بخشی از مقاله
زمين :
سالها پيش مردم فكر مي كردند كه زمين مسطح است . ملواناني كه در دريا مسافرت مي كردند ، از اين مي ترسيدند كه از لبة دريا به پايين بيفتند ! اما اكنون مي دانيم كه زمين مانند يك توپ ، گرد است . اين شكل گرد را كره مي ناميم . وقتي كشتيها به تدريج ، در افق ديد ما ظاهر مي شوند ، مي توانيم ببينيم يا بفهميم كه زمين گرد است . فضانوردان چندين بار از كرة زمين در فضا عكس
گرفته اند . ما شكل زمين را مي‌دانيم؛ اما دربارة داخل زمين ، معلومات ما اندك است . مي دانيم كه خارج زمين به وسيلة پوسته‌اي صخره‌اي پوشيده شده است . پوستة صخره اي ، «پوسته زمين» ناميده مي شود . اين پوسته ، همچنين از زير اقيانوسها و درياها عبور مي كند . منطقة زير پوسته خيلي داغ است ؛ ميزان دما به اندازه‌اي است كه سنگها و صخره ، به شكل مايع و روان مي باشند .
زميني كه ما در آن زندگي مي كنيم از صخره پوشيده شده است ؛ در بيشتر مكانها ؛ اين صخره ها به وسيلة خاك و گياه پوشيده شده اند . ما صخره ها را در بيابانها ، كوهها و كنار دريا ، مي توانيم ببينيم . جريان رودخانه ها بر دره ها اثر گذاشته و آنها را عميق‌تر مي كنند . صخره هايي با رنگهاي مختلف در كنار اين دره ها ديده مي شوند . ما همچنين مي توانيم صخره ها را هنگامي كه معادن براي ساختن جاده ها و راه آهن حفر يا بريده مي شوند نيز ديده مي شوند . ما از صخره ها به
روشهايي گوناگون استفاده مي كنيم : منبع فلزات ، زغال سنگ و نفت ، صخره ها هستند ، بسياري ساختمانها از صخره ها ساخته مي شوند . سنگهاي قبر ، لوحه‌هاي يادبود و بيشتر مجسمه ها از صخره ها به دست مي آيند . قسمتي از صخره ها كه خيلي سخت هستند، گرافيت ناميده مي شوند ، و از آنها براي ساختن سطح جاده ها استفاده مي‌كنند. خاك رس
بهترين نوع صخره است كه تاكنون شناخته شده است . از آن براي ساختن آجر و بعضي ظروف سفالي استفاده مي گردد .
صخره ها چگونه از بين رفته يا تجزيه مي شوند؟
زمين لرزه ها ، كوهها را جابجا مي كنند ؛ اما بسياري از عوامل ديگر كوهها را از بين برده و سرانجام حتي بلندترين كوهها خراب خواهند شد . باد ، يخ و باران مي توانند كوهها را ويران كنند . نيروي ريشة درختان ، شكافها يا تركهايي در صخره ها ايجاد مي‌كند. آب وارد اين شكافها شده و منجمد
مي گردد . گرماي خورشيد در هنگامن روز و سرماي شب ، باعث انبساط و انقباض آب گرديده و فشاري را بر صخره ايجاد مي نمايد ؛ در نتيجه سنگها خرد و شكسته مي شوند . سپس تكه هاي كوچكي از صخره ها ، توسط جريانهاي آب ساييده يا شسته شده و قسمتهاي بيشتري از صخره را مي تراشند . نهرها به رودها پيوسته و رودخانه ها با قطعات كوچكي از صخره كه حمل مي كنند ، به دريا مي ريزند ؛در همان حال ، صخره ها توسط امواج دريا به تكه‌هاي كوچكتري تجزيه شده و
سرامجام به سنگهاي ساحلي تبديل مي شوند . سنگهاي ساحلي به شكل ماسه در مي آيند . دانه هاي ماسه نيز ، ممكن است به گل تبديل شوند .
