بخشی از مقاله
كاشي
بخش اول :
كاشي
كاشي :
كلمه كاشي از واژه لاتين tegula مشتق شده از فعل tegere مي‌باشد كه معني پوشاندن يا پوشش‌دادن است لازم به ذكر است كه اين واژه در زبان رومي‌ها به كاشي‌هاي بام اطلاق مي‌شده كاشي را بعنوان قطعاتي مسطح سطحي از سفالينه پخته شده در نظر مي‌گيريم كه در كف‌ها و ديوارهاي ساختمانها استفاده مي‌شود و اغلب بخاطر ايجاد مانعي جهت نفوذ آب به بدنه
و زيباكاري از كاشي استفاده مي‌گردد. يك سطح مفروش به كاشي و سطحي كاملاً بهداشتي نفوذناپذيري در برابر آب و مناسب نظافت خواهد بود. و با وجود اينكه در مقابل آتش مقاوم است ليكن بخوبي گرما را در محيط پخش مي‌نمايد. معمولاً تزئين كاشي‌ها به روشهاي مختلفي انجام مي‌گيرد. گاهي اوقات تصويري واحد گاهي منظره‌اي كامل و زماني نيز نقوش مرموز كه البته ريشه
در مسائل آموزشي دارد با باورهاي نمادين ملل طرح اين كاشي‌ها را تشكيل مي‌دهند. گاهي اوقات فقط در مورد زيبائي سطحي كاشي بحث مي‌شود كه البته اين نكته مهم نيز حكايت از اهميت طرح‌ها بافت‌ها، لعاب‌هاي رنگي دارد كه هميشه چشمها را خيره ساخته است. شكلهاي كاشي بسيار متنوع است و اما وجه تشابه تمامي آنها در اين است كه فقط مناسب پوشش سطوح هستند( كه معمولاً صاف و يكدست و گاهي اوقات نيز كوژ دارند) و به همين علت مي‌توان
به راحتي آنها را بدون ايجاد خسارت به ساختمان و از سطوح جدا ساخت. اين خصوصيات سبب تمايز كاشي از ديگر پوششهاي سراميكي مانند آجرهاي لعابدار، سفالينه‌هاي بدون لعاب، يا بلوك‌هاي كوچك لعابدار شده‌است. انواع مذكور معمولاً پس از نصب جزء لازم ساختمان به شمار مي‌آيند و به آساني نمي‌توان آنها را انتقال داد اساساً كاشي را جسمي دوبعدي يا دوكاره محسوب مي‌كنند چرا كه تمايز بين اثر ظاهري كاشي و كاربرد آن امري تقريباً محال است.1
يكي از دلائل استفاده از كاشي مسئله محكم‌بودن، مقاوم‌بودن اين ماده در مقابل حوادث طبيعي مانند باد، باران، آفتاب. عناصر شيمياي و كنش‌ها و واكنش‌هاي فيزيكي در ساختمان مي‌باشد. كاشي كه پوششي از لعاب روي آن مي‌نشيند بعد از انجام مراحل پخت به دليل شيشه‌اي بسيار مقاوم سخت و در مقابل جذب آب نفوذ‌ناپذير مي‌باشد. علاوه بر استحكام مناسب اين ماده عوامل
ديگري نيز در بكارگيري كاشي مؤثر بوده‌اند از جمله:1- دسترسي آسان به مواد اوليه 2- همآهنگي و هم‌سنخ‌بودن كاشي با آجر
3-شرايط جغرافيايي اعم از آب و هوا ومنابع طبيعي و درست 4- تنوع رنگ و انعطاف‌پذيري كاشي.2
- تنوع رنگها و انعطاف‌پذيري كاشي- همانطور كه ذكر شد آجر و كاشي از قابليت انعطاف‌پذيري عجيبي برخوردارند به نحوي كه مي‌توان كاشي را به ريزترين قطعات ممكن( معرق) و بزرگترين
قطعات درآورد. همچنين مي‌توان اين قطعات را در منحني‌ها، طاق‌ها و قوس‌ها مانند تزئينات مقرنس نيز مورد استفاده قرار داد. «عنصر زيباشناختي مهمي كه ايران براي معماري مساجد به ارمغان آورد رنگ‌آميزي بيرون و درون است.» اين رنگ‌آميزي كه با كاشي‌هاي الوان صورت مي‌گيرد علاوه بر
