دانلود مقاله طوفان سرخس

بخشی از مقاله

مقدمه
سرخس در فاصله ي 185 كيلومتري شمال شرقي مشهد قرار دارد و از حيث وجود منابع ارزشمند گاز طبيعي و تاسيسات پالايشگاه خانگيران وساير قطبهاي اقتصادي و نيز به دليل مجاورت از شمال و همسايگي با تركمنستان وقرارداشتن در مسير جاده ابريشم از جايگاه ويژه اي برخوردار است .
سرخس در گذشته جلوه مراتع سرسبز آن به مثابه نگين در خشاني بر پهنه وسيع ايران مي درخشيد. اما اينكه اين چهره تابناك به دليل بهره برداريهاي بي رويه ، گرد آلود وخسته ازقهر طبيعت و سيلي دوست گشته است در تيرماه سال 85 اين شهرستان به دفعات مورد تهاجم طوفانهاي شن قرار گرفته و تنها در دي ماه حداقل 5 نوبت طوفانهاي سهمگين شن شرايط زيستن را براي مردم سرخس در روستاهاي گنبد لي ، الله نظر ، ابمال ، يازتپه و ... به طوركامل مختل نموده است .

و علاوه بر آن خسارات زيادي به اماكن اقتصادي منطقه به ويژه چاه هاي گاز خانگيران ، منطقه ويژه اقتصادي سرخس يا روستا هاي منطقه و مناطق مسكوني وارد نموده است . در سالهاي اخير گام هاي مثبتي در چند نقطه سرخس از جمله صمد آباد، گنبد لي و ... با هدف مقابله با فرسايش بادي برداشته شده است ولي با توجه به حجم و شدت طوفانهاي جاري اقدامات به عمل آمده كافي نبوده و با توجه به وضعيت به وجود آمده اثر بخشي خود را به تدريج از دست داده است.

عومل موثر در ايجاد و تشديد فرسايش بادي (طوفانهاي شن )
1 عوامل طبيعي :
1- ارتفاع از سطح دريا : سرخس با ارتفاع 250 تا 256 متر از سطح دريا در يكي از پست ترين نقاط ارتفاعي استان واقع گرديده است.
ب – مكان يابي مناطق برداشت

بادهاي فرساينده كه ازسمت شمال و از روي دشت قره قوم واقع در جمهوري تركمنستان مي آيند در اين منطقه از سرعت آنها كاسته شده و باعث ايجاد شنزار و تپه هاي ماسه اي در اين منطقه مي شوند. همچنين دشت ابرفتي كه توسط رودهاي جاري در منطقه ايجاد گرديد. به علت نداشتن پوشش گياهي مناسب مكان مناسبي براي برداشت ماسه هاي روان گرديده است .
بنابر اين برخي از ماسه هاي روان منطقه از كشور تركمنستان به كشور ايران مي آيند كه لزوم همكاري مشترك در اين زمينه كاملا احساس مي گردد.
بررسي هاي انجام شده نشان ميدهد كه برخي از رخساره هاي منطقه نقش بيشتري در توليد ماسه و ايجاد فرسايش بادي دارند به همين دليل مكان يابي مناطق برداشت به كمك عوامل مطالعاتي و به شرح زير صورت گرفت .

بررسي و شناسايي رخساره هاي ژئو مورفولوژي با تاكيد بر موفوديناميك باد
رخساره هاي موثر در اين منطقه عبارتند از : دشت سرپوشيده كه مكان بسيار مناسبي براي كشاورزي مي باشد در اين رخساره هر جا كه ازنظر پوشش گياهي فقير است ، بسيار حساس به فرسايش شده و منشاء بسيار مهمي از نظر تامين ماسه هاي روان گرديده است . همچنين دشت قره قوم و رخساره هاي حساس آن از ديگر رخساره هاي برداشت و تامين ماسه براي اين منطقه تحت تاثير فرسايش بادي محسوب مي شود.

