بخشی از مقاله
طرح و نقشه و ساختار شهری
طرح فضای شهراز روی نقشه شهر ، عکس هوایی عمودی و مایل و یا از روی ماکت و یا طرح برجسته ی شهر مشخص می شود . چنین طرحی بیانگر وسعت ، محیط و حدود جغرافیایی شهر و چگونگی استفاده از زمین شهری و تشکیلاتی است که روی این فضا پیاده می شود .
نقشه ی شهر معرف تاریخ شهر و در عین حال نمودار تاثراتی است که از مکان فیزیکی خود پذیرفته است . شهری که در انتهای دره تنگ جایگزین می شود توسعه آن محدود و ساختمان های آن به هم فشرده خواهد بود و اگر در ملتقای دو رودخانه مکان یابی کند در مسیر جریان رودخانه ها گسترش خواهد یافت
و شهری که بر مئاندرو رودخانه یی خزیده است توسعه ی آن به خارج از مسیر رودخانه ساده نیست . مگر آ« که پلی بر پشت آن نشاند و به آن سوی دیگر رودخانه لغزید در چنین شرایطی همه محورهای ارتباطی جهتی به سوی پل خواهندداشت و جهت یابی راهها در نقشه جغرافیایی شهر نیز انعکاس خواهد یافت .
نقشه شهر بازتاب معتقدات ، باورها و طرز تفکر و اندیشه مردمی است که در محدوده جغرافیایی شهر زندگی می کنند . چیزی که در بنارس سخت به چشم می خورد پله های بلندی است که به سوی آبهای متبرک فرود می آید و در بالا و پشت خود دو هزار معبد و بیوت زوار قصور امرا و شاهزادگان و پناهگاههای جایگزینی مشاهد متبرک ، زیارتگاهها و مساجد جامع در مرکز ثقل شهر به عنوان عامل تمایز شهر از روستا و به مثابه کانون فعالیت های علمی، اجتماعی و
مذهبی و سیاسی در شکل پذیری و ساختار شهری اثر گذاشته و خطوط مهم ارتباطی را متوجه همین مکانهای مقدس می کند و بر همین علت است که شهرسازان روبه سمت زیارتگاهها و معابد از ارتفاع بنا هم می کاهند تا در حفظ و نمایش عظمت آنها گامی برداشته شود . در نقشه جامع شهر مشهد جایگزینی مرقد مطهر امام هشتم شیعیان در میان وسیعی پیش بینی شده است که چهار محور ارتباطی در این میدان با هم گره خورده و ساختمانها و هتل
های مرتفع پیرامون آرامگاه که سابقا مانع رویت این بنای عظیم مذهبی بود در هم کوبیده شده است . مسلما ایجاد راههای زیرگذر این میدان وسیع از شدت تراکم و حرکت وسایل نقلیه و بالمال از آلودگی هوا و صدای آن خواهد کاست و سکوت و آرامش خاصی را بر این فضای مذهبی خواهد بخشید . این چنین برنامه ریزی شهری جز بازتابی از تعلق خاطر مردم بر مبانی مذهبی شان نتواند بود . در شهرهای کشورهای کاتولیک مذهب نیز جهت گیری راههای ارتباطی شهر به سوی کلیساها نموداری از باور مذهبی مردم است .
نقشه شهر می تواند پاسخگوی نقشی باشد که شهر در آینده به عهده خواهد گرفت : در شهرهای بازرگانی کهن به منظور حمل ساده کالاها راههای ارتباطی مستقیم احداث می شد و برای امروز نیز در شهرهای بندری بیشترین خطوط ارتباطی مستقیما متوجه بندر است تا حمل و نقل و توزیع کالاها به سرعت انجام پذیرد . در گذشته شهرهای نظامی با حصار دایره ایی و یا کثیرالاضلاعی محافظت می شد و ساخت انی همه راه و حصار در نقشه شهر نقش می بست .