زيبايي و جذابيت براي تأثيرگذاري بر بخش‌هايي از معماري مانند محراب، رواق و كتيبه‌ها مؤثر بوده است چنان كه « درك هيل» در كتاب معماري و تزئينات اسلامي مي‌گويد:« تكنيك استفاده از رنگ براي مشخص‌كردن عناصر ساختماني يا ترييني به منظور تأكيد بر برخي قسمتهاي ساختمان يا تزيين به صورت يك ويژگي هميشگي معماري اسلامي باقي‌مانده‌است. استفاده از كاشي‌هاي
الوان فضاي معماري اسلامي را دگرگون كرده و هيچ‌گاه در صدد آن نبوده كه ماهيت معماري را تحت تأثير خودش قرار دهد. بلكه بزرگترين قدرت كاشي تزيين الوان، تغيير مشكل يك تركيب كاملاً ساختماني به تركيبي درخشان بود كه در آن توده‌هاي معماري، طرحهاي تزييني و رنگ با يكديگر
درآميخت در عين اينكه هر يك اصول و ويژگي خاص خود را دارند. ملاحظه مي‌شود كه استفاده از كاشي‌هاي الوان براي ارتقا معنوي و زيبايي فضاي معماري به كار گرفته‌شده نه براي پوشاندن نقائص و كاستي‌هاي فضاي معماري« اصولاً كاشيكاري براي تأكيدگذاري و تجلي بخشي بر
اعضاي ساختمان مورد بهره‌برداري قرار مي‌گرفت نه به نيت پوشاندن زير كار يا پنهان‌كردن خرده نقايص بنايي.» بنابراين به هيچ عنوان تزئينات معماري در ستيز با فضاي معماري بر نيامده‌اند بلكه كاشي‌ها در كمال آرامش به بدنه معماري اسلامي تكيه‌‌زده‌اند و فضاي بهشت‌آسا براي آرامش روح و روان ساخته‌اند.1
انواع كاشي
از آثار بدست آمده چنين برمي‌آيد كه كاشي‌هايي كه در اندازه‌هاي متفاوت چهارگوش و يا به شكل دايره يا اشكال غيرهندسي كه در كنار كاشي‌هاي كتيبه‌اي به كار رفته‌ست قبل از ق 12 ميلادي ساخته‌نشده و نمونه‌هاي قبلي به صورت فاحشي با كاشي‌هاي كارگاه كاشان- كه شاخص عالي‌ترين و فراوان‌ترين نمونه‌هاست- چه در كيفيت ساخت چه در مهارت نقاشي روي كاشي متفاوتند.2
بعد از به كاربردن كاشي‌هاي مربع شكل كاشي معرق در سطوح داخلي و خارجي بنا كه قابل استفاده بود به كار گرفته‌شد اما در روي گنبدها كه در زمستان در معرق برف و يخبندان قرار مي‌گرفت و در عوامل طبيعي تاب نداشت از آن استفاده نمي‌شد بلكه به جاي آن كاشي‌هايي با ضخامت چند برابر كاشي معمولي استفاده مي‌كردند كه به كاشي نره‌اي نام داشت. كلمة معرق كه براي نوعي كاشي كه استفاده مي‌شود كلمه‌اي عربي‌ست و به معناي دژ- برج و باروري مستحكم و به معناي ديگر معقل از گره‌زدن زانوي شتر حاصل مي‌شود و در كاشيكاري نقوشي كه از تركيب در خانه‌هاي شطرنج به شكل مربع و مربع مستطيل و از پيچش قطعات در جوار يكديگر انجام مي‌شود. حالت گره را تداعي مي‌سازد كه در نتيجه كلمه معقل را بوجود مي‌آورد. كاربرد معقلي در ني‌سازي بنا: 1- در قبال هزينه زياد كاشي معرق بسيار كم هزينه‌ست. 2- با توجه به تهيه معرق و كاشي هفت‌رنگ كه مستلزم وقت زيادست تهيه كاشي معقلي به دقت بسيار كمتر محتاج‌ست و ابعاد اين كاشي بسيار كوچكترست و از قرار گرفتن آجر و كاشي در كنار هم و در قطعات جدول‌بندي به كار معقلي شكل مي‌گيرد 2، 5/2و 4،5 سانتي‌متر.