عوامل بياباني شده و ايجاد طوقان شن :
1- عوامل طبيعي : شامل اقليم شهرستان ، جنس خاك ، نوع پوشش ، عوامل جغرافيايي و فيزيوگرافي عومل زمين شناسي ،ارتفاع از سطح دريا.
2- عوامل انساني : شامل ازدياد جعيت و عدم وجود مشاغل مناسب در منطقه كه باعث تخريب مراتع منطقه توسط مردم و تبديل زراعت هاي ديم كم بازده شخم و شيار مرتعي به صورت تخريب مراتع ، چراي مفرط دام ، قطع درختچه ها و بوته كني
براي شناسايي منشاء رسوبات بادي در منطقه تحت تاثير فرسايش بادي سرخس از روش مكان يابي مناطق برداشت مي باشد استفاده گرديده است .
الف ) جهت يابي مناطق برداشت

براي تشخيص جهت حركت باد غالب و همچنين محل برداشت ماسه هاي روان ازشكل تپه هاي ماسه اي ، مطالعه رژيم باد و شناسايي بادهاي فرساينده و موثر و نيز اطلاعات محلي كه از طريق پرسشنامه بدست آمده كمك گرفته شده است.

جمع آوري اطلاعات منطقه اي از طريق پرسشنامه هاي محلي
اطلاعات بدست آمده از شهرستان سرخس و روستاهاي واقع در منطقه و نيز كارشناسان مجرب منابع طبيعي سرخس و همچنين پرسشنامه هاي تكميل شده در منطقه از اهالي محل حاكي ازآن است كه در اين منطقه يك باد فرساينده واصلي از سمت شمال به جنوب مي وزد و نيز يك باد فرعي با جهت جنوب شرقي به شمالغربي وجود دارد كه از فرسايندگي كمتري برخوردار بوده و خيلي نقش در فرسايش بادي منطقه ندارد.

بررسي مورفولوژي عمومي واحد تپه هاي ماسه اي منطقه
تپه هاي ماسه اي در اين منطقه به طور كامل شكل نگرفته اند و هنوز در مراحل اوليه شكل گيري مي باشند و مرجع خوبي براي تشخيص نمي باشند ولي از روي ريپل مارك هاي ايجاد شده و نيز نبكاهايي كه در پاي بوته ها ايجاد گرديده مي توان تا حدودي جهت باد را حدس زد . جهت باد به وسيله GPS و شكل نبكاهاي موجود بدست آمد كه شامل يك باد غالب اصلي ازسمت شمال به جنوب و يك باد فرعي كه از جنوب شرقي به شمال غربي مي وزد مي باشد.

شناسايي و بررسي منشا ء رسوبات بادي منطقه تحت تاثير فرسايش بادي سرخس
اين منطقه داراي مساحتي بالغ بر 176062 هكتار مي باشد كه در مختصات جغرافياي تا عرض شمالي و تا طول شرقي واقع شده است كه سرخس و اراضي و تاسيسات اطراف آن را در برمي گيرد. اين منطقه در نقشه توپوگرافي با مقياس 250000 : 1 سرخس به شماره NI41-13 قرار دارد.

از كل مساحت منطقه تحت تاثير فرسايش بادي مساحتي برابر 110687 هكتار آن جزو مناطق برداشت (O) مي باشد كه از اين سطح 24187 هكتار جزو مناطق برداشت با شدت زياد (O1) ، 5470 هكتار آن در منطقه برداشت با شدت متوسط (O2) و مابقي آن به مساحت 31750 هكتار جزو مناطق برداشت با شدت كم (O3) مي باشد.
وسعتي برابر 31375 هكتار از اين منطقه در منطقه حمل ( تماما با شدت زياد (T1) و 34000 هكتار مابقي جزو منطقه رسوب مي باشد كه از اين سطح 12437 هكتار تپه هاي ماسه اي فعال (S1) ، 15625 هكتار آن تپه هاي ماسه اي نيمه فعال (S2) و مابقي به مساحت 5937 هكتار جزو تپه هاي ماسه اي با فعاليت كم ، بدون فعاليت (S3) مي باشند.

شناسائي كانون هاي بحراني فرسايش بادي در شهرستان سرخس
اين شهرستان داراي سه كانون بخراني فرسايش بادي به نام هاي كانون بحراني فرسايش بادي يازتپه و پاسگاه مرزي خانگيران ، كانون بحراني فرسايش بادي گنبدلي و آب مال و كانون بحراني فرسايش بادي صمد آباد مي باشد. در 5 سال اخير شدت فرسايش بادي در اين شهرستان بسيار شديد بوده و مشكلات عديده اي براي مردم منطقه مخصوصا اهالي گنبدلي و وسليل نقليه عبوري از جاده ترانزيت مشهد – سرخس و تصويب آن و اجراي بخشي از پروژه هاي پيش بيني شده در آن شامل ، مالچ پاشي ، نهال كاري و بذر كاري تا اندازه اي از مشكلات منطقه كاسته شده ولي اين فعاليت ها كافي نبوده و پروژه هاي پيش بيني شده در طرح بايد به طور كامل اجرا شود تا مشكل فرسايش بادي در منطقه حل گردد.

