَیجُنُوبِهِمَْیَتَفَکﱠرُونَفِیخَلْقِالسﱠمَاوَاتِوَالأَرْضِرَبﱠنَاخَلَقْتَماهبَسُبْحَانَکَاطِلًاذا فَقِنَاعَذَابَالنﱠارٌِ
"همانان که خدا را ]در همه احوال[ ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد میکنند و در آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند ]که[ پروردگارا اینها را بیهوده نیافریدهای منزهی تو پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار."
در این آیه به هدفداری خلقت جهان و انسان اشاره شده است. کلمه باطل به معنای هر چیزی است که در آن هدف و غرضی معقول نباشد .ٍ
و همین طور در آیه 16 سوره انبیا می فرماید: وَمخَلَقْنَاالسﱠمَاءوَالْأَرْضوبَیْنَهُمَالَاعِبِینَ
"و آسمان و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازیچه نیافریدیم."
اندیشمندان بعد از نفی باطل از عالم خلقت، برایشان واضح می شود که انسان برای جزا، دوباره در عالم دیگری برانگیخته می شود، چرا که مسئله خلقت بدون حشر باطل خواهد بود. در این آیات علاوه بر بیان حجت بر ثبوت معاد، اشاره می شود: "که اگر از رسم عبودیت تجاوز کنند، بر طبق آنچه حکمت الهی اقتضا میکند، مواخذه می شوند."َ در ادامه به ذکر اهداف خلقت انسان، با توجه به آیات قرآن می پردازیم:
-1-2 عبادت
وَمخَلَقْتُاالْجِنﱠوَالْإِنسَلِیَعْبُدُونِإِلﱠاُ "و من جن و انس را نیافریدم مگر آنکه مرا عبادت کنند."
بنابر آیه فوق، هدف از خلقت انسان، عبادت است. عبادت در لغت به معنای ستایش و پرستش و بندگی و فرمان برداری آمده است.ِ
.1 آل عمران ، آیه.191
.2 محمدحسین طباطبایی،1387،جلد4، صفحه .138
.3 محمدحسین طباطبایی،1387،جلد14،صفحه.364
.4 ذاریات، آیه .56
.5 علی اکبر نفیسی،بی تا، جلد4، صفحه . 2298
2
و همین طور آمده است: درباره خداوند دو جور عبادت داریم: یکی اطاعت از فرامین او و اینکه در زندگی روزمره راجع بحلال و حرام و غیره از دستورات خداوند و دین او پیروی کنیم، این عبادت به معنی طاعت و فرمانبری است و دیگری تذللی است توام با تقدیس یعنی بنده نهایت خضوع و ذلت را در برابر حق اظهار می دارد و در عین حال او را از تمام نقایص پاک و بتمام کمالات دارا می داند.ٌ بنظر می رسد که آیه فوق شامل عبادت در معنای اول است.
لازم به ذکر است که منظور از عبادت، نماز و دعا یا عمل خاصی نمی باشد و همه فعالیت های عبادی، اجتماعی، اقتصادی و ... انسان که دارای انگیزه الهی می باشند ، عبادت است. و انسان در همه حال، چه ایستاده، چه خوابیده و چه نشسته، می تواند در جهت تقرب خدا گام بردارد. علامه محمدتقی جعفری معتقدند:
انسان که با عنوان »خلیفه االله« در روی زمین معرفی شده، می تواند همه حرکات و سکنات خود را به عنوان »عبادت« و »پرستش« انجام دهد. بنابراین، کارگر و کارفرما در کارگاه، محصل و استاد در مراکز علم و دانش، نمازگزار و عابد در عبادتگاه همگی می توانند از کوچکترین حرکت عضوی و فکری خود تا بزرگترین فعالیت های عضوی و فکری را تحت پرستش عالی خداوند متعال در آورند، زیرا تنظیم زندگی مادی فردی و اجتماعی، از دستورات مورد تاکید خداوند است. اگر این دستور همراه با فرمانبرداری از خداوند متعال انجام شود، صورت عبودیت و پرستش به خود می گیرد، و چون انسان به سوی مادیات بیشتر جلب می شود. از این سلسله عباداتی به صورت محض و خالص با جنبه عبادی مانند نماز مقرر شده است تا وضع روانی او را تعدیل نموده، و از این که حرکات و سکنات وی تنها عنوان سود پرستی به خود بگیرد، جلوگیری کند. پس چنان که می بینیم، مفهوم عبادت در دین اسلام، به حالت روانی شخصی در چارچوبه یک عده حرکات عضوی منحصر نمی شود.ٍ
این نوع بندگی و عبادت، همان طی کردن مراحل کمال است. که انسان به تصفیه و تزکیه درون پرداخته و با انتخاب ها و گزینش های خویش، مراحل کمال را طی کرده و به سوی کمال مطلق گام برمیدارد.َ
انسانی که در دانشگاه در حال تدریس است،یا در حال یادگیری، انسانی که به کشت و زرع مشغول است، همه در حال عبادتند.