كاشي معقلي به سبك كمال مطلوب كاشيكاري و آجر كاري‌ست و بسيار طرحهاي هندسي ب
ه روش معقلي و خط در هم پيچيده به بناها زيبايي چشمگير بخشيده‌اند رسمي‌بندي نوع ديگر كاشي‌كاري‌ست كه در آن گچبري و آجركاري و كاشيكاري به طور مركب در تزئين سقف استفاده مي‌شود در بين اينها شيوه مقرنس‌سازي كه در اجراي آن از انواع مصالح ساختمان از جمله كاشي استفاده مي‌شود و به بهترين وجه زينت‌بخش سقف ايوانها و داخل گنبدهاست.1
انواع كاشي و يژگيهاي آن:
كاشي‌هاي مورد استفاده در كارهاي ساختماني كه به صورت صنعتي توليد مي‌شوند به دو گروه كاشي‌هاي ديواري و كاشي‌هاي كف كه به آنها اصطلاحاً سراميك مي‌گويند تقسيم مي‌شوند:
الف) كاشي ديواري: اين كاشي‌ها در ابعاد مختلف مانند : 10×10 ، 10×15 ، 15×15 ، 20×15 و در ضخامتهاي 4 تا 12 ميلي‌متري متناسب با ابعاد كاشي توليد مي‌شود خاصيت جذب آب
كاشي ديواري نبايد بيش از 12 تا 14 درصد باشد و بايد در برابر حرارت و رطوبت و سرما به اندازه كافي مقاومت كند تغييرات ناگهاني دما( 20 تا 100 درجه سانتي‌گراد) را بخوبي تحمل كند بدون آنكه هيچگونه اثر ترك در بدنه يا لعاب آن ظاهر شود. بعلاوه كاشي بايد در برابر مواد شيميايي به اندازه كافي مقاوم باشد و از نظر تركيب و رنگ لعاب هيچگونه تغييري در آن پديد نيايد. كاشي
ديواري با توجه به خصوصيات فوق براي زيبائي حفظ بهداشت و جلوگيري از رطوبت در آشپزخانه، حمام.دستشويي و ساير محيط‌هاي بهداشتي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
ب)كاشي كف( سراميك): اين كاشي نيز مانند كاشي ديواري در ابعاد مختلف توليد مي‌شود كه در حال حاضر مهمترين آن1× 1 سانتي‌متر و بيشترين آنها 50×50 سانتي‌متر مي‌باشد. كاشي كف بسته به ابعاد كاشي در ضخامتهاي مختلف از 8 تا 25 ميلي‌متر توليد مي‌شود. خاصيت جذب آب اين كاشي نبايد از 2 درصد بيشتر باشد و بايد در برابر سائيدگي و فشار و ضربه مكانيكي داراي مقاومت زيادي باشد.
كاشي كف به علت دارابودن خواص مذكور و واجد شرايط‌بودن و داشتن امتيازاتي از قبيل
رنگ‌ناپذيري، مقاومت در برابر اسيد و قليا و بالاخره پايداري زياد در برابر سرما و گرما براي پوشش كف حمام، آشپزخانه، كشتارگاه‌ها، انبارها و راهروها و سالنهاي عمومي بكار مي‌رود.1
كاشي‌سازي
كاشي‌سازي انواع مختلفي دارد اختلاف عمده‌شان از نظر رنگ و لعاب و نوع مصالح و شرايط حرارت پخت آن مي‌باشد. كاشي از جنس به دو گروه تقسيم مي‌شود: 1- كاشي گلي 2- كاشي
جسمي و تفاوت اين دو نوع كاشي در اين است كه كاشي گلي از خاك رس و خاكستر ساخته مي‌شود در حاليكه كاشي جسمي از آسياب سنگ چخماق، سيلس و مقداري گل سرشور مي‌باشد.