كل مساحت كانون هاي بحراني فرسايش بادي در اين شهرستان طبق بررسي ها و برآوردهاي انجام شده 59686 هكتار است كه از اين سطح 42500 هكتار آن داراي شدت زياد (C1) و مابقي به مساحت 17186 هكتار داراي شدت متوسط (C2) مي باشد. از اين سطح 24187 هكتار آن در منطقه برداشت با شدت زياد (O1) ، 2312 هكتار آن در محدوده برداشت با شدت متوسط (O2) ،12437 هكتار آن در منطقه رسوب با فعاليت زياد (S1) ،15625 هكتار درمنطقه ريوب با فعاليت نيمه فعال (S2) و 5125 هكتار آن در منطقه رسوب با فعاليت كم (S3) واقع شده است.

طبق بررسي هاي به عمل آمده كل خسارت وارده به منابع اقتصادي ، زيستي ، راه هاي مواصلاتي و اماكن ساليانه حدود 5415717 هزار ريال مي باشد.

1- اصول اوليه هواشناسي
باد يا حركت هوانسبت به سطح زمين اصولا تفاضل گرماي خورشيدي هوا در مناطق مختلف سطح زمين مي باشد اين نفاضل باعث مي شود كه ستون هوا در هريك از اين مناطق داراي ارتفاع متفاوتي باشد. بنابر اين نقاط هم ارتفاع فشارهاي متفاوتي وجود دارد كه باعث نيروهاي افقي شده و متعاقبا حركت افقي هوا را ايجاد مي كند. اين حركت نيروهاي ديگري مانند نيروي انحرافي ياكسريوليس( در اثر دوران زمين ) و نيروهاي بازدارنده ( اصطكاك سطح زمين و هوا ) را بوجود مي آورد. در حالت يكنواخت حركت هوا باباقيمانده اي از نيروهاي گراديان فشار ، كه يوليس ، گريز از مركزو اصطكاك مشخص مي گردد. نيروهاي باد مورد نظر در طراحي سازه ها به وسيله ي دو سيستم بزرگ مقياس ( مانندگردبارهاي بسير گرم ) و بادهاي محلي (مانند بادهاي خون ، اثرجت ، برا و تورنادو ) به وجود مي آيند.

- ظهور ابرهاي سيرواستراتوس علامت نزديك شدن هواي طوفاني بوده اين ابرها به شكل گلوله ي پشمي هستند كه به علت شفا فيت خورشيد و ماه و ستارگان از پشت آنها قابل رويت هستند.
3 – موقعيت جغرافيايي : شهر سرخس در همسايگي جنوب صحراي بزرگ قره قوم تركمنستان قرارا دارد و از اين رو شديدا تحت تاثير عوامل حاكم بر توسعه كوير قرارا دارد و منطقه از نظر طبيعي استعداد پرورش را دارد كه همجواري با كوير قره قوم آن را تشديد كرده و اقليم خشك و سرد را به وجود آورده و فراسايش باد در آب و هواي خشك متداول تر است كه بهره وري از زمين شرايط خشك شدن آن را تشديد مي كند .
در اين رابطه مي توان از نامه رئيس اداره هوا شناسي سرخس تحت مضمون زير ياد كرد :
احتراما به استحضار مي رساند در حاليكه رويداد طوفان گرد و خاك به عنوان يك شاخص عدم آسايش در شهرستان سرخس طبق دوره آماري دارز مدت سالنه 45 مورد اتفاق مي افتد از ساعت 3 بامداد امروز 30/10/85 وزش باد شديد در منطقه آغاز شده كه به علت دوام آن بيشترين سرعت ديده باني شده ي اين باد در ساعت 12:30 ظهر بالغ بر 61 كيلو متر در ساعت رسيد و ديدافقي را كاملا محدود نمود و بديهي است اينگونه طوفنها با توجه به جنس خاك مي تواند به حركت شنهاي روان و كندي تردد يا توقف در حمل و نقل جاده اي منجر شود . طوفان روز جاري شهر سرخس يك پديده محلي خرد مقايس است كه روي نقشه هاي همديدي استاندارد جوي مركز پيشبيني شب گذشته خراسان رضوي از قبل جهت صدور اطلاعيه قابل رديابي و پيشبيني نبوده است شكل گيري اين سيستم كاهش قابل ملاحظه ي 13 هكتو پاسكال ر فشار هوا طي 24 ساعت گذشته و افزايش 4 درجه اي در حداقل دماي صبح امروز رابه دنبال داشته است.

