بخشی از مقاله
چکیده
برنامه ریزی کاربری اراضی شهری نحوه استفاده ، توزیع ، حفاظت ، ساماندهی مکانی –فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری را برابر استاندارد ها، وضع موجود و آینده یعنی یک دوره زمانی خاص بررسی می کند و به ارزیابی کمی و کیفی کاربری ها در سطح شهر می پردازد. هدف این تحقیق بررسی تحولات و ارزیابی کاربری اراضی شهری در طرح های جامع شهر اهواز می باشد. روش مورد استفاده برای این تحقیق توصیفی – تحلیلی می باشد و روش گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای است. نتایج مقایسه و بررسی تغییرات طرح های جامع 1347، طرح جامع 1367و طرح توسعه و عمران 1389نشان می دهد که از کاربری های پیشنهادی طرح جامع 1347 به جزء کاربری صنعتی ، درصد تحقق کاربری های مسکونی ، تجارتی ، و خیابان کمتر از100 درصد بوده است ، بررسی روند تغییرات کاربری اراضی در طی سال های 1367و1389 نشان می دهد که در اکثر کاربری ها به جزء کاربری هایی مانند تأسیسات و تجهیزات شهری ، زمین های مزروعی ، باغ ها و سایر کاربری ها در محدوده شهر افزایش داشته اند و همچنین در ارزیابی تحقق کاربری های پیشنهادی طرح جامع 1367بیشترین درصد تحقق را کاربری های نظامی و انتطامی ، اداری ، آموزش عالی و کاربری مسکونی و کمترین درصد تحقق را فضای سبز و تأسیسات و تجهیزات شهری داشته اند به طور کلی فرایند برنامه ریزی کاربری اراضی باعث عدم تعادل در کاربری های شهر اهواز شده است.
واژه های کلیدی: ارزیابی کاربری اراضی ، طرح جامع شهری، تحولات کاربری اراضی شهری ، کاربری های شهری، شهر اهواز
مقدمه
تخمین زده شده است که بیش از 50درصد جمعیت جهان در نواحی شهری زندگی می کنند و در سال 2050به 69درصد خواهد رسید. (United Nations, 2010) علاوه براین ،این رشد شهری بیشتر در شهرهای کوچک و متوسط کشورهای درحال توسعه اتفاق می افتد. (Carolina Rojas.et al, 2013) رشد جمعیت تغییرات وسیعی در محدوده شهرها و کاربری زمین شهرها به دنبال دارد که این امر توجه به مقوله مدیریت و برنامه ریزی کاربری زمین را در شهرهای درحال توسعه ضروری می سازد. برنامه ریزی کاربری زمین به معنای سازمان دادن فعالیت های شهری در فضا ، یکی از مهم ترین مباحث در ادبیات برنامه ریزی شهری به شمار می رود. در واقع ماهیت و سرنوشت نهایی یک طرح شهری که نمود عینی برنامه ریزی شهری محسوب می شود. به میزان زیادی به شناخت ، مداخله و نظارت در روند استفاده از زمین وابسته است به همین دلیل برنامه ریزی کاربری زمین و نظام پیشنهادی برای آن یکی از عناصر تشکیل دهنده ساختار شهر و در واقع محور اصلی برنامه ریزی محسوب می شود( پاریس ویستا، (7 :1381 برنامه ریزی کاربری زمین ( ( LUP به عنوان یک ابزار کلیدی برای شناسایی و اطمینان از استفاده پایدار از زمین ، بهبود معیشت جوامع شهری و روستایی و در نتیجه دستیابی به توسعه پایدار شناخته شده است (Beierle,2002; Grainger, 2010) کاربری اراضی شهری و تغییرات آن یکی از مباحث مهم در گسترش کالبدی شهر محسوب می شود به این علت که کاربری اراضی شهری نحوه استفاده از زمین و کارکردی است که به آن تعلق می گیرد که این کارکرد ممکن است در مقیاس منطقه و یا در مقیاس سکونتگاههای های انسانی در شهر باشد( مهدی زاده، (71 :1379درک کامل از فرایند تغییرات کاربری اراضی و الگوهای استفاده از زمین شهرو روستا ضروری است که به برنامه ریزی کاربری اراضی کارآ اجازه میدهد( (Antrop, 2005;Ichikawa et al,2006 بررسی کاربری اراضی شهری منعکس کننده تصویری گویا از چگونگی تخصیص فضای شهری به کاربری های مختلف موردنیاز شهر در طی زمان و در جهت رسیدن به اهداف توسعه شهری است. کاربری اراضی شهری امروزه در نظام های پیشرفته برنامه ریزی جهان ، به لحاظ استفاده بهینه از اراضی شهری ، جایگاه خاصی در انواع طرح های شهری و منطقه ای یافته است ( زیاری ،.