بخشی از مقاله
بررسی تاثیر زیبایی شناسی بکارگیري تزئینات کاشی کاري مسجد امام خمینی(ره)(سلطانی) بروجرد در دوره قاجار
چکیده:
یکی از نیاز هاي روان شناسی انسان،نیاز به حس زیبایی شناسی است.زیبایی شناسی از آن جهت که کیفیت درونی و ناظر بر حالات درونی آدمی است ، رسیدن به آن می تواند مقدمه اي براي رویکرد آدمی به معنویت پرستش خداوند باشد.یکی از ویژگی ها و جاذبه هاي مساجد می توان این باشد که با ایجاد حس زیبایی شناسی و ایجاداین حس به پرورش دینی افراد کمک نماید.معماري مساجد بدنبال الهام از مفاهیم کلام الهی روایی است تا با استفاده از وضع موجود فضایی ایجاد کند که عالم ملکوت و عالم طبیعت قرین هم شوند و فضایی واحد را ایجاد کنند.یکی از مهمترین عوامل تاثیر گذار بر این روح ، تاثیر حس زیبایی شناختی با بکارگیري تزئینات کاشی کاري در مساجد می باشد، که با وجود فرم ها و رنگ ها و نوشته ها و ... این حس بسیار تاثیر گذار بوده که در این پژوهش به تک تک این موارد اشاره شده است.
واژگان کلیدي:زیبایی شناسی،کاشی کاري،مسجد سلطانی بروجرد،کاشی کاري
-1مقدمه
بیان مسئله:
اگر براي معماري کالبد و روحی قائل باشیم، بی گمان در معماري ایرانی، تزئینات همانند روحی خواهد بود که کالبدسازه ها را به تمامی در بر گرفته است، به همین دلیل بررسی معماري اسلامی بدون پرداختن به تزئینات آن ناقص بوده ، زیرا تزئینات جزء لاینفک معماري اسلامی است، و بخش عمده اي معماري اسلامی به تزئینات اختصاص یافته و عملکرد وسیع و ارزشمندي در راستاي اهداف این سبک ، حتی در شکل گیري و دوام و بقاي آن دارد.
این تزئینات می توانند از جزئی ترین و ساده ترین اجزاي معماري تا کلی ترین و عمده ترین بخش هاي معماري باشد.(( تزئین در هنر اسلامی براي بیان فضاي قدسی است،اطلاق تزئینی بودن به هنر اسلامی از سوي شرقشناسان به دلیل عدم درك رمزهاي تصویري است و به غلط تزیین را به معناي آرایهء فریبنده مطرح کردهاند.))1
در واقع هنرمند اسلامی با تأسی به مبانی دینی و اعتقادي تلاش نموده با کمک این تزئیناتت فضاي آرامبخش،روحانی و معنوي ایجاد کند و»زینت که به عنوان یکی از پایههاي تصویري هنر اسلامی ارزیابی شده است وسیله یا بیانی تصویري است براي شرافت بخشیدن به»ماده:«سطح،رنگ،خط،حج،آجر،گل،گچ، کاشی و.. .تا به افقهاي برتر اعتلا یابند و رنگ و هویت معنایی نهایتا شخصیت فوق بیابند و معنوي و الوهی شوند2«
دوره قاجار را می توان دوره تحولات تزئینات کاشی کاري در ایران دانست،تزئینات کاشی کاري در دوره قاجار تحول عظیمی در عرضه زیبایی شناختی بوجود آورد که می توان گفت زیبایی کاشی کاري در مسجد امام بروجرد تحت تاثیر عواملی همچون،فرم،نقوش،ترکیبات،رنگ و... قرار دارد.
ضرورت پژوهش:
درباره تزئینات کاشی کاري و مباحث زیبایی شناختی در این زمینه مباحث ومطالبی وجود دارد، ولی در مورد موضوع ذکر شده درمسجد تاریخی بروجرد که مربوط به دوران قاجار و زمان فتحعلی شاه قاجاربوده است وجود نداشته که اهمیت این موضوع با توجه به قدمت تاریخی مسجد از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است.