نقشه شهر معرف بافت شهر است . بافت شهر تنیده یی است از خانه ها که به تبع شرایط طبیعی به ویژه توپوگرافی شهری به طور فشرده یا نافشرده و با نظم خاصی در محدوده کوچکترین واحد تقسیمی شهر ، یعنی بلوک ها و محلات شهری ، جایگزین شده است و در جمع سیمای جغرافیایی ویژه یی بر شهر داده است . بلوک هابه وسیله ی راههای به قطعات جدا از هم تقسیم می شود و این قطعات کم و بیش هندسی شکل هستند . بافت شهر ممکن است آشفته و نامنظم باشد و شکل هندسی به خود نگیرد . چنین بافتی را در بخش های قدیمی شهرهایی که به طور اتفاقی مکان یابی کرده اند و یا روستاهایی که به زیر سلطه شهرها رفته و هنوز به قیافه سابق خود مانده اند می توان دید .
اصولا شهرها به ویژه شهرهای نوساز بافت هندسی شکل دارند . و به شکل چهارگوش و مربع در می آیند در چنین بافتی بلوک ها و قطعات منظم و راههای ارتباطی مستقیم و عمود بر هم کشیده می شوند .
گونه دیگر از بافت هندسی دایره شکل است تحقق آن به مانند بافت چهارگوش ساده نیست . ترکیب دو بافت مربعی و دایره یی امکان پذیر است ولی این ترکیب به ندرت انجام میگیرد .
شهر با هر بافتی که باشد بلوک های داخل آن نشانگر تراکم ساختمانی است که به وسیله راههای از هم جدا می شوند . بعضی از راهها مستقیم و متناسب با عبور وسایل نقلیه ارتباطی و برخی دیگر بر حسب توپو گرافی زمین با نگاهی است است و در یک سطح قرار نگرفته و چه بسا که بن بست اند و جز به جابجایی ساکنان مسیر راه برای عامه مردم فرصت عبور نمی دهند . در شهرهای قدیمی آفریقا و بازارهای شهرهای خاور میانه با این قبیل راههایی که
واحدهای فروش و بازرگانی را در کنار خود دارند . می توان آشنا شد . این معابر سرپوشیده و گهگاه روباز به مانند گالریهایی در تمرکز امور بازرگانی و توریستی ایفای نقش می کنند . بازارهای سرپوشیده و طاق دار تهران ، اصفهان شیراز و مشهد و تبریز و بازار فعال و توریستی روباز کمرآلتی شهر ازمیر ترکیه نمونه گویایی از معابر عمومی است که انحصارا برای پیاده ها امکان عبور می دهند . معابر روباز و چه بسا عریض ، عامل مهم تقسیم بلوک های شهری است و بخ
ش مهم از این معابر را برای حرکت خودروها اختصاص می دهند و بخش دیگر بر حرکت پیاده ها و توقف وسایل نقلیه انفرادی در نظر می گیرند . منتهی جابجایی وسایل نقلیه در راههای میان شهری با کل فضای معابر (به ویژه آن قسمتی که برای حرکت وسایل نقلیه منظور شده ) و با کیفیت اشغال بلوک هاز از لحاظ تراکم ساختمانی و جمعیتی در رابطه است .
عامل اساسی دیگری که در بافت شهر تاثیر می گذارد محتوی و ترکیب اجتماعی محلات سکونتگاهی است چرا که محلات مرفه قطعات وسیعتر ، بلوک های منظم و راههای عریض تر و تراکم کمتر دارد .در صورتی که در محلات کم درآمد و کارگری قطعات محدود و بلوک ها نامنظم و با وجود تراکم جمعیتی راههای ارتباطی کم عرض و باریک اند . بافت شهری را که بدینسان شکل گرفته مشکل می توان تغییر داد . چرا که تغییرات بنیادی در بافت شهرها جز با صرف هزینه های هنگفتی مقدور نیست مگر آن که بربهسازی بافت در سطحی محدود اکتفا کرد .
نقشه ی شهر را که به عنوان عامل مهم تاثیر گذار روی بافت شهر عمل می کند به گونه های مختلف توان دید .