(1381 همچنین وضعیت موجود کاربری زمین، در سیر تکوین هر طرح شهری اساس کار محسوب می شود( حسین زاده دلیروملکی،(1386 در طرح های جامع شهری مطالعات مربوط به کاربری زمین نقش کلیدی و محوری برعهده دارد و از بین مطالعات مختلف عمدتا ضوابط و مقررات این مقوله است که جنبه اجرایی تری به خود می گیرد محتوای برنامه ریزی کاربری زمین در طرح های جامع معمولا عبارت است از تهیه نقشه کاربری زمین جدول سرانه های کاربری و ضوابط منطقه بندی که مبنای عمل سازمان های اجرایی( نظیر شهرداری ها ) قرار می گیرد( احمدیان ، (12 :1382 در طرح جامع برنامه ریزی کاربری اراضی علاوه بر شناخت وضع موجود ، پیشنهاد کاربری ها با توجه به استاندارد و نیازهای ساکنان شهر از مراحل این برنامه ریزی محسوب می شود که در پایان طرح لزوم بررسی و ارزیابی تغییرات و چگونگی تحقق کاربری ها از مراحل نهایی برنامه ریزی کاربری اراضی به شمار میرود که نشان دهنده میزان توسعه کالبدی شهر می باشد و سنجش میزان موفقیت کاربری اراضی در طرح جامع می باشد. ارزیابی چگونگی تقسیم کار و کاربری اراضی شاید منعکس کننده ی تصویر گویا از منظر و سیمای شهری و همچنین چگونگی تخصیص فضای شهری به کاربری های مختلف شهر در طی زمان و در جهت رسیدن به هداف توسعه شهر می باشد. درعین حال ارزشیابی برنامه ریزی به طور ویژه به فرایند وا کاوی شماری از طرح ها یا پروژه ها با هدف تعیین سود و زیان های مقایسه ای و قرار دادن یافته های چنین واکاوی های در چارچوبی منطقی گفته می شود( سیف الدینی ، (161 :1381 با توجه به مطالب بیان شده و اینکه شهر اهواز یکی از اولین شهرهایی می باشد که در سال 1347طرح جامع آن تهیه و تصویب شد، دومین طرح جامع شهر اهواز در سال 1367 به تصویب رسید و سومین و آخرین طرح جامع تا زمان حاضر در سال 1389 تهیه و تصویب شد بنابراین بررسی تغییرات کاربری اراضی در سه طرح جامع1347، 1367و1389 شهر اهواز هدف اصلی این تحقیق قرار میگیرد.
کاربری اراضی شهری
زمین مکانی است که تمامی فعالیت های انسانی برروی آن انجام شده و منبع مواد لازم برای این کار محسوب می شود. استفاده انسان از این منابع کاربری زمین نامیده می شود . که بسته به اهداف موردنظر همچون تولید غذا ، تأمین سر پناه ، تفریح ، و... و نیز خصوصیات زیستی – فیزیکی زمین وضعیت متفاوتی را ارائه می دهد (بریا سولیس ،1389، (220
نحوه استفاده از زمین و کارکردی که به آن تعلق میگیرد را کاربری زمین (Land use) گویند ، این کارکرد ممکن است در مقیاس منطقه باشد یا در مقیاس سکونتگاههای های انسانی و شهر که در اینجا محور دوم مورد نظر است . اصطلاح و مفهوم کاربری زمین ، ابتدا در غرب به منظور نظارت دولت ها بر نحوه گسترش سریع شهرنشینی و تحول در برنامه ریزی شهری و منطقه ایی ، ابعاد و محتوای آن روز به روز وسیع تر و غنی تر شد جی آر اکالاگان در کتاب کاربری زمین تأکید می کند که کاربری اراضی بررسی چگونگی استفاده از فضا در مقیاس منطقه در راستای شناخت تاثیر انسان بر محیط است که در بهره وری از منابع توسط جوامع انسانی رخساره می یابد. (میرایی، (1392
دیکنسون وشاو در سال 1977تعاریف ساده از کاربری زمین ارائه دادهاند که به یک مکان اختصاص داده شده باشد .مالیگرو در سال 1988 کاربری زمین راظهور بهره برداری پویای انسان از منابع طبیعی جهت برطرف کردن نیازهایشان میداند .ونگلیز درسال 1991 درتعریف کاربری اراضی ارائه کرده است: نخست فعالیتهای انسانی روی زمین که مستقیما درارتباط بازمین هستند ودوم ظهور مدیریت انسان براکوسیستم ها به منظور بر آوردن برخی نیازهایشان می باشدو همه این فعالیتها در مفهوم زمین وفعالیت های آنها مشترک هستند( مرصوصی وهمکارن، (1391
برنامه ریزی کاربری زمین
