بخشی از مقاله
مقدمه
نشــر، بدون تردید، مهمترین صنعت فرهنگی هر کشور است؛ صنعتی که رکود آن بر فعالیتهای آفرینشــی و حتی پژوهشــی و مطالعات تأثیر میگذارد. هیچ آفرینش و پژوهشی بدون مخاطب نیســت و اگر صنعت نشر کشــوری نتواند میان پدیدآورندگان، از یک سو، و مخاطبان، از ســوی دیگر، پیوند برقرار کند، داد و ستد میان ذهنهای مولد جامعه آسیبی جدّی میبیند. بهعکس، نشری که فعال است و میتواند محصول فرهنگی خود را به درون جامعه ببرد احیاناً موفق میشود خوانندگان تازه و تازهتری بیابد، نیازها و تقاضاهای جدیدی برانگیزد، و در آفرینش و تولید آثار تأثیر مستقیمگذارد. )آذرنگ، )1382
با ورود تکنولوژی به عرصة زندگی مردم، تغییرات بسیاری در حوزههای مختلف زندگی ایجاد شــده که صنعت نشر نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. صنعت نشر با ظهور پدیدة نشر الکترونیک و توزیع کتابهای الکترونیک و دستگاههای کتابخوان دچار تحوالت اساسی شده اســت. با توجه به ناقص بودن چرخة نشر در کشور و نیز فقدان سازمانها و ارگانهای ناظر و ضوابط حاکم بر قیمتگذاری در این حوزه، همواره یکی از بحثهای اساسی پیرامون نشر، اعم از چاپی و دیجیتال، مبحث قیمتگذاری، حقوق مشتری، و تقسیم ارزش کتاب بین ناشر، نویسنده، و توزیعکننده یا پایگاه فروش الکترونیکی است.
از طرفی، عواملی نظیر فقدان ارگانها و ســازمانهای نظارتکننده در قیمتگذاری در این حوزه، عدم تعریف درســت قوانین کسب و کار آنالین، و وجود نسخههای مختلف از یک کتاب در چاپهای مختلف به پیچیدهتر شدن قیمتگذاری کتاب الکترونیک، به منزلة یکی از محصوالت صنعت نشر، منجر شده است.
62
زمستان 93 شماره 15
راهبردهای قیمتگذاریِ کتاب الکترونیک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
تاریخچةکتابهایالکترونیک
کتاب الکترونیکی یک منبع دیجیتال اطالعاتی است که به شکل منسجم، مدوّن، هدفمند، و با موضوعی مشخص طراحی شده و از طریق ابزارهای الکترونیکی مثل رایانه، کتابخوان، یا ابزارهای اختصاصی پرتابل به صورت برخط6 یا نابرخط7 قابل ارائه اســت. هارولد هنکه8 بر این عقیده است که سابقة نشر الکترونیکی به 1945 میالدی بازمیگردد. در این سال وان وار بوش9 پیشــنهاد کتاب الکترونیکی را، با عنوان میمکس10، مطرح کرد، که اولین کتاب الکترونیکی شناخته شــد. میمکس حاوی میکروفیلم و یک بازخوان و صفحههایی برای خواندن مطالب و ابزاری بود که برای ذخیرة کتابها، یادداشتها، و مکاتبات استفاده میشد. این ابزار حافظهای بزرگ برای ذخیرة اطالعات داشــت. در هنگام نیاز، کاربر میتوانست میمکسها، صفحهها، و سایر اموری را که روی کاغذ انجام میداد بایگانی کند و سپس آن را روزآمد سازد. این دستگاه هیچگاه از قالب یک طراحی فراتر نرفت و طرح آن، با عنوان اولین طرح شکســتخورده، در صف طوالنی مخترعان کتابهای الکترونیکی قرار گرفت. به عقیدة هنکه، دستگاه بوش بیشتر به یک سیســتم مدیریت مدرک نزدیک بود تا کتــاب الکترونیکی. به عبارت بهتر، میمکس تکمیلکنندة گسترة مفهومی برای حافظة فرد بود. 2003 ,Hughest ;2003 ,CHEN(؛ علیدوستی و شیخ شعاعی، 105 :1385ـ108؛ بابایی، 22 :1382؛ استفن و استورم، )1998
