بخشی از مقاله
چکیده:
از لحظهای که اطلاعات به وسیلهی گیرندههای حسی دریافت گردیده تا زمانی که از حافظهی کوتاه مدت به حافظهی بلندمدت منتقل میشوند و یادگیری کامل میشود را میتوان فرایندهایی دانست که در سه دستهی تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازماندهی قرار دارند. آنها را راهبردهای شناختی یا راهبردهای یادگیری و مطالعه مینامیم. بهترین شیوهی یادگیری مطالب پیچیده و مفصل و همچنین بهترین و کاملترین نوع راهبرد یادگیری و مطالعه، سازماندهی مطالب است. در راهبرد سازماندهی، یادگیرنده برای معنیدار ساختن یادگیری مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد، نوعی چهارچوب ایجاد میکند.
این چهارچوب سازمانیافته میتواند مخصوص اطلاعات جدید باشد یا اینکه مطالب را ربط دهد. واضح است، مطالبی که سازمانیافته اند و با آموخته های قبلی ارتباط دارند، سریعتر از مطالبی که پراکنده و نامرتبطاند آموخته میشوند و آسانتر به یاد میآیند. وقتی اطلاعات متعدد برای یادگیری دستهبندی می شوند از بار حافظهی کوتاهمدت کاسته می شود و بدین ترتیب قدرت تمرکز افزایش می یابد. الگوی تدریس طرح شبکه ای یا نقشه مفهومی که بهترین نوع آن نقشه ذهنی - نقشه مفهومی متحرک - می باشد، یک نمونه از روش های سازمان دهی مطالب پیچیده است، که باعث معنا دار شدن یادگیری، تقویت تفکر و ماندگاری بیشتر مطالب در حافظه فراگیران می شود.
طرح شبکه ای - نقشه مفهومی -
طرح شبکه ای - نقشه مفهومی - در واقع سلسله مفاهیمی است که هدف اساسی آن نشان دادن یک موضوع درسی و تسهیل جذب آن در ساختار شناختی یادگیرنده می باشد - فتحی واجارگاه ،. - 1388 نقشه مفهومی یک نوع سازمان دهنده ی گرافیکی است که کاربرد آن کمک به دانش آموزان در سازمان دادن و نشان دادن دانش در یک موضوع خاص است . نقشه های مفهومی معمولا از یک ایده یا مفهوم کلی شروع میشوند و سپس به زیر شاخه هایی تبدیل می شوند تا نشان دهند که چگونه یک ایده می تواند به عناوین ویژه شکسته شود - صالحی نیا ،. - 1393 نقشه مفهومی انواع متفاوتی دارد مثل : طرح همپوشی، طرح چارت سازمانی، طرح شعاعی، طرح درختی و....که نقشه ذهنی - نقشه مفهومی متحرک - از نوع طرح درختی می باشد.
نقشه ذهنی - نقشه مفهومی متحرک -
نقشه ذهنی، نموداری درختی است که برای بیان کردن کلمات، ایدهها، فعالیتها یا موارد دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. این نمودار برای تولید، سازماندهی و ساختار دهی ایدهها و افکار به کار بسته میشود و در حل مسئله، میتواند مورد استفاده قرار بگیرد ،عناصر یک نقشه ذهنی به صورت ادراکی و بر اساس اهمیت مطالب در قالب گروهها، شاخهها و قسمتهای متفاوت قرار میگیرند. نقشههای ذهنی را میتوان برای مرور حافظه نیز به کار بست با استفاده از نقشه ذهنی می توان به سرعت ، ساختار یک موضوع را شناسایی نمود و همچنین ارتباط بین اجزای سازنده موضوع را درک کرد . طراحی نقشه ذهنی بسیار آسان است. کافی است برای استفاده از آن یک یک دایره یا بیضی وسط صفحه کشیده شود و عنوان موضوع مورد نظر را درون آن نوشته شود.
سپس با اضافه کردن شاخه های مختلف متصل به مرکز، موضوعات جانبی اضافه میشود. هر شاخته می تواند زیر شاخه های مختلف داشته باشد. می توان برای هر موضوع در هر شاخه از رنگهای مختلف استفاده نمود و حتی می توان شکلهای مختلفی را کنار موضوعات اضافه نمود. نقشه ذهنی را بر روی کاغذ نیز می توان کشید . همچنین برای ترسیم نقشه ذهن نرمافزارهای مختلفی در دسترس میباشد از جمله نرمافزارهای پر کاربرد میتوان به mindmup ، Xmind ، iMind Map ، Concept draw ، Microsoft office Visio. اشاره کرد در این پژوهش نقشه ذهنی ایجاد شده برای درس شیمی توسط نرم افزار iMind Map می باشد.