برنامه ریزی کاربری زمین یک اصطلاح گسترده است که می تواند برای فرآیندهای مختلف مربوط به مدیریت و کنترل زمین به کار گرفته شود. .( Juan Porta.et al, 2013) موضوع زمین وچگونگی استفاده از آن بستر اصلی برنامه ریزی شهری محسوب میگردد. برنامه ریزی کاربری اراضی شهری عبارت است از ساماندهی مکانی وفضایی عملکردهای شهری براساس نیازها وخواسته های مردم شهری ( زیاری : (47 :1381 برنامه ریزی کاربری زمین به معنی اختصاص بهینه منابع زمین است ک اغلب جهت برنامه ریزی و استفاده منظم از زمین در منطقه مورد مطالعه در جنبه های مقیاس زمین ، ساختار استفاده از زمین و توزیع فضایی مورد استفاده قرار می گیرد. و نقش مهمی در توزیع مناسب منابع زمین و سازماندهی استفاده از زمین بازی می کند.((Liu Jie, et al, 2013
عنصر کاربری زمین دلالت بر اختصاص زمین برای مقاصدمختلف دارد وهدف از برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، تعیین چگونگی اختصاص نواحی به کاربریهای مختلف میباشد . برنامه ریزی کاربری اراضی شامل مراحل شناخت ، برنامه ریزی واجرا میباشد. مرحله شناخت ،خودشامل زیرمراحل مختلفی میگردد که مهمترین آنها فراهم نمودن مدل های تحلیلی برای کمک به شناخت بهتر وضعیت جاری کاربری های شهری میباشد.( (Kaiser.et al.1995 برنامه ریزی کاربری زمین علم تقسیم زمین و مکان برای کاربرد ها و مصارف مختلف زندگی می باشد. هدف اصلی برنامه ریزی کاربری زمین ، استفاده بجا و مناسب و در نهایت آماده سازی زمین جهت مصارف مختلف شهری است( رضویان ، (14 :1381 دربرنامه ریزی کاربری راضی شهری تلاش می وشود الگوهای اراضی شهری به صورت علمی مشخص شود ومکان یابی فعالیتهای شهری در انطباق وهماهنگی بایکدیگر وسیستم های شهری قرار گیرد.( زیاری ، (35
ارزیابی کمی کاربری اراضی شهری
در این نوع ارزیابی تحلیلها عمدتاً مبتنی بر شناسایی و تطبیق سرانهها استانداردهای کاربری شهری با وضع موجود این کاربریها در سطح شهر و چگونگی تخصیص فضای شهری به هر یک از کاربریهای مختلف است. در تعیین سرانههای متناسب هر شهر ، عواملی چون؛ موقعیت اقلیمی و طبیعی ، مسائل اجتماعی و آداب و رسوم ، نوع و میزان درآمد ف نوع معیشت و امکانات گسترش شهر، احتیاجات جمعیت شهر به تأسیسات رفاهی و غیره مدنظر قرار میگیرد و متناسب با تراکمهای پیشنهادی ودرارتباط با آن نسبت به هر یک از کاربریهای شهری ، این سرانهها مشخص میگردد(شیعه، (161 :1375 در ارزیابی کمی ، عمدتاً سرانهها و استانداردهای تخصیص بهینه فضای شهری به کاربریهای مختلف شهر مدنظر قرار میگیرند .نسبت این کاربریها بسته به شرایط محیطی و کارکردهای انسانی و منطقهای در کشورهای مختلف متنوع است . درعینحال سطح ملی نیز بسته به شرایط جغرافیایی ( عرض جغرافیایی ، ارتفاع، دوری و نزدیکی دریا و غیره ) تفاوتهایی را دارند( ابراهیمزاده وهمکاران ، (48 :1385 معمولاً پس از تعیین مساحت کل شهر و نیازهای جمعیت درهریک از تراکمها در شرایط موجود ودرافق طرح پیشنهادی ،باید مبادرت به تعیین سرانههای شهری مشتمل بر سرانههای مسکونی ، تجاری ، اداری ، صنعتی و تفریحی و.. گردد( زیاری ، (69 :1381 در مجموع باید گفت که تعیین استانداردها و سرانههای شهری به را ی هر شهر ، مستلزم موقعیت جغرافیایی آن شهراست. (حبیبی و همکاران، (1378
روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع روش پژوهش به کار گرفتهشده روش توصیفی – تحلیلی وکمی است.و روش گردآوری اطلاعات به روش کتابخانهای و همچنین اطلاعات و گزارشهای سازمانها و نهادهای مربوطه میباشد. بدین ترتیب که با مراجعه به کتابخانهها سازمانها و ارگانهای مرتبط، منابع موجود مطالعه و سپس آمار و اطلاعات مورد نیاز گردآوری شده و پس از آن تحلیل های لازم صورت گرفته است. دراین پژوهش میزان تحقق و تغییرات کاربری ها با توجه به مساحت ، سرانه و درصد تحقق محاسبه شده است
محدوده مورد مطالعه
کلان شهر اهواز در موقعیت جغرافیایی 31 درجه و 13 دقیقه تا 31 درجه و 23 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 32 دقیقه تا 48 درجه و 47 دقیقه طول شرقی واقع شده است (معروف نژاد،.(69 :1390 این کلان شهر مرکز استان خوزستان می باشد که ارتفاع آن از سطح دریا 18 متر است(آمار نامه کلان شهر اهواز،(9 :1391