1 – الگوهایی از نقشه ی شهری
نقشه آشفته :
نقشه ایست که در طرح و تنظیم آن اندیشه انسانها بکار گرفته نشده است . بلکه تکوین شهر اتفاقی انجام گرفته و راهها ، خیابانها و کوچه های تنگ آن با پیچ و خم هایی با هم جوش خورده اند . اکثر شهرهای اروپایی در قرون وسطی چنین نقشه یی داشتند . به مرور زمان بر اثر وقوع حوادثی چون آتش سوزی ، زلزله و جنگ شهرهای مورد بحث رو به ویرانی رفتند و به هنگام بازسازی سیما و چشم انداز جغرافیایی خود را بر مبنای نقشه نو تغییر و خود را با نیازهای زمان سازگار کردند .در قاره ی آسیا ،آفریقا به ویژه در حوضه مدیترانه چه بسیار شهرهایی که هنوز بر نقشه آشفته و دیرین خود به ویژه در هسته ی شهری وفادار مانده اند .
قانون نوسازی شهرهای ایران گر چه فرصت مناسبی را حداقل در بهسازی مناطق شهری ایران پیش آورده است با وجود این تعداد شهرهای آشفته طرح در کشور ما کم نیست :شهرهای رشت و لار و شوشتر و دهها شهر دیگر چنین نقشه یی دارند .
جنگ تحمیلی و ویرانگر ایران و عراق شهرهای غرب و جنوب غرب ایران را که اکثر نقشه اشفته یی داشتند رو به ویانی برد .امید آن که باز سازی شهرها به مقتضای نقشه سنجیده ایی انجام بگیرد و متناسب با نیازهای زمان و شرایط جغرافیایی و اقتصادی شهرها باشد .
نقشه شعاعی :
تهیه و تنظیم نقشه های دایره یی و یا شعاعی برای شهرها سابقه تاریخی دارد در ایران دوره پارتیان و ساسانیان طرح دایره شکلی برای شهرها معمول بود که مراکز مهم حکومتی و کاخها را در مرکز خود داشت و سپس فضاهای مسکونی به طور حلقه وار برگرد مرکز قرار می گرفتند . این شهرها جنبه دفاعی داشته و دلیل عمده ساخت چنین شهرهای عدم امنیت کافی در منطقه بوده است . اما دوره اوج این هنر معماری را از قرن پانزدهم به این طرف می بینیم و پیشتازان این هنر شهرسازی را در ایتالیا سراغ می گیریم چرا که هنرمندان ،نقاشان و معماران دوره رنسانس ایتالیا است که بر تنظیم نقشه های منظم شهری به ویژه در زمینه طرح شعاعی پرداخته اند .
این نقشه ها علاوه بر داشتن هدفهای نظامی و دفاعی جنبه آرمان گرایی نیز داشته و تهیه نقشه ها مبنی بر هدف و فلسفه خاصی بوده است : به نظر هنرمندان انسان گرای دوره رنسانس شناخت اصالت های شهری در قالب نقشه های منظم هندسی امکان پذیر است چرا که جز با خطوط مستقیم و قوسی و تصاویر مکعب شکل و کروی و روابطی که بین این تصاویر وجوددارد .نمی توان بر اصالت و واقعیت های شهری آگاهی یافت . برای اشنایی با تصورات و تراوش ذهنی این هنرمندان به ویژه نقاشان و معماران شهر ساز این دوره مروری گذرا داریم بر الگویی از نقشه هایی که در قرن شانزدهم به وسیله ونیزیها ترسیم و پیاده شده است .
نقشه 10 - A : نقشه شعاعی و نظامی محصور با حصار کثیرالاضلاعی است که با 9 برج بر فراز حصار آن شهر را از حملات احتمالی مصون می داشته است . ورود بر این شهر جز از راه سه درب و دروازه یی که بر حصار شهر بوده اندمکانی نداشته است . شهر شش میدان چهارگوش و یک میدان وسیع دایره یی شکل را در بطن خود داشته که با سه رشته بلوار کمربندی متداخل ، مستقیم و یا غیر مستقیم در رابطه بود اند . این میادین و بلوارها با 18 محور شعاعی که نقطه همگرایی آنها در مرکز شهر بوده ، قطع می شده است و کلیسا مظهر روحانیت شهر ، نزدیک به مرکز اصلی شهر روبروی یکی از دروازه ها جایگزین شده بود و شهر به کمال نقشه ی شعاعی منظمی داشته است .