4- بارندگي : ميانگين بارندگي در مدت 18 سال از 64 تا 81 به ميزان 9/185 ميلي متر گزارش شده است كه پراكنش ان در فصل بهار به اندازه 55 ميليمتر ، تابستان 2/1، پاييز 8/29 و زمستان 9/99 مي باشد. ضمنا ميزان بارندگي در سال 84 به ميزان 130 ميليمتر مي باشد 9/55 ميلي متر از ميان گين دوره كمتر است حداكثر رطوبط نسبي مربوط به ماه هاي دي و بهمن به ميزان 70 درصد است.

تغيير در بارندگي و الگوهاي دما باعث مي شود كه محصولات كشاورزي به سختي رشد كنند و پوشش گياهي به صورت پراكنده و تنگ مشاهده مي شود. در نتيجه فرسايش خاك شديد تر مي شود فعاليت انسان اغلب اثر فرسايش باد بر خاك را افزايش مي دهد. تركيب كوتاه مدت خشكسالي و عمليات زراعي مخرب ،‌يكي از بلاياي طبيعي است كه در نهايت ممكن است با طوفتني ماسه اي خطرناكي همراه شود. حداقل مطلق دما در دوره آماري مذكور به ميزان 6/18- و حداكثر مطلق دما به ميزان 6/46 درجه سانتيگراد مي باشد. ميانگين حداكثر درجه حرارت گرمترين ماه هاي سال 9/37 و ميانگين حداقل سردترين ماه هاي سال 1 درجه سانتيگراد گزارش شده است.
مجموع ساعات آفتابي 5/2919 ساعت در سال است كه كمترين ساعات آفتابي در دي ماه و بيشترين در تير ماه است دوره آب و هواي خشك سرخس از اوايل ماه ارديبهشت شروع و در اول آذز ماه پايان مي يابد و حدود 7 ماه طول مي كشد .

6 – باد : با بررسي گلباد منطقه باد غالب داراي رژيم شمال غربي – جنوب شرقي مي باشد كه در فصول بهار ، تابستان ، پاييز و زمستان باد محلي موسوم به باد قبله در جهت عكس ، از جنوب و جنوب شرق به سمت شمال و شمال غرب جريان دارد . بر اساس ميان گين آمر فصل ماهانه پاييز داراي بيشترين درصد باد آرام و از ميانگين سرعت 6/1 متر بر ثانيه بر خوردار است و ماهاي خرداد، تير،‌مرداد، نيز داراي بيشترين درصد فراواني وزش باد مي باشد ميانگين سرعت باد 3 متر بر ثانيه و بيشترين درصد فراواني باد غالب از جهت شمال غربي قرائت شده و در اين ماه ها سرخس تحت تاثير بادهاي 120 روز سيتان نيز واقع مي شود .

تغييرات درجه حرارت در منطقه بسيار زياد است و حداكثر آن در تير ماه است روند كمي باده در منطقه شمالي - جنوبي است ولي بادهاي فصبي شرقي – غربي در تابستان و غربي – شرقي در زمستان جريان دارد . علت بادهاي تابستاني جابه جايي هوا از مراكز پر فشار صحراي قره قم در تركمنستان ( موافق جهت حركت عقربه ساعت ) به طرف مناطق كم فشار ايران (مخالف عقربه هاي ساعت ) مي باشد ، در زمستان عكس اين حالت صورت مي گيرد و انتقال بادها از طرف مراكز پر فشار ايران به طرف مراكز كم فشار است. ذكر اين نكته

ضروري است كه بادهاي غربي – شرقي داراي سرعت زيادي بوده و قادرند كه مقادير زيادي از رسوبات دانه ريز را با خود حمل كرده و موجب تخريب خاكهاي سطحي گردند. لذا تشكيل تپه هاي بادب و حركت آنها و حركت آنها در دشت سرخس بيشتر در فصول انتنقال صورت مي گيرد ( اواسط پاييز ، اواخر زمستان و اوايل بهار) و عامل اصلي توسعه تپه ها بادهاب سريع شرقي – غربي است هرجند كه حركت بادهاي شرقي – غربي نيز در گسترش تپه ها مؤثر است كه انرژي بادي داراي فرايا و معاسي به شرح زير مي باشد :
فرايا : انرژي بادي علاوه بر عدم آلودگي محيط زيست از ارزانترين و مؤثرترين نوع سوخت است كه به طور رايگان و پايان ناپذير در اختيار مي باشد .