و البته واضح است که عبادت به معنای خاص، دارای مناسک و شرایط ویژه ای می باشد. قُلْإِنﱠصَلَاتِیوَنُسُکِیوَمَحْیَایَوَمَمَاتلِلﱠـهِیرَبِّالْعَالَمِینَُ
"بگو: »در حقیقت، نماز من و ]سایر[ عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است."«
بنابر آیه فوق، رفتارها و گفتارهای خاصی که در اسلام به عنوان نماز و دعا و نیایش برشمرده شده اند نیز، نشان و جلوه ای خاص از بندگی و عبادت به درگاه خداوند است. عبادت از جمله اهداف نظری خلقت انسان است.
.1 سید علی اکبر قرشی،1371، جلد 4، صفحه .279
.2 محمدتقی جعفری،بی تا، صفحه .145
.3 عبدا... نصری،1390، صفحه .87
.4 انعام، آیه .162
3
-2-2آزمایش و امتحان از جهت نیکوکار بودن
الﱠذِیخَلَقالْمَوَالْحوْتَلِیَبْلُوَکُمْیَاهَأَیﱡکُمأَحْسَنُعَمَلًاوَهُوالْعَزِیزُالْغَفُورٌُ "همانکه مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید، و اوست ارجمند آمرزنده."
وَهُوَالﱠذِیخَلَقَالسﱠمَاوَالْأَرْضَاتِفِیسِتﱠهِأَیﱠامٍوَکَانَعَرْشُهُعَلَیلِیَبْلُوَکُمْالْمَاءِأَیﱡکُمأَحْسَنُعَمَلًاوَلَئِنقُلْتَإِنﱠکُم مﱠبْعُوثُونَمِنبَعالْمَوْتِدِلَیَقُولَنﱠالﱠذِینَکَفَرُواإِنْهَـ ذَاإِلﱠاسِحْرٌمﱡبِینٌٍ
"و اوست کسی که آسمانها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود، تا شما را بیازماید که کدامیک نیکوکارترید! و اگر بگویی: »شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد«قطعاً کسانی که کافر شدهاند خواهند گفت: »این ادّعا[] جز سحری آشکار نیست."«
جَعَلْنَاإِنﱠامَاعَلَیالْأَرْضِزِیلِنَهًبْلُوَهُمْلﱠهَاأَیﱡهُمأَحْسَنُعَمَلًاَ "در حقیقت، ما آنچه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم، تا آنان را بیازماییم که کدام یک از ایشان نیکوکارترند."
با توجه به آیات فوق، مشخص می شود که یکی دیگر از اهداف آفرینش انسان، امتحان او و انسان های پیروز از این امتحان، یعنی انسان های نیکوکار است.
در پی آفرینش موجودی که دارای استعداد کسب کمالات است، به انسان می فهماند که در زندگی دنیا همیشه در بوته ابتلا و آزمایش قرار دارد. که نه تنها خلقت خودش، بلکه خلقت همه جهان آفرینش برای آزمایش او بوده است. وَلَقَدْفَتَنﱠاالﱠذِینَقَبْلِهِمْمِنفَلَیَعْلَمَنﱠاللﱠـهُالﱠذِینوَلصَدَقُوایَعْلَمَنﱠالْکَاذِبِینَُ " اصلا برای آزمایش آفریدیم، مگر می شود دست از هدفمان برداریم؟".
