بخشی از مقاله
چکیده
اساس نظریه طرحهای جامع شهری، »نظریه ارگانیسمی« بود که با استفاده از اصول بوم شناسی و زیستشناسی - که اتفاقا کاملا زمینهگرا بود - شکل گرفت. اما با آمیختن این نظریه با نظریهی کارکردگرایی شهرسازی مدرن - منشور آتن - 1933 ویژگی جهانشمولی و تمامیت - گرایی مدرنیسم بر ویژگی های زمینه گرایی نظریه ارگانیسمی غلبه کرد. نتیجه این آمیختگی، ایستا و جامد بودن طرحهای جامع شهری، و نگاه کل گرا و جامع آن به شهر است که از مشکلات عمده این طرح ها محسوب می گردد. هرچند که برای رفع مشکل کل گرایی، طرح های تفصیلی به عنوان نسل دوم طرح های شهری مطرح شد، ولی همچنان مقیاس های طراحی شهری و همچنین پویایی طرح ها به شدت مغفول مانده است.
از این رو برای ثمربخش کردن طرح های توسعه و عمران شهری لازم است نسل سوم طرح های توسعه شهری به عنوان مکمل طرح های جامع و تفصیلی مطرح گشته و رو به طرحهای انطباقپذیر آورده شود. در پژوهش حاضر که به روش کاربردی-عملی و توصیفی-موردی - ژرفانگر - انجام گرفته است، نسل نوین طرح های شهری به نام برنامه راهبردی نور-منظر معرفی گردیده است که علاوه بر دارا بودن مقیاسی در حد طراحی شهری، طرح و برنامه ای پویا و فرآیند محور محسوب می گردد. از مهمترین ویژگی های این برنامه راهبردی، مکان محور بودن آن است. از این رو شهر شیراز به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب گشته و مفاهیم طرح و برنامه راهبردی نورمنظر برای این شهر بیان گردیده است. برنامه راهبردی مذکور در قالب هفت فصل تبیین گردیده است که هر کدام از فصول دارای بخش های متنوعی است که تقریبا همه جنبه های شناخت و طرح را در بر دارد.
مقدمه
اساس نظریه طرحهای جامع شهری، »نظریه ارگانیسمی« بود که با استفاده از اصول بوم شناسی و زیستشناسی - که اتفاقا کاملا زمینهگرا بود - شکل گرفت. اما با آمیختن این نظریه با نظریهی کارکردگرایی شهرسازی مدرن - منشور آتن - 1933 ویژگی جهانشمولی و تمامیت - گرایی مدرنیسم بر ویژگی های زمینه گرایی نظریه ارگانیسمی غلبه کرد. نتیجه این آمیختگی، ایستا و جامد بودن طرحهای جامع شهری، و نگاه کل گرا و جامع آن به شهر است که از مشکلات عمده این طرح ها محسوب می گردد. هرچند که برای رفع مشکل کل گرایی، طرح های تفصیلی به عنوان نسل دوم طرح های شهری مطرح شد، ولی همچنان مقیاس های طراحی شهری و همچنین پویایی طرح ها به شدت مغفول مانده است.
از حدود دهه 1960،فرآیند طرحهای شهری از برنامهریزی متمرکز دور شده و به سمت برنامهریزی کوتاهمدت، دموکراتیک و مشارکتی تمایل یافته است. به دلیل گسترش مفاهیم جامعه مدنی، دموکراسی اجتماعی، تکثرگرایی، مشارکت عمومی و مواردی چند از این دست توجه به ویژگیهای بومی و نیازهای محلی در دستور کار طرحهای نوین شهری قرارگرفتهاست. برنامهریزی فقط طرح و برنامه نیست، بلکه فرآیندی طولانی و مستمر است که اهداف و اندیشهها را به مرحلهی اجرا درمیآورد و با ارزیابی نتایج و اصلاح آنها به تعریف اهداف جدید میپردازد. در نتیجه، نیاز به کسب اطلاعات تازه و روحیهی تحلیل و تحقیق مداوم در برنامهریزی و اجرا محسوس است. از این رو برای ثمربخش کردن طرح های توسعه و عمران شهری لازم است نسل سوم طرح های توسعه شهری به عنوان مکمل طرح های جامع و تفصیلی مطرح گشته و رو به طرحهای انطباقپذیر آورده شود.