تاریخچه پیدایش نقشه مفهومی
اولین بار جوزف دی نواک وهمکارانش در سال 1972 در یک برنامه تحقیقاتی در دانشگاه کرنل از نقشه مفهومی به عنوان راهبرد یاددهی - یادگیری استفاده کردند. این شیوه مبتنی بر فلسفه ساخت گرایی ،نظریه شناختی یادگیری معنا دار و پیش سازمان دهنده دیوید آزوبل است. - نواک و کاناکس ،. - 2009 یادگیری فعال از دیدگاه آزوبل ، تنها از طریق معنی دار بودن یادگیری امکان پذیر است،یعنی اگر فراگیر بتواند ارتباط میان مطالب جدید با اطلاعات قبلی - یا ساخت شناختی - را دریابد ،فعال است. به عبارت دیگر ،اگر مطالب جدید جذب ساخت شناختی یا یادگیری های قبلی او شوند ،یادگیری فعال ومعنی دار خواهد شد ،در غیر این صورت یادگیری حفظی ، طوطی وار وبدون معنا خواهد بود.
ضرورت استفاده از نقشه مفهومی یا نقشه ذهنی - نقشه مفهومی متحرک - این طرح یکی از راهبردها یا شیوه های فعال یاد دادن برای یاد گرفتن یا تدریس است و آشنایی با آنها یکی از صلاحیت ها وشایستگی های یک معلم حرفه ای وهنرمند است - ملکی، . - 1390 ارائه ی شبکه مفهومی یک راهبرد شناختی و روش مطالعه است. راهبردهای شناختی برای ذخیره سازی اطلاعات در حافظه دراز مدت یا یادگیری به سه دسته تقسیم می شوند : -1 تکرار ومرور -2 بسط وگسترش -3 سازمان دهی . نقشه مفهومی یکی از روش های مهم سازمان دهی مطالب پیچیده است - سیف،. - 1390 همچنین ذهن یا حافظه می تواند گنجایش وحجم بیشتری از اطلاعات تصویری مانند طرح ها ، نقشه ها و...را نسبت به مواد کلامی در خود ذخیره کند.
همچنین در برنامه درس ملی آمده است :مربی متناسب با امکانات و محدویت های ناشی از ویژگی های متربیان ،ماهیت دروس ،فضا ،زمان و... از انواع روش ها و راهبردهای فعال تربیت وتدریس استفاده می کند و اینکه متربی در فرایند یاددهی - یاد گیری نقش فعال داشته وخود دانش ها ، مهارت ها ،نگرش ها و انگیزه های خویش را تعیین می سازد - برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران،. - 1391 برتری نقشه ذهنی - نقشه مفهومی متحرک - نسبت به یادداشت های خطی: مزایای نقشه ذهنی بی شمار است؛ شاید به این دلیل که هر آنچه مغز طلب می کند را برآورده می سازد. نقشه ذهنی تمام مهارت های سلول های خاکستری را به کار می گیرد، از قبیل مهارت های تصویر پردازی، حجمی، کلامی، منطقی و … .نقشه ذهنی خلاقیت انسان را پرورش می دهد.
در یادداشت های خطی، فرد در هر زمان محدود به یک مفهوم است. با شروع یک جمله تا پایان یافتن آن، خواننده در محتوای همان جمله به دام می افتد، اما می دانیم که ذهن ما اینگونه کار نمی کند، چرا که چند بُعدی است. نقشه ذهنی به انسان اجازه می دهد که رها از قالب تک بعدی و یک طرفه به تراوش افکار بپردازد. نقشه ذهنی باعث جریان یافتن آزاد و بدون مانع ایده ها می شود. این ایده ها بدون دغدغه جریان پیدا می کنند و نقشه ذهنی کار شکل دهی به آن ها را بر عهده می گیرد. در حقیقت نقشه ذهنی سازمان دهنده افکار شما است - جعفری ،. - 1393
ترسیم نقشه ذهنی با نرم افزار : iMind Map
این نرم افزار برای ترسیم نقشه ذهنی دارای دیاگرام ها ، فلوچارتها و اشکال گرافیکی ازقبل ساخته شده می باشد که به صورت تصاویر برداری می باشند و کمترین افت کیفیت را در بزرگ نمایی دارند ،شاخه های مختلفی را با رنگ های مختلف می توان به قسمت مرکزی یا شاخه های دیگر اضافه نمود، با ضخامت شاخه می توان موضوعات اصلی را از فرعی جدا کرد، از شکل های متنوع برای موضوعات مختلف استفاده کرد، این نرم افزار امکان آوردن فیلم و عکس را نیز دارد، می توان برای جلوگیری از شلوغی در نقشه بخش هایی از آن را به صورت بسته در آورد، این نرم افزار در مورد فونت ها به صورت هوشمند می تواند عمل کند.