نقشه 10 – B : این نقشه نیز با هدفهای نظامی و دفاعی تنظیم و ترسیم شده است که با حصار کثیرالاضلاعی 12 ضلعی و با برج هایی به همین تعداد شهر حفظ می شده است . در این نقشه تلفیق دو طرح شطرنجی و شعاعی کاملا محسوس است و محورهای داخلی شهر عمود بر هم پنج میدان وسیع شهر را به هم مربوط میداشته و شهر فقط با دو درب شمالی و جنوبی پیرامون خود در رابطه بوده است .
نقشه 10-C : مربوط به شهر پالمانوای ایتالیا است .نقشه ایی است با استحکامات نظامی و دیوار و حصار کثیرالاضلاعی 9 ضلعی که با 9 برج و قلاعی بر فراز آن شهر را در امان می داشته است . بلوارهای چهارگانه متداخل شهری چون قشر تنه درختی به توالی هم روئیده و 18 محور ارتباطی شعاعی متوجه بر مرکز شهر آنها را قطع کرده و به شهر نقشه شعاعی کامل داده است . شهر علاوه بر شش میدان مربعی شکل میدان بسیار وسیع شش ضلعی دیگری را در مرکز
خود داشته و با سه درب و دروازه یی ارتباط خود را با محیط خارج برقرار می کرده است . برای امروز نیز چه بسیار شهرهایی که نقشه ی شعاعی منظمی دارند اما نه به وسعت محدود نقشه های دوره رنسانس و نظمی که این نقشه ها داشته اند . نقشه های شعاعی به اشکال متنوع مورب ، ستاره یی ، دایره یی و نیم دایره یی و حتی بیضی شکل هم دیده می شود . در نقشه شعاعی امروز این شهرها نیز محورهای ارتباطی شهر در هسته یا هسته های متعدد دیگر
شهری به حالت همگرا با هم پیوند می خورند . همگرایی خطوط ارتباطی به سوی مرکز شهر به تمرکز امور اداری ، بازرگانی و حتی فرهنگی مذهبی در این مرکز منتهی شده و لزوم توسعه شهری را که به صورت هاله یی از دوایر متداخل شکل می گیرند مطرح می سازد و بر اساس این نیاز هر قشر به مانند کمربندی در یک دوره ی تاریخی به مقتضای شرایط اقتصادی و تکنیکی زمان به دور هسته تنیده می شود و قطع مکرر قشرها به وسیله محورهای شعاعی در جابه جایی انسانها به سوی مرکز شهر تسهیلاتی را فراهم می کند . اگر چه جامعه شناسان بر پیاده شدن چنین نقشه هایی روی شهرها تمایلی نشان ندهند :
شومبارد ولوو جامعه شناس برجسته فرانسه بر این باور است که ساخت و توسعه شهری بر مبنای نقشه شعاعی از دیدگاه اجتماعی نتایج ناگواری دارد چرا که قشرهای تنیده به اطراف هسته مرکزی شهرها بر اثر هجوم و تراکم بیش از حد انسانها خصیصه پاتولوژیکی یافته و جدایی گزینی اجتماعی و نژادی را در این بخش از شهرها شدت می دهد و بر این روال به نظر می رسد که بین فضای جغرافیایی بعضی ازمحلات شهری و ناهنجاریهای روانی کودکان و حتی میان سالان
و پدیده های مربوط به ناسازگاری وبزه کاری جوانان پیوند تنگاتنگی وجود دارد . پیاده کردن چنین نقشه یی اگر چه برای شهرسازان مشکل است ولی چشم اندازی زیبا به شهر می دهد . اکثر ما در شهرهای اروپا چون مسکو ، پاریس ، امستردام و ... نقشه ی شعاعی دارند . منتهی هر شهر به مقتضای ویژگیهایی این نقشه را پذیرفته است :
اگر شرایط طبیعی در انتخاب مکان مسکو موثر افتاده و آن شهر را بر مبنای داده های توپوگرافیک و طبیعی(جریان رودخانه مسکو و شعبه آن به نام ژزا ) به انتخاب مقرو هسته اولیه خود واداشته این تاریخ مسکو است که با عوامل اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی پیوند خورده و آ« را بر مبنای نقشه شعاعی اندیشیده یی از سطح روستایی نحیف به شکل پایتختی بزرگ درآورده است . مورفولوژی کنونی شهر با قشرهای کمربندی متداخل و راههای شعاعی همگرا در مرکز شهر رشد هماهنگ مسکو را روی محورهای ارتباطی ستاره یی شکل تنفید و ارتباط ا« را با نواحی اطراف تسهیل کرده است .
