بخشی از مقاله
چکیده
پده ،از جمله گونه های درختی است که در مناطق خشک نیمه خشک در حاشیه رودخانه ها به صورت طبیعی رویش دارد . پراکنش آن عمدتا در کشورهای آسیائی و شمال آفریقا است . ایران نیز با 20000 هکتار پده زار از جمله مناطق عمده رویش پده است. در خراسان نیز حاشیه رودخانه تجن در منتهی الیه شمال شرق کشوردارای توده های طبیعی پده است که از لحاظ زیست محیطی برای منطقه اهمیت ویژه ای دارند .
از جمله مشخصات عمده منطقه ، میانگین بارندگی 200 میلی متر ، دمای متوسط 17.4 ، حداکثر مطلق دما 46.6 و حداقل مطلق دما -21.4 درجه سانتیگراد می باشد، اقلیم منطقه بر اساس روشهای کوپن ، دومارتن و آمبرژه بترتیب اقلیم استپ ، خشک و سرد خشک است. نتایج بدست آمده مشخص گردید که عامل اصلی شکل گیری توده های بذر زاد پده، حالت ماندر رودخانه تجن در مناطق پست و طغیان رودخانه در مواقع سیلابی بخصوص هنگام رسیدن بذر درختان پده می باشد.
از طرفی بالا بودن سطح سفره آب زیر زمینی در این مناطق از جمله دلایل مهم تداوم و بقای درختان پده است .به لحاظ خاکشناسی منطقه مورد مطالعه دارای رسوبات آبرفتی ریز دانه شامل املاح و شوری بالا می باشد که سیلابهای فصلی هم بصورت نفوذ زیر زمینی و هم بصورت شستشوی سطحی باعث تعدیل در شرایط ادافیکی و آبهای زیر زمینی منطقه شده و رشد بهتر درختان پده در رقابت با سایر گونه ها می گردد.
کلمات کلیدی: پده، سرخس ، تجن
مقدمه
در کشور ما ایران نیز با توجه به تنوع شرایط اقلیمی و وجود رودخانه هایی با سیلابهای متناوب بخصوص در مناطق پست که رودخانه ها بصورت پیچان رود می باشند ، مانند رودخانه های کرخه وکارون در خوزستان و اترک وتجن در خراسان از جمله مناطق رویشی طبیعی پده محسوب می شود البته بصورت دست کاشت نیز در سطح وسیعی از مناطق خشک و نیمه خشک و بیابانی کشور این گونه بطور پراکنده کاشته شده است .
پده با تشکیل جوامع اکولوژیکی پایدار در حواشی رودخانه نقش مهمی را نیز از نظرکنترل فرسایش کنار رودخانه ای ، تولید علوفه و سوخت هیزمی روستائیان مناطق بیابانی ایفا می نماید و علاوه بر حفاظت محصولات کشاورزی از خسارت بادهای شدید و رسوبات بادی می تواند روستاها وشهرها را نیز در برابر طوفانهای ماسه محافظت نمایدکه تحقیق حاضر با انگیزه شناسائی علل و عوامل بوجود آورنده پده و اهمیت پده در حاشیه رودخانه تجن انجام شده است.
پراکنش پده در ایران
پراکنش طبیعی پده در دنیا قلمرو وسیعی را می پوشاند . توده های با منشا طبیعی در اروپا، آسیا، آفریقا وخط استوا یافت می شوند. بر اساس سنگواره های برگی کشف شده در منطقه سین جیانگ چین، احتما ل می رود که پده در حدود600-300 میلیون سال در منطقه مزبور وجود داشته است . پراکنش طبیعی پده عرضهای جغرافیایی یکسا نی را در بر می گیرد بطوریکه در جهت شرق تا غرب ،پده در کشورهای چین، جمهوری خلق مغولستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، پاکستان، افغانستان، هندوستان، ایران، عراق، سوریه ، ترکیه، مصر، لیبی، الجزایر و مراکش، که نواری به پهنای 11 0 درجه طول جغرافیایی را شامل می شود.
مشاهده می گردد - ویارت، زو، وای و از جنوب به طرف شمال، کشور کنیا در بالای خط استوا جنوبی ترین حد پده را بصورت باریکه ای در بر گرفته و آثارو بقایای آن در منطقه یاد شده ادامه می یابد که در چندین کشور در شمال آفریقاکه در موقعیت عرض جغرافیایی 30 درجه شمالی واقع شده اند رویشگاههای پده مشاهده می شود و تا قزاقستان با عرض جغرافیایی47 درجه شمالی ادامه می یابد. حتی تا عرض جغرافیائی 50 درجه شمالی مشاهده شده است.