وچ11 در سال 1999 اظهار کرد که آنچه ما آن را پدیدة نو «کتاب الکترونیکی» مینامیم تداوم ایدههای بوش و کای12 اســت و آنها نیز پیرو پــروژة گوتنبرگ در زمینة چاپ بودند )بابایی، .)22 :1382 در سال 1971، مایکل هارت13 پروژة گوتنبرگ را در دانشگاه ایلینویز14 با تبدیل متون کالسیکی، که قانون حق مؤلف دیگر شامل حال آنها نمیشد، به شکل کتابهای الکترونیکی آغاز کرد .)2004 ,Lee ;2005 ,Tedd( او نســخههای اسکی)15)1 از کتاب
63
زمستان 93 شماره 15
راهبردهای قیمتگذاریِ کتاب الکترونیک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
اعالمیة اســتقالل16 را تولید و آن را بر روی شــبکهها برای اســتفادة فردی فرستاد ,Chen( .)2003 ربع قرن بعد، 2500 کتاب توســط افراد داوطلب استنســاخ شد و از طریق اینترنت در دســترس استفادهکنندگان قرار گرفت. همزمان پروژة مشــابهی نیز با نام کتابخانة عمومی اینترنت در دانشگاه کلمبیا انجامگرفت. این پروژه حاصل همکاریهای ناشران و تولیدکنندگان نرمافزار به منظور تبدیل کتابهای چاپی ناشران به شکل الکترونیکی بود .)2004 ,Lee( در ســال 1976، به منظور تأمین نیازهای آموزشی ـ پژوهشی محققان و به منظور آمادهسازی متون الکترونیکی، «آرشیو متنی آکسفورد» به وجود آمد .)2005 ,Tedd( در دهة 1980، منابعی به شکل الکترونیکی بر روی سیدی به بازار عرضه شد. قابلیت حمل و نقل کتابهای الکترونیکی یکی از خصیصههای دهة 1980 اســت. با پیدایش صفحات نمایش روی دستگاههای رایانهای به همراه دیکتة کلمات، فرهنگ لغت، و گنجواژهها بر ارزش آن افزوده شد. در اوایل دهة 1980، بعضی از این دستگاهها حاوی دایرۀالمعارف نیز بود. کاستی اصلی این دستگاهها این بود که برای استفاده از آثار مختلف با قالبی متفاوت قابلیت الزم را نداشتند. در دهة 1990، جهان کتابهای الکترونیکی به وســیلة دهها هزار قالب متن اختصاصی ناسازگار شکل گرفت که صرفاً بر روی رایانهای انحصاری خوانده میشدند و به تجهیزات بیشتری نیاز داشتند. دو گرایش در آن زمان به ظهور رسید: نخست، ظهور نرمافزار قابل خواندن برای ابزار و دستگاه رقومی شخصی و رایانههایی که برای یکپارچهســازی کتاب الکترونیکی برنامهریزی شده بودند؛ دوم، ظهور شرکتهایی که روی بازار دانشــگاهی، به منظور یکپارچهسازی در زمینة خواندن این کتابها با استفاده از رایانههای رومیزی و کیفی و دیگر وســایل و ابزار الکترونیکی، سرمایهگذاری کردند ,Lee( .)2003 ,Hughest ;2004 امروزه نیز پیشــرفتهای اصلی در حوزة دستگاههای خوانندة اختصاصی کتاب الکترونیکی در حال انجام است تا بتواند محیط ساده و با امکانات فراوان را برای
64
زمستان 93 شماره 15
راهبردهای قیمتگذاریِ کتاب الکترونیک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