انسان با انجام عمل نیکوتر، خود را به غایت و کمال نزدیک تر می کند. و این نیکی عمل بخاطر در جهت بودن با هدف است. چنانکه علامه طباطبایی(ره) می فرمایند: صلاح و حسن عمل اگر مطلوب است برای خودش مطلوب نیست، بلکه بدین جهت مطلب است که در به هدف رسیدن موجودی دیگر دخالت دارد.ِ
همانطور که قبلا نیز ذکر شد، انسان مختار است و بر سر دو راهی که قرار می گیرد، توانایی انتخاب دارد، در آزمون های الهی، با توجه به اینکه شرایط انتخاب درست یا غلط را دارد، می تواند با انتخاب راه درست استعدادهای خود را به فعلیت برساند و مراتب کمال را بپیماید. هر قدمی که در کسب نیکی ها بردارد، او را به هدف نزدیک تر کرده است.
-3-2 خلافت الهی
از دیگر موارد هدف خلقت انسان، خلافت و جانشینی خدا بر زمین است.
.1 ملک، آیه .2
.2 هود، آیه .7
.3 کهف، آیه .7
.4 عنکبوت، آیه .3
.5 محمدحسین طباطبایی،1387، جلد 19، صفحه .587
4
وَهُوَالﱠذِیجَعَلَکُمْخَلاَئِفَالأَرْضِ .... ٌ "اوست خدایی که شما را جانشینان روی زمین قرار داد...". اما منظور از خلیفه چیست؟
علامه طباطبایی چنین می فرمایند: خلیفه قرار دادن تنها به این منظور است که آن خلیفه و جانشین، با تسبیح حمد تقدیس زبانی، و وجودیش، نمایشگر خدا باشد و از جهت دیگر این خلیفه نمایشگر صفات خداییست.ٍ
انسان با داشتن پرتویی از صفات الهی و توانایی به فعلیت رساندن آن ها، به بالاترین کمال نایل می شود. از طرف دیگر طبقخَلَقْتآیهوَما'الْجِن وَ الانْسّلِیَعْبُدُوناِلا' که هدف از خلقت عبادت نامیده شده است، می توان گفت که چون عالیترین
وکاملترین مرتبه عبادت از پیامبر و امام صادر می شود، درنتیجه پیامبر و امام هدف خلقت به شمار می روند.
پس زمانیکه گفته می شود، هدف از خلقت رسیدن به کمال است، منظور همان مقام خلیفه اللهی است. از آنجا که کامل ترین انسان ها، پیامبر و امام هستند، چرا که به فعلیت کامل رسیده اند، پس مقام خلیفه اله بودن بر روی زمین به نحو احسن، شایسته ایشان می باشد.
-4-2 رسیدن به رحمت الهی
یکی دیگر از موارد هدف آفرینش انسان، رسیدن به رحمت الهی است.
وَلَوْشرَاءبﱡکلَجَعَلَالنﱠاسَأُمﱠهًوَاحِدَهًیزَالُونلامُخْتَلِفِینَإِلاﱠ-مَنرﱠحِمرَبﱡکَوَلِذَلِکَخَلَقَهُمْوَتَمﱠتْکَلِمَهُرَبﱢکَلأَمْلأنﱠ جَهَنﱠمَمِنَالْجِنﱠهِوَالنﱠاسِأَجْمَعِینََ
"و اگر پروردگار تو می خواست مردم را یک امت می کرد، پیوسته مختلف خواهند بود مگر کسانی که پروردگار تو، به آنها رحمت کند و (انسانها) برای رحمت آفریده شده اند. "
بنابر معنی آیه فوق، می توان گفت که انسان ها برای رحمت آفریده شده اند. حال این سوال مطرح می شود که منظور از رحمت چیست؟