فرضیه:
بحث پیرامون مسائل زیبایی شناختی تزئینات کاشی کاري یک بحث فلسفی ،تئوري و مبتنی بر فرضیه ها می باشد که از دیدن آثار بجاي مانده حاصل شده است .اما آنچیزي که در این بحث مهم است ،نبود منابع اطلاعاتی درباره کاشی کاري مسجد امام و ویژگی هاي آن و تاثیر بر زیبایی شناختی می باشد اما آنچه مورد اتفاق نظر صاحبنظران قرار گرفته ، این است که تزئینات اسلامی بخصوص کاشی کاري چیزي فراتر از یک پوشش و تزئین می باشد ، با فرض اینکه اگر منظور از تزئینات کاشی کاري صرفا استحکام بنا بود ، دیگر چه احتیاجی به این همه تنوع رنگی ، نقوش،مصالح متنوع با تکنیک هاي مختلف بود؟بنابراین در پشت این همه نقش و نگار و در لابلاي حرکات دوار اسلیمی و ختایی و در پیچ و نقوش هندسی ، آیا مفاهیم زیبایی شناختی مبتنی بر دین درون آن نهفته است.
پیشینه
در رابطه با تزئینات و مفاهیم کاشی کاري در مسجد امام بروجرد و تاثیر آن بر زیبایی شناختی فقط می توان به اعتماد السلطنه که در سال 1309 ه. ق به همراه ناصرالدین شاه به بروجرد سفر کرده بوداشاره کرد که این مسجد و کتیبه گنبدخانه آن را توصیف می کند(اعتماداالسلطنه،1378 ،(. 239 در این زمینه همچنین می توان پژوهش شیلا بلر در مورد کتیبه کوفی مسجد جامع بروجرد اشاره کرد .پروفسور بلر با تحلیل این کتیبه و تطبیق آن با متون، بدرستی دریافت که بناي گنبد خانه مسجد جامع بروجرد مربوط به دوره سلجوقیان جبال است .وي همچنین به بازسازي موقعیت بروجرد در این دوره، و سیاسیون این شهر که در دربار سلجوقیان جبال صاحب منصب بوده و بناي گنبد خانه مسجد جامع را برپا داشته اند، پرداخته است((Blair, 1994 : 4
استفاده آگاهانه از نگاره هاي تزیینی براي تزیین سطوج بناها و تاثیر هنري آن یکی از مهم ترین ویژگی هاي خاض هنر و معماري در ایران دوره اسلامی است.(.(P.Soucek,1994,159
در کاشی کاري دوره قاجار از درهم آمیختن طرح هاي سنتی با شمایل گري و تصویر سازي واقع گرایی جدید نوعی سرزندگی و حیاب تازه به کاشی کاري داده شد(فریه،291،.(1374
مهمترین ویژپی کاشی هاي دوره قاجار ، تنوع رنگ ،نقوش و کاربرد هاي مختلف کاشی زیر لعابی در این دوره است((fehervari,2000,232
در عصر قاجار هنر نقاشی و نگارگري ایران تحت تاثیر نقاشی اروپایی گردیده است.(کیانی،133،.(1376
سلیقه شخصی و علایق شاهان قاجاري براي هنرمندان،در حرکت به سوي هرچه غربی شدن تصویر ها و نقش ها و همچنین ورود فن عکاسی و صنعت چاپ(تمبر و کارت پستال)در تغییرات ایجاد شده درسنت کاشی کاري عصر قاجار موثر بودند(کریمی60،(1385
کاشی کاري دوره قاجاردر مضامین مذهبی ، مانند مساجد بصورت رزمی و بزمی(اقسانه اي و تاریخی)و تزئینی (گل و مرغ و دورنماسازي)محدود می شوند.(آژند، 41،(1385
همانطورکه ذکر شد بعد از ساخت مسجد سلطانی(امام) در دوره قاجار، کتیبه ها اعم از فرمان هاي حکومتی و غیره، بجاي مسجد جامع در این مسجد بکار رفته است .در مورد مسجد سلطانی بروجرد و کتیبه هاي آن هیچگونه تحقیقی صورت نگرفته و تنها در کتب نویسندگان بومی چند خطی در مورد معماري این بنا، آن هم بصورت محدود نوشته شده است.(کرزبر یاراحمدي ، 5،(1388
هدف:
هدف از این پژوهش رسیدن به اصل مفهوم زیبایی شناختی با تاسی از کاشی کاري هاي مسجد امام بروجرد(سلطانی) می باشد.