کاربر فراهم کند و، در عین حال، حس راحتی مطالعه برای کتابهای چاپی را به فرد منتقل سازد. در سال 1991، شرکت «سونی» دستگاه کتابخوان الکترونیک را در ایاالت متحده امریکا عرضه کرد. رایانة شــخصی به نام «پاور بوک» توسط شرکت «اپل» در سال 1991 با کیفیتی باالتر از دستگاه شرکت «سونی» ارائه شد و شرکت «ووایارژ» به نشر مجموعههای چندرسانهای بر روی لوح فشــرده برای استفاده در این دستگاه پرداخت )نیکنام، 1381؛ آذرنگ، .)1382 در این دهه دو نرمافزار اختصاصی هدفمند به منظور یکپارچهســازی در زمینة خوانش کتابهای الکترونیکی با اســتفاده از رایانههای شخصی و قابل حمل و دیگر وسایل و ابزار الکترونیکی به بازار آمد و بعضی از نرمافزارهای اختصاصی برای «دستیار الکترونیکی شخصی17» از قبیل «موبی پاکت18» محصول فرانسه و وســیلة دیگری محصول کرة جنوبی به نام «های بوک» یا «های ایبوک19»، به عنوان رقیبی با هزینهای در حد متوســط، به نسبت دیگر وسایل الکترونیکی20، به وجود آمد. های بوک، افزون بر امکان مطالعة کتابهای الکترونیکی، مجال استفاده از فایلهای صوتــی امپیتری را نیز به کاربر میدهــد .)2003 ,Ann Hughes ;2004 ,Lee( در اواخر 1990، مؤسسة ملی استانداردها و فناوری گردهمایی ویژة کتابهای الکترونیکی را برگزار کرد که بیش از 100 ناشر، شرکتهای نرمافزاری اصلی، و تولیدکنندگان کتابهای الکترونیکی در آن شرکت کردند. نیز در نمایشگاه کتاب فرانکفورت جوایزی به محتوا و طراحی کتابهای الکترونیکی اهدا شد. در نهایت، در پایان این دهه، نمونههای بسیاری از کتابهای الکترونیکی
برای استفاده با دستگاه الکترونیکی شخصی به بازار آمد. )2003 ,Ann Hughes(
از اواخر سال 1990 کمپانیهای مختلف به عرضة ابزارهای قابل حملی شروع کردند که قابلیت خواندن کتابهای الکترونیک را داشــت، مانند راکت ای بوک21 و سای بوک22 که در سال 1998 عرضه شدند. البته، ابزارهای موسوم به پیدیای )دستیار دیجیتال شخصی( مانند پالم
65
زمستان 93 شماره 15
راهبردهای قیمتگذاریِ کتاب الکترونیک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
پایلوت23 در سال 1996 عرضه شده بود.
در سال 2006، شرکت «سونی» یک ابزار برای خواندن کتابهای الکترونیک در اندازة کتابهای واقعی به نام سونی ریدر24 تولید و به بازار عرضه کرد. سونی در ساخت این ابزارها از صفحههایی با نام ای اینک25 اســتفاده کرده بود که تجربهای مانند خواندن کتاب واقعی را برای کاربر فراهم میکرد. از دیگر کارهای شرکت سونی اتصال کتابخوان الکترونیک خود به یک فروشــگاه کتاب الکترونیکی بود که به کاربر اجازة خرید مستقیم کتاب از فروشگاه و خواندن آن روی کتابخوان را میداد. سونی ایدة خوبی داشت، ولی ایدة سونی نیز نتوانست موجب رونق بازار کتابهای الکترونیک شود. عرضة «کیندل26» توسط آمازون باعث پیشرفت سریع در این حوزه شد. بعد از شروع پروژة کیندل توسط آمازون در امریکا و پیشرفت آن در کنار رقیبهایی مانند کوبو27، اپل، و گوگل، در سطح بینالمللی نیز بازارهای جدیدی ایجاد گشت.
