بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر به بررسی ویژگی های انسان از دیدگاه اسلام، اهداف تعلیم و تربیت و ویژگیهای تربیت کودک بر اساس سیره نبوی پرداخته است. به این منظور، ابتدا اصول جهانبینی اسلامی توضیح داده شده است؛ چرا که ناگزیریم برای تعریف و شناخت انسان، تفسیر و تحلیلی از جهان داشته باشیم. این اصول عبارتند از: اصل توحید، اصل آفریده بودن جهان، اصل غیب و شهادت، اصل تکامل هستی، اصل جهت تکاملی پدیدهها و اصل معاد؛ سپس از ویژگی های انسان از نظر اسلام، چون خصوصیت تکاملی، عقل، آزادی، خودآگاهی و هدف زندگیاش بحث، و با ارائه تعریفی از تعلیم و تربیت و اشاره به ضرورت آن، اهداف تعلیم و تربیت اسلامی به اختصار عنوان شده است. در پایان، ویژگی های تربیت کودک از منظر سیره رسولاعظم - ص - را به ایجاز بررسی کردهایم.
الف - مقدمه .1 مسأله تحقیق
شناخت انسان و ویژگیهای او از دیرباز مورد توجه بسیاری از اندیشهوران و صاحبنظران بوده و در این راه کوششهای فراوانی صورت گرفته است. به رغم عظمت و فراوانی این تلاش ها، انسانشناسی کنونی که بیشتر به روش تجربی متکی است، نهتنها نتوانسته ابعاد ناشناخته وجود انسان را روشن سازد، بلکه دچار نوعی بحران شده است،[10] بدین معنا که در آن، نوعی سردرگمی و سرگردانی در پاسخگویی به پرسش های محوری درباره انسان پدیده آمده است؛ بنابراین، در وضعیت کنونی به استفاده از روشی جامع جهت شناخت انسان نیاز است؛ چرا که هرگونه نقصانی در شناخت او، در چگونگی نظام تعلیم و تربیت اثر مستقیم دارد. بر این اساس، مقاله حاضر از مجموع روشهای انسانشناسی، با استفاده از انسانشناسی دینی، به بررسی ویژگیهای انسان پرداخته است.
روش انسانشناسی دینی با استفاده از متون دینی و روش نقلی، درصدد شناخت انسان برمیآید. این روش به دلیل بهرهگیری از دستاوردهای وحیانی در مقایسه با روشهای دیگر انسانشناسی - فلسفی، عرفانی و تجربی - جامعیتی ویژه دارد و دارای ویژگی اتقان و خطاناپذیری است. همچنین به مبدأ و معاد انسان در جایگاه دو بخش اساسی وجود او توجه میکند و انسان را در ساختاری کلی، که در آن ارتباط ابعاد گوناگون وجودی انسان با یکدیگر به خوبی ترسیم میشود، بررسی میکند.[11] افزون بر این، با توجه به آنکه مکتب الاهی اسلام حامل کاملترین و فراگیرترین پیام خداوند است، شایستهترین مکتبی به شمار میرود که میتواند شناختی کامل و جامع از انسان، هدف زندگی و اهداف تعلیم و تربیت وی ارائه کند. بنابراین، در مقاله حاضر کوشیده شده است تا با بهرهگیری از جهانبینی اسلامی، ویژگی های انسان و هدف زندگی او از دید اسلام و همچنین تصویری کلی از اهداف تعلیم و تربیت اسلامی ارائه شود.
.2 هدف تحقیق
هدف از انجام این تحقیق، بررسی مجموعهای از ویژگیهای انسان با استناد به آیات قرآنی و کتابهای تفاسری و ارائه راهکارهای تربیتی مناسب در چارچوب جهانبینی اسلامی و سیره نبوی - ص - است.
.3 اهمیت و ضرورت تحقیق
بحث درباره انسان و ویژگیهای وی از دیرباز مورد توجه فیلسوفان، متفکران و عالمان علوم اجتماعی و انسانی بوده و به رغم تلاشهای فکری، علمی و تجربی قابل توجهی که از سوی صاحبنظران علوم انسانی در این حوزه صورت گرفته، هنوز هم معمّای چیستی انسان به طور کامل حل نشده و پاسخ به سؤالهای عمیق فلسفی و عرفانی در مورد اینکه انسان چیست؛ هدف از خلقت وی چه بوده، و سرنوشت غایی انسان چه خواهد بود، داده نشده یا اینکه به دلیل ناتوانی در پاسخ به سؤالات اساسی پیشین کوشیدهاند صورت مسأله را پاک کنند، پس هرگونه تلاشی که در سایه پیشرفتهای علمی در عرصه علوم انسانی و سایر نحلههای فکری، درباره انسان و شناخت بهتر وی صورت پذیرد میتواند در حد خود مفید باشد. مفید بودن کوشش های فکری و علمی برای شناخت هرچه بهتر انسان، نهفقط از لحاظ گسترش مفاهیم نظری در قلمرو تحقیقات فلسفی میتواند مهم تلقی شود، بلکه از لحاظ کاربردی، نتایج اینگونه تحقیقات میتواند در تدوین محتوای مطالب درسی یا اصلاح مواد آموزشی در دورههای گوناگون تحصیلی نیز به کار گرفته شود.
.4 روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کیفی است که با استفاده از رویکرد وصفی تفسیری به تبیین ویژگیهای انسان از دیدگاه اسلام میپردازد و سرانجام با توجه به تحلیل مبانی انسانشناسی دینی، به ارائه اهداف تعلیم و تربیت متناسب و مطلوب انسان در چارچوب جهانبینی اسلامی و تعلیم و تربیت دوران کودکی بر اساس سیره نبوی - ص - اقدام خواهد کرد.