صخره هاي جديد چگونه شكل گرفته و به وجود مي آيند ؟
گل ، ماسه و سنگها به وسط رودخانه ها و امواج حمل شده و به صورت لايه هاي نازكي در كف دريا روي هم انباشه مي شوند . بعد از گذشت هزاران سال ، بر اثر ازدحام مواد و فشار زياد ، اين مواد به صخره اي جديد تبديل مي گردند . سنگ آهك، گچ ، ماسه سنگ و خاك رس ، همگي در كف دريا ساخته مي شوند . آنها در لايه هايي به نام طبقه شكل مي گيرند . شما مي توانيد اين طبقات را در صخره ها و كنار معدن سنگها ببينيد . سنگ آهك و ماسه سنگ ، براي ساختمان
سودمند هستند . آنها به آساني تكه تكه يا بريده مي شوند . گاهي صخره هاي ساخته شده در زير دريا. به وسيلة گرما ، تحولات شيميايي و فشار صخره هاي ديگر كه به آنها وارد مي گردد ، دگرگون شده و تغيير پيدا مي كنند . صخره هاي پديد آمده به وسيلة آتشفشانها هم ، مي توانند از همين راهها تغيير شكل يابند . مي توان گفت كه تمام صخره ها مي توانند تغيير يابند . سنگهايي
كه براي ساخت خانه استفاده مي شوند ، قبلاً سنگ نرم يا ماسه و خاك بوده اند . سنگ زيباي مرمر كه در ساختمانها ، مجسمه ها و پوشش روي قبر استفاده مي شود ، قبلاً سنگ آهك بوده است . كشاورزان از گچ زمين يا سنگ آهك ، براي بهبود خاك استفاده مي كنند . گچ همچنين در سيمان ، بتون ، خمير دندان و نقاشي مي تواند مورد استفاده قرار گيرد .
خاك :
تقريباً در همه جاي زمين ، خاك وجود دارد . بعضي جاها ، خاك خيلي زيادي وجود دارد . در مناطق صخره اي ، خاك به مقدار كم مشاهده مي شود . بعضي خاكها نامرغوب بوده و گياهان كمي در آن رشد مي كنند . خاكهاي ديگر ، مرغوب بوده و گياهان زيادي در آن رشد مي كنند . خاكي را كه گياهان زيادي در آن رشد مي كنند ، حاصلخيز مي گوييم . خاك براي ما خيلي با ارزش است . همة گياهاني كه ما مصرف مي كنيم ، در خاك رشد مي كنند . همچنين پنبه و كتان كه لباسهاي ما را تامين مي‌كنند، درختاني كه كاغذ و الوار ما را تامين مي سازند ، همگي در خاك رشد مي‌كنند. گوشت و لبنيات ، از حيواناتي به دست مي آيند كه خوراك خود را از زمين مي گيرند . چرم و پشم نيز ، ريشه در خاك دارند . بدون خاك ، چيزي براي خوردن يا كتابي براي خواندن و لباسي براي
پوشيدن نداريم . همچنين ، هيچكدام از اشيايي را كه از الوار يا چوب ساخته مي شوند ، نداشتيم .
خاك چگونه شكل مي گيرد؟
خاك ، از صخره ساخته شده است . عمل سرمازدگي و ريشة گياهان باعث شكاف در صخره ها مي شوند . نهرها و رودخانه ها نيز ، باعث ساييده شدن تكه هايي از صخره مي شوند . دريا ، صخره ها را خرد و تجزيه مي كند . ذرات ريزي كه توسط باد ،به حركت درآمده اند ، باعث تراشيده شدن صخره هاي نرم و جدا كردن آنها مي شود . اين قسمتهاي كوچك صخره ، ممكن است همان
جايي كه هستند بمانند ، يا توسط باد، جريان رودخانه ها و امواج به مناطق ديگر حمل شوند . در بعضي كشورها ، يخچالهاي طبيعي ، قسمتهايي از صخره ها را جدا و جابجا كرده ، به جلو مي رانند . اگرچه در قطعات بسيار كوچك صخره ، خاك وجود ندارد ؛ اما گياهان كوچك يا ريز مي توانند در اين قسمتها رشد كنند . خزه ها و گلسنگها ، اغلب در قسمتهايي از صخره‌ها ديده مي شوند . وقتي اين گياهان كوچك مي ميرند ، باكتري و كپك ، روي آنها روييده مي شود . گياهان مرده ،
پوسيده شده و به تكه هاي كوچكي تجزيه مي‌گردند . گياهان ديگر و جانوران ، از اين قسمتهاي مرده به عنوان غذا استفاده مي‌كنند . قطعات سياه زيادي از گياهان مرده و جانوران ، روي صخره ها مشاهده مي‌شوند . اين مادة سياه ؛ گياخاك نام دارد . خاك وقتي شكل مي گيرد كه مقدار زيادي از مخلوط گياخاك با ذرات ريز صخره وجود داشته باشد .