محدوديت 4 : محدوديتهاي جغرافيايي و دسترسي مستمر به آن ، دشواري در انبار كردن و ذخيره سازي و قابليت انتقال انرژي بادي مي باشد . توسعه پايدار و حفاظت از محيط ريست در گرو استفاده درست و بهينه از منابع انرژي مخصوص انرژي ها تجديد شوند ميسر است تكنولوژي انرژيهاي جايگزين به آهستگي به بازار مي آيد و در قرن 21 از سوختهاي فسيلي دور مي شويم نتيجه اينها انقلاب انرژي خواهد بود .

لذا تمامي عوامل فوق شرايط را براي فرسايش خاكها مهيا مي سازد . بنا براين منطقه از حيث عوامل ياد شده داراي پتانسيل فرسايش است اما آنچه خصوصا در يك سال گذشته شرايط را حادتر نموده است علاوه بر تداوم خشك سالي ها و تنزل فاحش ميانگين بارندگي ساليانه از ميانگين 18 ساله ( بارندگي 84 به ميزان 130 ميلي متر و در سال 85 به ميزان حدود 55 ميلي متر اعلام شده است ) ، تاثير مخرب عوامل انساني و عواما سؤ مديريتي در منطقه ،‌شرايط را براي بروز فرسايش شديدي مهيا نموده است

عوامل انساني :
1- بدون شك شركت گاز و منطقه ويژه اقتصادي سرخس بيشترين تاثير را در رشد شهر نشيني داشته است و عدم وجود مشاغل مناسب در منطقه و نهايتا روي آوري مردم به تخريب مراتع منطقه و تبديل و توسعه زراعتهاي كم بازده كه باعث تخريب خاك مي شود فعاليتهاي ضعيف زراعي مانند كشت در جهت شيب و در شيارهاي تپه ها و يا كشت در جهت مسير باد خاكها را با فرسايش بادي مواجه مي كند با از بين رفتن رستني ها و خاك ها ي سطحي توسط انسانها فرسايشي نتاني از باد افزوده خواهد شد كه در نهايت به بيابان زايي منجر مي شود و ازدياد جمعيت در اين رابطه نقش خود را به خوبي نشان مي دهد . همين طور افزايش روز افزون جمعيت منجر به تغيير كار بري زمين مي شود و تخريب مراتع به عنوان يك فرهنگ درآمده است . جلوگيري از تصاحب غير مجاز زمين و به زير كشت بردن آنها به دليل مالكيت دو گانه ي زمين بين منابع طبيعي و آستان قدس رضوي و همين طور روند طولاني برخورهاي قانوني ( 9 تا 10 ماه ) با مشكل مواجه مي شود كه اين خود باعث تخريب زمينها توسط مردم و تبديل آنها به اراضي باير مي شود كه در بروز طوفان نقش به سزايي دارد
2- شخم و شيار اراضي مرتعي به صورت تخريب مراتع (اراضي ملي و آستان قدس رضوي ) و تبديل آنها به ديمه زارهاي بي بهره به منظور منتفع شدن از حمايتهاي بيمه محصولات كشاورزي

3- چراي مفرط دام و وجود تعداد بيش از حد ظرفيت مراتع توسط دامداران عشاير و بومي منطقه كه موجب تخريب و نابودي مراتع گرديده و متاسفانه مراتع منطقه سرخس را كه روزگاري به عنوان يكي از مناطق شاخص قشلاقي و چراگاه اسبان قشون بوده است به تلي از خاك تبديل نموده است كه خشكسالي هاي پي در پي باعث شده كه پوشش گياهي بهحالت تنگ و پراكنده در بيايد كه با تنك شده آنها بيشتر بارش به طور مستقيم در سطح زمين جاري مي شود و يا به سرعت داخل خاك نفوذ مي كند عموما افزايش جريان رودخانه اي نيز مي تواند فرسايش ايجاد كند كه اين خود خطر بزرگي است.