.5 ابزار تحقیق
گردآوری دادهها و اطلاعات مورد نیاز برای وصف و تحلیل اصول و مبانی جهانبینی و انسانشناسی اسلامی و نیز تبیین اهداف تربیتی از دیدگاه اسلام و سیره تربیتی نبیاکرم - ص - با استناد به روش اسنادی از طریق غور در منابع و مآخذ مربوط، ارجاع مستقیم به قرآن کریم و نیز نگارههای الکترونیکی موجود صورت گرفته است. اطلاعات گردآوری شده، پس از طبقهبندی موضوعی، جهت وصف و تحلیل هر کدام از پرسشهای تحقیق استفاده شده است.
.6 پرسشها یا فرضیات تحقیق
تحقیق پیشرو درصدد پاسخگویی به پرسش هایی در زمینه جهان بینی اسلامی، ویژگی های انسان از دیدگاه اسلام و مؤلفههای مربوط به اهداف تعلیم و تربیت در این جهت است. پس سؤالهای اصلی این پژوهش را میتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1. مؤلفههای جهانبینی اسلامی کدامند؟
2. ویژگی های انسان بر اساس روش انسانشناسی دینی کدامند؟
3. اهداف تعلیم و تربیت اسلامی جهت پرورش انسان مورد نظر این مکتب کدامند؟
4. روشهای تربیتی کودکان بر اساس سیره نبیاکرم - ص - کدامند؟
.7 قلمرو نظری تحقیق
پژوهش حاضر به منظور تلخیص دیدگاههای گوناگون درباره انسان از منظر اسلام و نیز پرهیز از طولانیشدن مباحث، ضمن اذعان به اهمیت مطالعات تطبیقی انجام یافته در این حوزه، صرفاً به وصف و تحلیل مباحث مطرح در چارچوب سؤالهای تحقیق میپردازد و تحلیل و تبیین دیگر مقولههای مورد بحث، با در نظر گرفتن یافتههای علمی در سایر نحلههای فکری را به انجام پژوهشی دیگر موکول میکند؛ بنابراین، قلمرو نظری تحقیق به طرح اصول جهانبینی اسلامی، ویژگی های انسان و اهداف تعلیم و تربیت وی از دیدگاه اسلام و سیره نبوی - ص - محدود میشود. در چارچوب جهانبینی اسلامی، از مقولههایی چون هستیشناسی[12]، انسان شناسی[13]، ارزششناسی[14] و زیبایی شناسی[15] بحث میشود که در این پژوهش بر حسب ضرورت و تناسب موضوع، از دو مقوله هستیشناسی و انسانشناسی بحث شده است.
ب - جهانبینی اسلامی
هر مکتب و عقیدهای برای تعریف و شناخت انسان در جایگاه مهمترین پدیده هستی و تبیین جایگاه او، ناگزیر است تفسیر و تحلیلی از جهان هستی داشته باشد. سپس، در پرتو آن به تعریف انسان بپردازد. بر این اساس، در این قسمت به توضیح اصول جهانبینی اسلامی پرداخته میشود.
.1 هستی یک آفریده است و آفریدگاری دارد
جهانبینی اسلامی جهانبینی توحیدی است، و توحید در اسلام به خالصترین شکل بیان شده. از نظر اسلام، خداوند مثل و مانند ندارد - لیس کمثله شی - - شوری: - 12، شبیه چیزی نیست و هیچ چیزی را نمیتوان به خداوند تشبیه کرد. در نگرش جهانبینی توحیدی با عنایت الاهی نگهداری میشود و اگر لحظهای عنایت خداوند از این جهان گرفته شود، نابود خواهد شد. تمام واقعیت جهان از خدا و منتسب به حق است. در مقام تحلیل، باید بین آنچه تمام واقعیتش از یک چیز است با آنچه واقعیت اضافیاش از چیز دیگری، اما واقعیت وجودیاش از او نیست، تفاوت قائل شد. برای مثال، فرزند از پدر و مادر، ولی واقعیت وجودیاش غیر از واقعیت اضافه و نسبتش به پدر و مادر است. در مقابل، تمام واقعیت جهان از آفریدگار، و واقعیت اضافه و نسبتش به حق یکی است. معنای مخلوق بودن همین است. اگر غیر از این بود، تولید نام می گرفت نه تخلیق.[18]
.2 هستی غیب و شهادت دارد
جهانبینی اسلامی جهان را مجموعهای از غیب و شهادت می داند. در قرآن کریم، مکرر از غیب و شهادت، به ویژه از غیب یاد شده، و ایمان به غیب،بقره: - 3 غیب یعنی نهان و به حقایقی اطلاق میشود که نادیدنی هستند؛ یعنی به علت نامحدود و غیرمادیبودن، قابل احساس به حواس ظاهره نیستند و به این اعتبار آنها را نهان مینامند. رابطه جهان غیب و شهادت رابطهای شبیه رابطه اصل و فرع است. از قرآن کریم چنین استنباط می شود که هرچه در این جهان وجود دارد، وجود تنزل یافته موجودات جهان دیگر است. آنچه در این جهان به صورت امری مقدر و محدود است، در مرتبه ای و در جهانی مقدم بر این جهان - جهان غیب - ، به صورت وجودی نامقدر و نامحدود و به تعبیر قرآن به صورت خزائن وجود دارد.