پده در ایران در نواحی گرمسیر ، جنوب کرمان ، فارس، خوزستان، کویرهای مرکزی، کاشان، اصفهان، لرستان، مهران، کردستان تا دره سفیدرود و دامغان وحاشیه ردخانه اترک در منتهی الیه شمال شرق استان مازندران - مراوه تپه - و در حاشیه رودخانه تجن در سرخس وجود دارد - نگارنده - . گونه پده گسترش وسیعی را به ویژه به صورت بیشه زارهای طبیعی در کشورمان دارد که اهمیت ویژه ای از نظر زیست محیطی ، کنترل فرسایش کناری رودخانه ، تامین چوب و استفاده از برگهای آن برای تغذیه دام دارد.
پده اختلاف زیادی با سایر صنوبر ها از نظر مقاومت به درجه حرارت های بالا و دامنه شوری دارد. طبق نظر کمیسیون بین المللی صنوبر ، در بخش تورانگاه تنها یک گونه بنام وجود دارد، سایر گونه هایی که به این بخش منصوب شده اند همان پده بوده که به نامهای دیگر معرفی شده اند و به این گروه منصوب شده اند.با انجام یک طرح تحقیقاتی ، با توجه به رشد سریع و ابعاد بزرگ پده ، این گونه را برای کاشت در مناطقی با خاکهای مرطوب مناسب تشخیص داده اند و مشخص نموده اند که ، گونه پده علاوه بر خاکهای شنی بیابانی به دلیل اینکه جوامع اصلی آن در حواشی رودخانه است در خاکهای رسی نسبتا سنگین نیز انتشار داشته و در خاکهای سبک ویا شنی به وسیله انسان کاشته شده است.
دامنه بردباری این گونه به سدیم و EC خاک گسترده بوده بطوریکه این گونه در خاکهای شیرین حواشی رودخانه های آب شیرین تا خاکهای شور حواشی رودخانه های آب شور و مناطق بیابانی با خاکهای شور انتشار دارد . چنانکه در چاه افضل واقع در یزد که میزان سدیم خاک تا36/ 47 بالغ شده و ECخاک حدود 101 میلی موس بر سانتی متر است دیده می شود. در مناطقی که درصد رس نسبتا بالا است - 5 تا 15 درصد - و همچنین خاکهای نسبتا سبک - شنی لومی - بر اساس عمق سفره آب زیر زمینی دو گونه پده و سیاه تاغ مشاهده می گردد .
هنگامیکه عمق لایه آبدار کمتر از 5 متر باشد گونه پده سازگاری بیشتری نسبت به گونه های گز ، سیاه تاغ و سفید تاغ نشان می دهد ، به شرطی که سفره آب زیرزمینی در اثر بارندگی های منطقه در سطح مورد نیاز باقی بماند . در خاکهای سبک با رطوبت دائمی کشت پده با توجه به ایجاد ریشه جوشها می تواند در مدت کوتاه پوشش انبوهی ایجاد کرده و بر سایر درختان بیابانی برتری پیدا کند. عنوان نموده است که درخت پده از نظر اقلیمی قادر به مقاومت در برابر شرایط نامساعد آب و هوای قاره ای است . میزان بارندگی سالیانه در مناطق رویشی آن از 200 – 75 میلی متر در نوسان بوده و فصل خشک این مناطق که 8 – 7 ماه و گاهی حتی بیشتر است.
پده در خاکهای شنی لومی و لومی – رسی نیز می تواند رشد نماید ، نسبت به pH بالای خاک - 8– 9.9 - تحمل زیاد دارد و غلظت زیاد نمکهای محلول در خاک گاه تا میزان % 4.53 - در چین - را تحمل می کند. کلاگر با مطالعه شرایط اکولوژیکی پده در حاشیه رودخانه کارون مشخص کرده است که میزان ECدر افق های بالائی خاک رویشگاه پده کمتر از افقهای پائینی است. بیشترین رشد واستقرار درختان پده در حاشیه برخی از قسمتهای رودخانه - پیجان رود - که دارای بافت نسبتا سبک خاک سطحی میباشد دیده شده که این امرسبب رشد و توسعه این گونه در منطقه گردیده است.