- كاشي گلي: با غربال ناخالصي‌شان از بين مي‌رود و به نسبت معين از خاكستر چوب يا كاه مي‌ريزد چرا كه مقداري از چسبندگي گل از بين رفته و كاشي به هنگام تراش راحت كار شود. سپس خاك را درون آبي ريخته ميگذارند به مدت طولاني (چند روز) باقي‌بماند تا ذرات خاك بخوب
ي مرطوب شوند و آماده ورزدادن شود آب اضافي را گرفته و فشار مي‌دهند و بعد از آن اضافه‌ها را توسط سيفي نازك برمي‌دارند و ميگذارند گل قالب شده كمي خشك شود زيرا اگر لعاب بدان داده‌شود بدليل زيادي آب به هنگام پخت لعاب آن جدا مي‌شود بعد از آن لعاب داده و حرارت مي‌دهند و كاشي گلي تهيه مي‌شود امروزه اين كار توسط ماشين صورت مي‌گيرد و چون خوب ورز نمي‌شوند به هنگام قالب‌گيري تاب برمي‌دارند و دورزير زيادي دارند.
- كاشي جسمي: مصالحي كه در كار كاشي جسمي مورد استفاده قرار مي‌گيرد عبارت است از شيشه، سنگ سيليس يا سنگ چخماق كه مقدار آنها معين و مشخص مي‌باشد چرا كه اگر
مقدار كم و زياد شود كاشي مورد استفاده نخواهد بود مثلاً اگر سيليس زياد استفاده شود كاشي بسيار شكننده خواهد بود يا اگر پودر شيشه زياد باشد سخت و محكم مي‌شود ابتدا براي كار، سنگ چخماق را با ماشين خرده كرده سپس آنرا آسياب مي‌كنند و بعد آنرا با آب مخلوط و به صورت دوغاب درمي‌آورند درون ظرفي ريخته و اجازه مي‌دهند ته‌نشين شود سپس آب آنرا خالي
كرده و بعد ميگذارند خشك شود مجدداً آنرا آسياب مي‌كنند تا پودر نرمتري بدست آيد شيشه را نيز پودر مي‌كنند و به پودر چخماق اضافه مي‌كنند سپس مواد درست شده را داخل قالب ريخته و فشار مي‌دهند. اضافة آنرا با سيمي جدا كرده و مراحل پخت را مي‌گذارنند بعد از لعاب و پخت آماده استفاده مي‌شوند.
اندازه‌هاي كاشي معمولاً براي انواع كارها 2× 15× 15 سانتي‌مترست در صورتيكه اندازه كاشي‌هاي نره‌اي 5×20×5 سانتي‌مترست. ضخامت پشت كاشي نره‌اي را نسبت به لبه لعابدار آن كوچكتر مي‌گيرند كه ديواره كاشي نره‌اي از محل لعابدار به پشت صفحه مايل‌ست و اگر دو كاشي را بغل هم قرار دهيم ملاط گچ يا سيمان به راحتي مي‌تواند فاصله دو كاشي را پركند و به هم بچسباند.
مراحل ساخت كاشي
1- رنگ‌سازي: مواد اوليه لعاب مخلوطي از سرب و قلع ساخته‌مي‌شود.