در پژوهش حاضر نسل نوین طرح های شهری به نام برنامه راهبردی نور -منظر معرفی گردیده است که علاوه بر دارا بودن مقیاسی در حد طراحی شهری، طرح و برنامه ای پویا و فرآیند محور محسوب می گردد. از مهمترین ویژگی های این برنامه راهبردی، مکان محور بودن آن است. از این رو شهر شیراز به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب گشته و مفاهیم طرح و برنامه راهبردی نورمنظر برای این شهر بیان گردیده است. برنامه راهبردی مذکور در قالب هفت فصل تبیین گردیده است که هر کدام از فصول دارای بخش های متنوعی است که تقریبا همه جنبه های شناخت و طرح را در بر دارد.
روش تحقیق
همانطور که گفته شد در جهت دستیابی به اهداف پژوهش از روش کاربردی-عملی و توصیفی-موردی - ژرفانگر - استفادهشدهاست، که به تفصیل در ادامه آمدهاست.
· تحقیقات کاربردی - Applied Research -
تحقیقات کاربری تحقیقاتی هستند که نظریه ها، قانونمندی ها، اصول و فنونی که در تحقیقات پایه تدوین می شوند را برای حل مسایل اجرایی و واقعی به کار می گیرد. - غالباً در تحقیقات کاربردی، اصول علمی تدوین شده در تحقیقات پایه، مبنای کاربردی شدن قرار می گیرند. - این تحقیقات بر روی یافتن راه حل مسائل فوری با ماهیت عملی متمرکز می شود و بنابراین این تحقیقات جنبه عملی داشته - نتایج این تحقیق عینی و مشخصاست. - و معمولاً خود محققین در کاربرد نتایج دخیل می باشند. این نوع تحقیق برای بکار بردن شیوه جدید در جهت زندگی بهتر در جامعه به کار برده می شود. از جمله مشخصات تحقیقات کاربردی می توان به موارد زیر اشاره کرد: از نظر زمانی زودتر از تحقیقات بنیادی انجام می گیرند. درآمد زا هستند و به همین دلیل طرفداران بیشتری دارند. عمدتا توسط سازمانهای دولتی و خصوصی و کارخانه ها انجام می پذیرند.
· تحقیقات عملی - Action Research -
در این تحقیق که به صورت عملی می باشد فرد به دنبال پیدا کردن راه حل و بررسی درست درباره موضوع خاص مربوط به خود می باشد که نتیجه آن منجر به شناخت در رابطه با موضوع مورد نظر خود می باشد. هدف اصلی تحقیق عملی، حل یک مساله خاص است و نه کمک به توسعه نظریه های علمی. - این نوع تحقیق بر کاربرد فوری و موقعیت های محلی متمرکز است و به ایجاد نظریه یا کاربرد عمومی یافته ها توجهی ندارد و در واقع تحقیق عملی پاسخ های فوری برای مسائلی فراهم می کند که نمی توانند مدت زیادی در انتظار راه حل های نظری باقی بمانند. - این تحقیقات را می توان تحقیقات حل مساله یا حل مشکل نیز نامید.
زیرا نتایج آن مستقیماً برای حل مساله به کار گرفته می شود.ابته بایستی توجه داشت که نقش این نوع تحقیقات در پیشرفت علم محدود است. دکتر خاکی در کتاب روش تحقیق خود نوع دیگری تحقیق با عنوان تحقیق ارزیابی را معرفی می کند. وی بیان می دارد : این نوع تحقیقات، فرایندی جهت جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات برای تصمیم گیری هستند. - منظور از ارزیابی، انتخاب یک راه کار به منظور اتخاذ تصمیم است. -
· روش تحقیق توصیفی - Descriptive Research -
هدف محقق از انجام این نوع پژوهش توصیف عینی .واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع می باشد. پژوهشگر در اینگونه تحقیقات سعی می کند تا نتایج عینی از موقعیت را بیان کند. این تحقیق در پاسخ به سوالاتی مانند چقدر؟ ، چه کسی؟ و چه اتفاقی دارد می افتد؟ است. تحقیق توصیفی،شامل جمع آوری اطلاعات برای آزمون فرضیه یا پاسخ به سوالات مربوط به وضعیت فعلی موضوع مورد مطالعه می باشد - تمرکز اصلی در درجه اول به زمان حال است. - و این تحقیق آنچه را که هست توصیف و تفسیر می کند. در این نوع تحقیق، نقش محقق تعیین کننده مشاهدات و توصیفات است. اجرای تحقیق توصیفی می تواند صرفا برای شناخت شرایط موجود یا یاری دادن به فرایند تصمیم گیری باشد. در این نوع تحقیق دریپ چگونگی یک موضوع است. اطلاعات توصیفی معمولاً به وسیله ی پرسشنامه، مشاهده و مصاحبه جمع آوری می شود.