انواع مختلف خاك
انواع بسيار مختلفي از خاكها وجود دارند . بعضي خاكها ، در جايي كه زمين معمولاً خيس يا مرطوب است ، شكل مي گيرند . اين خاكها خيلي خاصلخيز نيستند ؛ زيرا زمين خيلي خيس بوده و هواي كافي براي تنفس ريشه گياهان و رشد مناسب آنها وجود ندارد . همچنين خاكهاي شكل گرفته در زير درختان صنوبر يا كاج و علف جاروب نيز ، خيلي حاصلخيز نمي باشند . در بيابانها ، گياهان به دليل شكل خاك ، رشد كافي ندارند ، اين گياهان بعد از بارندگي كم و باد و بارانهاي ناگهاني ظاهر مي‌شوند . آنها به محض شروع فصل گرما مي ميرند .
بيشتر زمينهاي حاصلخير ، در چمنزارها و جنگلهايي با درختان برگ پهن از قبيل بلوط و آلش پيدا مي شوند . اگر اين خاكها از علف و درختان ، پاك شده و با دقت نگهداري شوند ، قادر هستند كه به شكلي مطلوب ، محصول را در خودشان رشد دهند ؛ اما اغلب مردم ، در مورد نگهداري از خاك بي دقت هستند . آنها علفها و درختاني كه خاك را روي تپه ها نگه مي دارد ، از بين مي برند
. در اثر همين كار ، خاك به راحتي شسته شده يا به وسيلة باد به مناطق ديگر رانده مي شود . مردم ، حيوانات خيلي زيادي را براي چريدن به اين مناطق برده و آنها بيشتر گياهان را مي خورند . حصارها ، مانع از حركت خاك در هواي خشك شده و رانده شده خاك را تقليل مي دهند . بيشتر بيابانهاي دنيا ، قبلاً حاصلخيز بوده اند . آنها به دليل بي دقتي مردم، تبديل به بيابان شده اند .
خاكهاي ماسه اي و رس
بعضي از خاكها از دانه هاي سنگ كه به اندازة كافي براي ديدن بزرگ هستند ، تشكيل شده است . شما مي توانيد اين دانه هاي كوچك را وقتي كه خاك را بين انگشتانتان مالش مي دهيد ، حس كنيد ؛ اين خاك شني يا ماسه اي است . هنگام باران ، آب به سرعت در ميان خاك ماسه اي نفوذ مي كند . گاهي اوقات و در هواي خشك ، گياهان روي خاك ماسه اي كه آب كافي ندارد ، رشد كرده ؛ اما به زودي از بين مي روند .
بعضي خاكها از قسمتهاي خيلي ريز سنگ كه شما مي نمي توانيد آنها را ببينيد ، تشكيل مي شوند . اگر اين خاك را بين انگشتانتان مالش دهيد ، احساس چسبندگي مي كنيد . شما مي توانيد با فشار دادن بين انگشتانتان آن را گلوله كنيد . خاكي كه از اين قسمتهاي خيلي ريز سنگ ساخته مي شود ، خاك رس نام دارد . ريز كردن خاك رس خيلي مشكل است . حتي وقتي خيس است ، سخت تر به نظر مي رسد . آب به راحتي نمي تواند از ميان خاك رس عبور كند ؛ بنابراين
حتي اندازه يك بيل خاك رس هم خيلي سنگين است . وقتي هوا خشك است ، تركهاي بزرگي در خاك رس ايجاد مي شود . ريشة گياهان نزديك اين تركها يا شكافها ، اغلب خشك شده و مي ميرند .