با انجام تحقیق در حاشیه رودخانه تجن بر روی رویشگاههای طبیعی پده عوامل اکولوژیکی محدود کننده پده را به لحاظ مکانی ، عمق آب زیر زمینی ، بافت خاک در عمق توسعه ریشه و فعالیتهای انسانی تعیین نموده و از نظر کیفی نیز عوامل محدود کننده پده را شوری ، قلیائیت و سمیت کلر مشخص نموده است و میزان درصد آهک بر روی توده های پده تاثیری نداشته اند. شاخص مقاومت به شوری گونه های درختی مهم که برای احداث جنگل در مناطق خشک مورد استفاده قرار می گیرد را مطالعه نموده و گونه های مورد نظر را با توجه به درجه مقاومت آنها به شوری رتبه بندی کرده اند . شاخص مقاومت برای 11 گونه بدست آمده با توجه به دامنه مقاومتشان ، از قوی به ضعیف صورت ذیل طبقه بندی شده اند .
روابط بین وقوع آتش و جنگل در رویشگاههای پده و فاکتورهای اقلیمی را در حوزه رودخانه تاریم مورد مطالعه قرار داده و مشخص نموده اند که تغییرات یکساله رویشگاه پده با نزولات زمستانی کوههای تیان شان در ارتباط بوده است در حالیکه تغییرات فصلی با رطوبت نسبی ومدت زمان تداوم آن در ارتباط می باشد . برآوردهای آماری ارائه شده نشان دهنده فراوانی آتش سوزی در ارتباط با فاکتورهای اقلیمی در سالهای 1961-1975 و برای ماههای مختلف هر سال می باشد. ایشان می افزاید که سازگاری به خشکی در پده مربوط به تغییرات برگها ، میزان آب بالا و سیستم ریشه ای توسعه یافته آن است که خسارات آتش را نیز خنثی می نماید.
قدمت و شکل گیری دلتای تجن ترکمنستان را از طریق شناسائی پوشش گیاهی منطقه با استفاده از ترانسکت در مناطقی که از نظر درجه تخریب انسانی با هم اختلاف داشتند را تشریح نموده است . ایشان روشن می سازد که روی تراسهای دشت سیلابی ، جاههایی که دشت پست است پوشیده از پده همراه با گز می باشد که جوامع گیاهی شور را به وجود می آورند . گراسهای همراه آنها شامل می باشد و در مناطق شور اراضی پست دشت سیلابی نیز پیدا می شود.
منطقه مورد مطالعه قسمتی از دشت سرخس که در حوزه آبریز قره قوم واقع شده است در منتهی الیه شمال شرق کشور در حاشیه رودخانه تجن که مرز مشترک ایران وترکمنستان است قرار دارد . این رودخانه از پیوستن رودخانه کشف رود و رودخانه هریرود که از افغانستان سرچشمه می گیرد ، ایجاد شده و پس از عبور از خاک کشورمان به دشت قره قوم فرو می ریزد . بطوریکه از سمت شمال و شرق به کشور ترکمنستان اتصال دارد و از جهت غربی به اراضی زراعی دشت سرخس محدود می گردد .
این ناحیه دارای اراضی نسبتا مسطح بوده و ارتفاع آن حدود 250-400 متر از سطح دریا است .محدوده مطالعاتی که رویشگاههای پده متمرکز می باشد بصورت نوارهای باریک جدا از هم بر روی تراس رودخانه ای قرار گرفته است. میانگین بارندگی سالانه در دوره آماری شاخص 19 ساله برای ایستگاه سرخس 200 میلی متر برآورد گردید. در همین دوره میانگین دما 17.5 درجه سانتی گراد و حداکثر وحداقل مطلق دما به ترتیب 46.6 و 19.4 درجه سانتی گراد می باشد.
میانگین سرعت باد منطقه مورد مطالعه در ارتفاع 10 متری معادل 1.2 متر بر ثانیه می باشد . باد غالب در یک آمار 7 ساله به ترتیب از جهت های شمال شرقی - - % 18 و شمالی - - % 14 است که از نظر فراوانی نیز بیشترین درصد را در سرعت 4 تا 6 متر بر ثانیه از همان جهت است .و در ردیف سوم وچهارم بادهای جنوبی و جنوب شرقی قرار می گیرند که در حدود 6 درصد کل بادهای منطقه را شامل می شود.در حدود % 44/5 بادها آرام است .