پاریس با نقش بازار شهر vill-marche در حوضه طشتکی با موقع چهار راهی ، نقشه ی شعاعی خود را گسترده است و در طول تاریخ با ساخت برج و بارویی خود را از حملات احتمالی و استیلای بیگانگان وارهانده است و به هنگامی که جمعیت شهر رو به افزایش نهاده در مسیر راههای ارتباطی شعاعی شکل گسترش یافته و با چنگ اندازی بر پیرامون خود حصار پیشین را درنوردیده و به جای آن بولواری دایره وار جانشین ساخته و دور تر برج و بارویدیگری به دور خود تنیده است .
همین بلوارهای متداخل شهری که چون قشرهای تنه درختی پشت هم روئیده اند مبین تاریخ توسعه شهر است .
شهرهای شعاعی تک مکانی به سبب انبوهی و تراکم فعالیت ها زودتر حالت انباشتگی و خفقان پیدا می کنند بنابراین سعی می شود در کنار منطقه بندی شهر مراکز و هسته های چندی برای شهر انتخاب بشود . هر مرکز با طرح شعاعی فعالیت های خاص خود را دارد و به وسیله بزرگراههایی با هسته های دیگر شهری پیوند می خورد و در جمع شکل «تارعنکبوتی» می یابد . مثال زنده نقشه شعاعی چند هسته یی را در شهر کان برا پایتخت استرالیا خواهیم دید که به ترتیب مرکز فدرال ، شهرداری ، و مراکز امور بازرگانی و اداری و خدماتی هر یک هسته جداگانه یی از شهر را اشغال کرده اند .
زمانی که شهر در کنار عارضه های خاص جغرافیایی ، آب ، جنگل ، کوه و ... جایگزین می شود توسعه هماهنگ دایره وار شهر حداثل در بخشی از آن ناممکن خواهد بود در انی صورت برای شهر نقشه نیمه شعاعی و یا نیمه دایره یی پیاده می شود . نقشه امستردام در هلند الگوی روشنی از طرح نیمه شعاعی است ، جالب ن که نیم دوایر متداخل توسعه شهری و محورهای شعاعی همگرا بر هسته آمستردام را به ندرت راههای خشکی و آهن تشکیل می دهد . بلکه نقشه نیمه شعاعی آمستردام در مجموع ساخته و پرداخته ی آبهاو کانالهای آبی آن شهر است .
شهرهای ایران با آن که ساخته و پرداخته قرون و اعصار تاریخی است ولی از داشتن نقشه اندیشیده شعاعی کاملا بهره چندانی نبرده اند مگر در شهر همدان چنین نقشه یی پیاده شده و 6 محور ارتباطی شهر را در نقطه یی به هم دوخته و فعالیت های اداری شهر را بر روی یکی از محورهای شش گانه مورد بحث سوار و متمرکز کرده است . پیراموز شهر را فضای سبزی احاطه می کند که انزوای جغرافیایی شهر و عدم پویایی آن از اسیب پذیری این فضا کاسته است . بدیهی است که توسعه کالبد فیزیکی شهر فراتر از فضای سبز مورد نظر برنامه ریزی آگاهانه یی را می طلبد .