خاك گلدان
بهترين نوع خاك ، خاك گلدان ناميده مي شود . مقداري خاك رس و شن ، در اين خاك وجود داشته و همچنين ، محتوي مقدار زيادي گياخاك مي باشد . خاك گلدان به راحتي تجزيه مي شود . اين خاك در هواي گرم ، خيلي سريع خشك نمي شود و مقدار زيادي غذا براي گياهان دارد . گياهان ، در خاك گلدان خوب رشد مي كنند . اين خاك ، همچنين خانه اي براي انواع گياهان و جانوران
محسوب مي گردد . خانة بعضي حيوانات كاملاً بزرگ ، از قبيل خرگوش ، موش كور و موش در خاك است ؛ در حال كه بسياري از گياهان و جانوران كه در خاك زندگي مي كنند ، خيلي ريز هستند . باكتريها از معمولي ترين گياهان ريز موجود در خاك هستند . آنها آنقدر كوچك مي باشند ، كه فقط با ميكروسكوپهاي خيلي قوي ديده مي شوند . ممكن است ميليونها باكتري ، در يك مشت خاك
وجود داشته باشد . وقتي گياهان و جانوران مي ميرند ، باكتري در پوسيده شدن و ت
بديل آنها به گياخاك كمك مي كند . پوسيدگي بعدي ، گياخاك را كه از گياهان و جانوران مرده ساخته سده بود ، به نمك معدني تجزيه مي كند . اين نمكهاي معدني جذب زمين شده و غذاي گياهان جديد را توليد مي كنند .
كرمهاي خاكي
كرم خاكي يكي از مهمترين جانوران درون خاك است . خاك حاصلخيز ، ممكن است كرم خاكي بسياري داشته باشد ؛ اما اغلب آنها را نمي توانيد ببينيد ؛ زيرا علاقه اي به نور و روشنايي نداش
ته و در طوب روز در سوراخهايشان باقي مي مانند . آنها در تاريكي شب به سطح زمين مي آيند . كرمها از ذرات فاسد شدة گياهان و جانوران درون خاك ، به عنوان غذا استفاده مي كنند . خاك ، از ميان بدن كرم عبور كرده و به صورت مواد زايد استوانه اي شكل ، دفع مي گردد . كرمها ، همچنين برگهاي خشك شده را به داخل زمين مي كشند . در آنجا ، برگها پوسيده شده و به شكل گياخاك در مي آيد . كرنها براي خاك مفيد هستند : زيرا آنها خاك را مخلوط كرده و به شكل مفيدي در مي
آورند . كرمها با ايجاد سوراخهايي در زمين به هوا اجازة ورود داده و موجب مي شوند ، تا گياهان بتوانند تنفس كرده و خوب رشد كنند . سوراخها ، همچنين اجازة داخل شدن آب را به داخل زمين مي دهند . گياهان در خاكي كه تعداد زيادي كرم خاكي دارد ، خوب رشد مي كنند .
غذاهاي گياهي
گياهان ، هنگامي كه رشد مي كنند ، آب از زمين مي گيرند . آنها همچنن نمكهاي معدني از خاك به دست مي آورند . وقتي كه گياهان مي ميرند ، نمكهاي معدني به خاك بر مي گردد ؛ بنابراين ، نمكهاي معدني چند بار استفاده مي شوند . اگر گياهان كم شده يا به وسيلة مردم به مصرف غذايي برسند ، نمكهاي معدني به خاك باز نمي‌گردد . يك كشاورز ، هنگامي كه گياهان را
برداشت مي كند ؛ نمكهاي معدني را تقليل مي دهد . كشاورزان و باغبانان متخصص و فعال ، نمكهاي معدني را به خاك بر مي گردانند ؛ آنها به خاك كود مي دهند . كود از محلهايي كه حيوانات در آنجا نگهداري مي شوند ، به دست مي آيد . كود ، مقدار زيادي نمك معدني دارد و به شكل گياخاك پوسيده مي شود . اما كود كافي براي همة كشتزارها وجود ندارد ؛ بنابراين بسياري از كشاورزان و باغبانان از تركيبات شيميايي خاصي ، به نام «كود شيميايي» استفاده مي كنند . كودهاي شيميايي تميز بوده و بود ندارند . آنها مقدار زيادي نمك معدني دارند . كشاورزان ، از ماشينهاي مخصوصي براي پاشيدن كود در زمينهايشان استفاده مي كنند .