سوال پژوهش:
زیبایی نمودي از پدیده است که پس از ادراك توسط جواس و انتقال به مرکز اندیشه یا مشاهده ادراك کننده واکنش هایی مبتنی بر تجربه اي اندوخته شده را در مخاطب بر می انگیزد.
سوال این پژوهش با توجه به تعریف مذکور و مفاهیم زیبایی اینگونه بیان می شود که :
چگونه تزئینات کاشی کاري بر ادراك حواس که هما رسیدن به زیبایی شناختی می شود تاثیر می گذارد؟
این پژوهش با روش تحقیق تحلیلی –توصیفی بوده که بصورت نمونه موردي،میدانی و کتابخانه اي مورد پژوهش قرار گرفته است.
-2معرفی مسجد سلطانی(امام) بروجرد
مسجد سلطانی(امام) در مرکز بافت قدیم بروجرد و در نقطه اتصال محله هاي تاریخی یخچال و دودانگه، با وسعتی قریب به هفت هزار متر مربع قرار دارد(تصویر (1
همچنین از نظر فرم از نوع مساجد چهار ایوانی و از نظر پلان شبیه به مسجد امام تهران و مسجد نبی قزوین است که از خصوصیات آن ها می توان (.به چهار ایوانی، مساحت زیاد و ارتباط تنگاتنگ با بازار اشاره کرد(تصویر( 2
در مکتب شهرسازي قاجار، همانند پیشینیان خود و بویژه صفویان، براي توسعه شهرها معمولا در بافت کهن آن ها دخالت خاصی نداشتند و با استفاده از عنصري مانند یک میدان، شهر را به سمت دلخواه خود گسترش می دادند(حبیبی، (1378
-3زیبایی شناسی در معماري:
زیبایی در معماري را میتوان با بیان نظریات برخی از معماران برجسته به صورت زیر مطرح نمود:
ویتروویوس در بیان زیبایی در معماري توجه به سه اصل »استحکام،مفید بودن و ظرافت«را مهم تلقی می نماید.
لئون باتیستا آلبرتی میگوید زیبایی در همخوانی قانونمند بین اجزا است طوري که نتوانیم چیزي به آن بیفزاییم یا کم کنیم یا چیزي را در آن تغییر دهیم بدون اینکه از خوشایندي آن بکاهیم.
آندره پالادیو نیز نظرش را بر پایه ي نظر ویتروویوس و آلبرتی قرار داده و چنین بیان می کند که ((زیبایی به همراه ایستایی و کارایی سه اصلی می گردد که یک بنا را قابل ستایش می نمایدیا سرچشمه زیبایی،وجود فرم هاي قشنگی است که در همانگی با فرم کلی قرار دارند و هماهنگی بین اجزا از طرفی و اجزا با کل از طرف دیگر باعث می گردد که ساختمان چون پیکري واحد وکامل به نظر آید))
شاخصترین عنصر تزئینی در معماري اسلامی ایران کاشی است.تقریبا از اوایل دوره ایلخانی کمتر بنایی را میتوان یافت که در آن از تزئینات کاشی استفاده نشده باشد.بنابراین نقش این عنصر تزئینی از دو جنبه استحکام و زیبایی حائز اهمیت است
مطالب گوناگونی راجع به دلیل استفاده از کاشی مطرح شده است اما بیشتر نظرها معطوف به مسئله زیباییشناختی تزئینات میباشد و مسئله استحکام در درجه دوم اهمیت قرار میگیرد، لذا با توجه به عنوان پژوهش که مربوط به زیبایی شناختی می باشد ، صرفا مسئله زیبایی شناختی ،بکارگیزي تزئینات کاشی کاري مورد بحث است که در ادامه به آن می پردازیم.
-4زیبایی شناسی:
زیباییشناسی اسلامی به مسائلی چون:فضاي مثبت و منفی،اصل قرینگی، و انتزاعی بودن،بیزمانی،غیرمادي بودن تناسب و تنوع ترکیب،بافت، توازن،آرامش،وحدت،نور،رنگ،ظرافت روحانی و جاودانگی تزئینات توجه خاص دارد.