2- زيررنگي: ابتدا رنگ دلخواه را روي كاشي مي‌ريزند تا تمام سطح كاشي را بپوشاند(سفيد مشكي زرد، حنايي لاجوردي فيروزه‌اي قرمز)داخل كوره مي‌برند تا پخته شود سپس با لعاب سفيد يا رنگ دلخواه رنگ مي‌كنند و به كوره مي‌برند بعد از پخته بيرون مي‌آورند تا اطراف كاشي‌هاي را تراش داده‌شده را بيك اندازه بتراشند و همه روي صفحه‌اي پهلوي هم مي‌چينند و نقش را ترسيم مي‌كنند و دوباره با لعاب به رنگهاي دلخواه نقوش كاشي را مي‌پوشانند و با رسوم به كوره مي‌برند رنگ اول را زيررنگي و رنگ دوم را نقش اصلي گويند.
در لعاب‌دهي مينايي، ابتدا تمام سطح را با رنگهاي زيرلعاب و سپس با لعاب بي‌رنگ پوشش مي‌دادند و در كوره مي‌گذاشتند. در مرحله دوم، نقوش را با لعاب تركيب شده از اكسيد نقره مس، گوگرد، گل اخري به رنگهاي قرمز و زرد نقاشي كرده پس از نگه‌داشتن در سركه، در دماي پايين حدود 700-600 درجه سانتي‌گراد حرارت مي‌دادند. گل اخراي از روي فلز محو و نقوش با درخشندگي ويژه‌اي مانند ورقه‌اي از فلز يا شيشه روي شي باقي‌مي‌ماند.
رنگ‌آميزي: رنگ‌آميزي يكي از مهمترين مراحل كاشي‌كاري‌ست و انتخاب رنگ در موارد مختلف جنبه علمي دارد ولي احساس افراد را نسبت به رنگهاي مختلف نبايد از نظر دور داشت به طور كلي رنگ عبارتست از امواج نوري كه با چشم مي‌بينيم و در مغز تشخيص مي‌دهيم هنگامي كه نور به اجسام رنگي مي‌تابد چشم مي‌تواند رنگها را به طور يكنواخت يا كم‌رنگ و پررنگ ببيند گاهي يكي از رنگها جلوه خاصي پيدا مي‌كنند و چشم آنرا بهتر تشخيص مي‌دهد مثلاً رنگ زرد يا آبي در صفحه
بيشتر شده‌است بنابراين ديد چشم و احساس بيننده است كه تركيب رنگ را مشخص مي‌كند در كاشيكاري رنگها بايد طوري انتخاب شود كه در نورهاي مختلف روز در آن تغييري حاصل نشود و در مقابل نور زياد يكي از رنگها انعكاس شديد پيدا نكند يا در مقابل نور كم جلوه خود را از دست ندهد.
- گره‌كشي: كاشي‌هايي كه با طرح و نقشهاي مختلف با اشكال چندضلعي‌هاي هندسي پهلوي يكديگر قرار گرفته و تشكيل نقشهاي كلي را مي‌دهند بنام گره‌كشي معروف‌ست. در كاشيكاري نقوش از گره‌كشي و تزئينات و طرحهاي زيبا استفاده مي‌شود كه در گره‌كشي محل حميل‌ها را با آجر مهري پرمي كنند و در بدنة ديگر از كاشي و آجر درهم گره‌سازي پديد آورده‌اند.
ابزارهاي مورد استفاده در ساخت كاشي:
1- كاغذبر: استوانه‌اي شكل به قطر تقريبي يك سانتي‌متر سر استوانه شبيه تبر و كمي قوس‌دار و با لبة برنده‌ست و عمود بر كاغذ گرفته مي‌شود.
2- تيشه: فلزي‌ست به طور تقريبيcm20 با ضخامت 3 سانتي‌متر و عرض 4 سانتي‌متر و دو سر آن به شكل تيغه‌اي در آورده‌اند و در وسط آن سوراخي دارد با قطر 5/2 سانتي‌متر و هر چه بر لبه تيشه نزديك شويم تيزتر مي‌شود و انواع آن عبارت‌انداز: تكه‌بري، لب‌زدگي، گل‌بردگي.
3- مقار: منشوري‌ست از فولاد كه به لبة تيزي منتهي مي‌شود و منشور آن 10 تا 20 سانتي‌مترست با عرض 4 تا 15 ميلي‌متر با انتهاي تيز و برنده كه گاهي جاي آن از مثه استفاده مي‌شود.