مراقبت از خاك
كشاورزان قبل از كاشتن محصول ، زمين را شخم مي زنند . شخم زدن، خاك را به طرف بالا برگردانيده و اجازة ورود هوا به داخل آن را مي دهد ، تا اينكه كرمهاي خاكي ، باكتريها و ريشة گياهان بتوانند تنفس كنند . هوا ، باعث رشد بهتر ريشة گياهان مي شود . علفهاي هرزه ، هنگام شخم زدن دفن شده يا زير خاك مي روند ، سپس پوسيده شده و به شكل گياخاك در مي آيند. در زمستان آب موجود در خاك تبديل به يخ شده و سرانجام ، باعث تبديل توده هاي خاك به ذرات ريز
مي گردد ،دانه هايي را كه كشاورز مي كارد ، در ذرات كوچك خاك بهتر رشد مي كند . باغبانان با خرد كردن خاك ، به هوا كمك مي كنند كه بهتر وارد آن شود . خاك خيلي با ارزش است ؛ زيرا تمام انسانها و حيوانات و گياهان ، وابستة به آن مي باشند ؛ اما هر ساله خاكهاي خوب زيادي با ايجاد ساختمانها و جاده ها پوشيده شده و از بين مي رود . ما مجبوريم كه مراقبت بيشتري از زمينهاي باقيمانده داشته باشيم . زمينهاي حاصلخيز ، هزاران سال طول كشيده كه شكل گرفته اند .
سنگها
به تمام موارد سازنده پوسته زمين سنگ گفته مي شود . به موادي كه سنگها را تشكيل مي دهند كاني گويند . مثلاً كاني سنگ كوارتز و كاني سنگ گچ مي‌باشد. سنگها را بر حسب منشاء تشكيل به سه دسته تقسيم نموده اند :
1-سنگهاي آذرين (دروني) : اين سنگها از سرد شدن گدازه هاي آتشفشانها به وجود مي آيند . چون فسيل ندارد ، تعيين سن آنها مشكل است ، مانند سنگ پا و گرانيت .
2-سنگهاي رسوبي : اين سنگها از متلاشي شدن پوسته خارجي زمين و رسوب آنها در چاله ها به وجود آمده اند . لايه لايه هستند و فسيل دارند . بنابراين تعيين سن آنها ساده است . نمونه : سنگ آهك و ماسه سنگ .
3-سنگهاي دگرگوني : اين سنگها در اصل رسوبي هستند ولي چون تحت فشار و حرارت قرار گرفته اند ، ماهيت آنها تغيير يافته است . از لحاظ سختي شبيه سنگهاي آذرين و از جهت لايه لايه بودن و فسيل داشتن به سنگهاي رسوبي شباهت دارند . مانند سنگ مرمر كه از تغيير سنگ آهك به وجود آمده است و يا سنگ گرانيت كه از دگرگون شدن زغال سنگ آنتراسيت به وجود مي آيد .
هوازدگي سنگها
تغييرات فيزيكي (مكانيكي) ، شيميايي و بيولوژيكي سنگها را هوازدگي (Weathering) گويند . انواع هوازدگي به قرار زير است :
1-هوازدگي فيزيكي : عملي است كه طي آن سنگها با همان تركيب اوليه خرد مي‌شوند . مثلاً از خرد شدن گرانيت دانه هاي شن تشكيل مي شود . علت اين نوع هوازدگي تغييرات جو زمين است . دو عامل در اين هوازدگي دخالت دارند :
الف-دما-دماي خورشيد هنگام روز سنگها را گرم و منبسط مي كند . ولي
شب هنگام، برودت هوا باعث انقباض سنگها مي شود . اين انبساط و انقباض در طول ساليان دراز سنگها را مي تركاند و خرد مي كند .
ب-انجماد - وقتي آب يخ مي بندد بر حجم آن افزوده مي شود . آبهايي كه به جدار سنگها نفوذ مي كنند ، پس از انجماد ،فشار زيادي بر سنگها وارد مي كنند و آنها را مي‌تركانند و پس از خرد شدن به دامنه ها سرازير مي شوند و واريزه ها را تشكيل مي‌دهند .
2-هوادگي شيميايي - عملي است كه طي آن تركيب سنگها عوض مي شود و مواد جديدي به وجود مي آيد . مثلاً خاك در در اثر هوازدگي شيميايي فلسپاتها تشكيل مي‌شود . آهن در مجاورت هوا به زنگ آهن تبديل مي شود . لايه هاي آهكي زمين پس از تركيب شدن با آب به ئيدرات كلسيم تبديل مي شوند .