البته ذکر این نکته ضرورت دارد که منظور،کل تزئینات معماري نیست چه بسا در پارهاي از مواد،تزئینات موفق نبوده و حتی از ارزش فضاي معماري کاسته و با ایجاد ناهماهنگی و ناکارآمدي مانند وصلهي ناجور،بر فضاي معماري سنگینی نموده است.بنابراین باب سخن،شامل آن دسته از تزئیناتی است که در جایگاه واقعی خود محملی براي ایجاد فضاي قدسی و مکمل و تلطیفکننده این فضا بودهاند.
در بیشتر تزئینات موفق کاشیکاري دوره اسلامی،نکات فوق رعایت شده است که با توجه به عنوان مورد پژوهش ، در مسجد سلطانی به آن می پردازیم.
فضاي مثبت و منفی
در تزئینات کاشیکاري اسلامی هم فضاي مثبت و هم فضاي منفی با اهمیت است.منظور از فضاي منفی، فضایی بیهوده و عبث نمیباشد بلکه این دو فضا به مثابه روح و جسم مکمل هم و حیاتشان نیز لازم و ملزوم یکدیگر است.بنابراین از این حیث هرکدام از این فضاها ارزش خاص خود را دارند که اگر این ارزش فضاها رعایت نشود طرح به کمال خود دست نیافته است
در کتیبههاي قرآنی که معمولا با خط ثلث و غالبا با رنگ سفید نوشته شدهاندد، حروف کشیدهاي مانندد الفها،به گونهاي شعلهآسا به سوي آسمان تمایل دارند و آنچنان پیچیده و در هم تنیدهاند که تداعیکننده هالهاي از نور میباشند.افزایش فضاي سفید بر زمینه تیره نیز گویی غلبه نور بر ظلمت است.
قرینه سازي:
قرینهسازي که ریشهاي دیرینه دارد و از ویژگیهاي اقوام مهاجر شمالی ایران و سپس کیمريها در لرستان است به طور محسوسی در هنر ساسانی نمایان است و از آن به بعد در تزئینات کاشیکاري معماري اسلامی به عنوان یک اصل پذیرفته و مورد اجرا گذاشته میشود»بنابراین معماري ایرانی از زیباییشناسی آینه بهره میگیرد3«
اغلب طرحها و نقوش کاشی که عمدتا هندسی و گیاهی میباشند داراي خاصیتی مجرد و انتزاعیاند و متعلق به فرد خاصی نبوده و ملهم از طبیعت هستند اما عین طبیعت نیستند»در اسلیمی هرگونه استذکار صورتی فردي،به علت تداوم بافتی نامحدود،منحل و مضمحل میشود4«
پایه و اساس نقوش هندسی و گیاهی بر دوایر است.دایره کاملترین شکل هندسی است که در هنر اسلامی،تصویري است از کمال.بنابراین نقوش هندسی و گیاهی»تحرکی مداوم در زمان و مکان«دارند و همواره تداعیکننده»وحدت در کثرت و کثرت
در وحدت«میباشند.
شکل:5 کاشی کاري با فرمت هندسی و گیاهی(گل و دایره)-عکس نگارنده
ملاحظه میشود که اهمیت این نقوش انتزاعی»سواي جلبتوجه بیننده به سوي»مرکز«که همه جا هست و هیچ جا نیست،باز کردن گروههاي روح و اجتناب از سوبژکتیویسم(ذهنگرایی)معنی دیگري هم دارند که داراي ویژگی قابل توجهی است.این نقشها گرچه»بر سطوح بیرونی«نقش بستهاند،اما در واقع معرفت ساختار درونی وجود جسمانی یا مادي به مفهوم کلی این
کلمهاند5.«
بیزمانی:
هنر اسلامی هیچگاه شامل زمان نمیشود یعنی کهنگی در هنر اسلامی وجود ندارد.زمان براي صورتهاي مادي است.وقتی هنر اسلامی از حالت مادي خارج میشود و حالتی معنوي و غیرمادي به خود میگیرد دیگر زمان روي آن تأثیر ندارد.نقوشی که در هنر اسلامی به کار گرفته شدهاند اعتباري جاودانه دارند و همیشه زنده،پویا و رو به کمالاند.در بخشی از مرمت صورت گرفته در مسجد سلطانی ، بازهم کاشی کاري و تزئینات سنتی هم ، آن زیبایی خود را ازدست نداده اند که دو تصویر 6) و (7 نمونه بارز بی زمانی بودن این هنر است.