انواع تحقیقات توصیفی :
- 1 تحقیق توصیفی زمینه یابی - پیمایشی - : به مطالعه ویژگی ها و صفات افراد جامعه می پردازد و وضعیت فعلی جامعه را در قالب چند صفت یا متغیر مانند سن، جنس، وزن و غیره مورد بررسی قرار می دهد. تحقیق زمینه یابی غالبا زمانی به کار برده می شود که محقق قصد جمع آوری اطلاعات ، نظیر درصد افرادی که موافق یا مخالف یک عقیده مشخص هستند، را دارد. تفاوت اصلی این روش با روش تجربی این است که در روش تجربی تغییر خصوصیات افراد و متغیر ها با دخالت آزمایشگر صورت می گیرد.
- 2 روش تحقیق موردی - ژرفا نگر - : در پژوهش موردی حوزه تحقیق یک مورد خاص نظیر یک فرد یا یک خانواده یا یک گروه یا یک مؤسسه و یا یک جامعه محدود است و پژوهشگر در آن تلاش می کند، ویژگی های خاص آن یک مورد را به طور جامع بررسی کند. موردی بودن پژوهش این امتیاز را دارد که محقق می تواند به نتایج دقیق تر و عمیق تری از آن دست پیدا کند و این عیب را دارد که نمی توان یافته های تحقیق مربوط به آن را به موارد دیگر تعمیم داد.
- 3 تحلیلی - تحلیل محتوا - : به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم به صورت نظام دار انجام می شود. در واقع قلمرو این تحقیق را متنهای مکتوب، شفاهی و تصویری درباره موضوعی خاص تشکیل می دهد.
نقد طرحهای جامع و تفصیلی
بر خلاف برخی نظرات، مشکلات طرح های توسعه شهری فقط ناشی از نحوه تهیه و روش اجرایی نیست، بلکه تا حدود زیادی ریشه در ماهیت الگوی برنامه ریزی جامع دارد. - پیرزاده, ,1387 ص. - 85 الگوی طرحهای جامع شهری بازمیگردد به نظرات پاتریک گدس و شاگرد نامآورش، لوییز مامفورد، که هر دو در اصل زیستشناس بودند. اساس نظریه آنها، »نظریه ارگانیسمی« در شهرسازی بود که با استفاده از اصول بوم شناسی و زیستشناسی - که اتفاقا کاملا زمینهگرا بود - شکل گرفت. نظرات گدس با نظریهی کارکردگرایی شهرسازی مدرن - منشور آتن - 1933 درهم آمیخت و از ویترین متنوع مدرنیسم، ویژگی جهانشمولی و تمامیت گرایی آنرا به تن کرد و به گونهای ویژگی ارگانیسمی و بومشناسی - که اساس نظریات گدس بود - را به دست فراموشی سپرد.
- مهدی زاده, ,1392 ص. - 78 طرحهای جامع شهری ایستا و جامد است، در نتیجه نیاز به طرحهای انطباقپذیر1 است. - همان، - 81 طرح جامع شهرها اصولا و عمدتا برنامه کالبدی محسوب می گردد. - بهزادفر, ,1388 ص. - 42 برای نائل آمدن به انطباقپذیری در طرحهای شهری لازم است که فرآیند بازخورد و باز-طراحی به صورت مستمر انجام پذیرد که به آن پایش گفته میشود. به همین جهت مرکز سازمان ملل متحد برای سکونتگاههای انسانی - Habitat - در سال 1995، به منظور اصلاح نظام برنامهریزی شهری،تغییرات زیر را لازم دانست:
الف - درنظرگرفتن سلسله مراتب انواع طرحهای شهری و منطقهای
ب - تاکید بر برنامهریزی محلی و عملی
ج - تفسیر طرح شهری از صورت آماده به صورت یک فرآیند - مهدی زاده, ,1392 ص. - 81 از جمله نقایص و مشکلات طرحهای جامع شهری می توان به موارد زیر در قالب سه عرصه نظری، روششناسی و اجرایی اشاره کرد:
✓ عرصه نظری: تقلیل برنامهریزی شهری به برنامهریزی کالبدی و عدم توجه به طراحی شهری