4- اره: اره‌هاي نوك‌تيز چون آجرهاي پشت كاشي از گل رس تهيه شده‌اند و مخلوطي از مواد ديگر كه در كاشي‌سازي به آنها اشاره شده در بردارند به آساني مي‌توان آنها را با اره بريد همانطور كه گفته‌شد در موقع لب‌زدگي كاشي‌ها با مقار يا مقه داخل گل يا بوته‌ها را سوراخ مي‌كنند و بوسيلة اره‌هاي نوك‌تيز كه بتوان از داخل سوراخها عبور داد اضافه‌هاي آجر اطراف يا داخل كار را مي‌برند انتهاي اره‌هاي مختلف كاشي بري از يك تا پانزده ميلي‌متر پهنا دارد.
5- سوهان: سوهانهايي كه در كاشيكاري مورد استفاده قرارمي‌گيرند قطعاتي از آن آبديده يا فولاد به طول 10 تا 20 سانتي‌متر عرض 5 تا 30 ميلي‌متر و ضخامت 4 تا 15 ميلي‌متر هستند و
رويشان آجرهاي ريز تا درشت تعبيه شده‌ست با حركت دادن سوهان به طريق سفت و برگشت عاجها قادرند مقداري از شي مورد نظر را با خود بردارند سوهان داراي دستگيره چوبي‌گرد طراحي شده‌ست كه در انتهاي آن قرار گرفته‌ست سوهانها به شكلهاي گرد، نيم‌گرد، سه پهلو، چهارگوش، مستطيلي و غيره وجود دارد.
6- كشو: براي تراشيدن حميل يا چفت از انواع كشو استفاده مي‌شود، كشو ابزاري‌ست متشكل از دو قطعه تخته كه از راه طول عمود برهم كوبيده يا چسبانيده شده‌اند. زاويه كشو 90 درجه‌ست در موقع تراشيدن كاشي يكي از لبه‌هاي آنرا با خط‌كشي، صاف مي‌تراشيدند و سپس آنرا داخل زاويه قائمه كشو قرار مي‌دهند و لبه دوم را كه لبه خارجي كشو باشد خط‌كشي مي‌كنند.
7- قلم خط‌كشي: قلم خط‌كشي ايجاد خط مي‌كند و بوسيله قلم نوك تيز از جنس چوب يا عاج و گل افرا انجام مي‌گيرد. گل افرا را با مقداري آب داخل ظرف را مخلوط مي‌كنند و به جاي مركب استفاده مي‌كنند. قلم را داخل گل افرا مي‌زنند و لبه‌هاي قلم را به موازات لبه كشو يا خط‌كش حركت مي‌دهند تا عمل خط‌كشي انجام گيرد. براي تخمير زير كاشي يكپارچه ساختن كاشي‌هاي تراشيده‌شده و نصب آنها روي كار، همه ابزارهاي بنايي مورد نياز هستند از قبيل كمچه، تراز، شيشه، ريسمانكار، شاقول، ماله و غيره.
كوره‌هاي كاشي‌پزي: به شكل استوانه‌اي هستند كه قطر دهانه استوانه از يك متر شروع مي‌شود و گاهي تا دومتر هم مي‌رسد. بالاي اين كوره‌ها به شكل كاسه‌ايي 1 گنبدي پوشيده شده‌اند كه به سوراخي جهت مشاهده داخل كوره منتهي مي‌گردد. روي سوراخ را صفحة فلزي يا گلي مي‌پوشاند آتش را پائين كوره وارد محوطه كوره مي‌شوند و در داخل كوره را پر مي‌كنند. ديواره آن از جنس آجرنسوز يا گل نسوز است.1
طرز تهيه و ساخت كاشي
عمده ماده اوليه و مهم كاشي خاك رس معمولي، كائولين و بنتونيت است كه به نسبتهاي معين براي توليد كاشي استفاده مي‌شود
