بخشی از مقاله
چکیده
مسجد حکیم از بناهای دوره صفویه میباشد که به شیوه اصفهانی ساخته شده است. هدف از پژوهش این مجموعه بررسی نقوش به کار رفته در کاشیکاری مسجد حکیم میباشد. بررسیها نشان میدهد نقوش کاشیکاری مسجد حکیم از اشکال هندسی و خط کوفی، خط بنای معقلی و ساده و خط نستعلیق با هم در آمیخته شده است. در این مجموعه از رنگ آبی لاجوردی و سفید بیشتر استفاده شده است که زیبایی خاصی به این مسجد بخشیده است. همچنین از ریتم رنگ ها بر روی ریتم خطوط برای زیبایی بیشتر و بر روی کاشی ها از آیات و اسماء الهی استفاده شده است.
آیه های قرآنی برای فضای عرفانی مسجد و همچنین تجلی نام حضرت علی در نقوش کاشیکاری که جنبه اخلاقی و مذهبی دارند برای تزیین مسجد به کار رفته است. ضرورت این پژوهش بررسی نقوش کاشیکاری و اشکال به کار رفته در معماری اسلامی است که از نظر سیاسی، اجتماعی و مذهبی مورد اهمیت است. روش بررسی مجموعه تحلیلی و توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانهای است.
مقدمه
تاریخ معماری اصفهان در ادوار گذشته همانند دیگر نقاط کشور، بومی و مورد توجه بوده است. اصفهان را میتوان پرذوق و شوقترین محفل هنر دوستان نامید. هنرمندانی که به تمام هنرهای مختلف آشنایی داشته و از زمانهای بسیار دور کنار معماران چیره دست این شهر میزیسته و هنرشان زبانزد جهانیان بوده است. ادوار تاریخی یادگارهای معماری زیادی را در شهر اصفهان برجای گذاشته است که هرکدام به نوبهی خود قابل بحث و بررسی است.
در این میان از مسجد حکیم کمتر سخن به میان رفته در حالی که آثار زیبای نهفته در آن نه تنهامبیّن معماری دقیق و هنرمندانه دورهی صفویه است بلکه عناصر دینی به کار گرفته در آن، به دلیل عنایت به مذهب تشیع، جایگاه ویژهای را برای آن رقم زده است
نام علی - ع - سطح وسیعی از تزیینات اماکن مذهبی اصفهان را پوشانده است. طرحهای پیچیده و ظریف که به عناصر و نمادهای شیعی اشاره دارد نشان دهندهی حب امیرالمومنین در دل هنرمندان است که به زیباترین وجهی تجلی یافته است
مسجد حکیم از مساجد اواخر دوره صفوی در منطقه قدیمی بابالدشت اصفهان میباشد و بانی آن حکیم محمد داوود ملقب به تقربخان، پزشک شاهعباس دوم و شاهصفی، بوده و بدینسبب، مسجد به حکیم شهرت یافته است و چون در محله قدیمی جورجیر، در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر، که صاحببن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد، مسجد جورجیر نیز نامیده شده است
براساس کتیبههای مسجد، از معماران این بنا محمدعلیبن استاد علیبیک بنّا اصفهانی، از کاشیکاران آن میرزامحمد کاشیپز، و کتیبهنگار آن خوشنویس نامآور عهد صفوی، محمدرضا امامی، بودهاند. نام خوشنویس دیگری به نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبهها دیده میشود
مسجد حکیم، با نقشهای نامنتظم، در حدود هشتهزار مترمربع وسعت دارد این بنا که مانند بسیاری از بناهای دوره صفویه از آجر ساخته شده از نوع مساجد چهار ایوانی است و سه ورودی اصلی دارد. سردر شرقی به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبهای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر، و دو پشتبغل مزین به خط بنّاییِ کاشیکاریشده است. سردر غربی با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچهای بنبست قرار دارد و به خیابان حکیم راه مییابد و نزدیک به در جورجیر است
سردر شمالی با انواع کاشیکاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای در ورودی دارد که به حجرهای راه مییابد. در بالای حجره دو پشتبغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش کاشکاری مَعْقَلی دیده میشود
در یک مسجد فرد مومن هیچگاه فقط یک بیننده صرف نیست، بلکه هرگاه با طهارت و حضور قلب به نماز می ایستد و به قرآئت آیههای قرآنی، ادعیه و احادیث منقوش و مکتوب بر در و دیوار مسجد میپردازد به نحوی با معنا و انعکاسات معنوی خطوط ارتباط برقرار میکند. بنابراین نه تنها معماران بلکه کتیبه
نویسان مسلمان میکوشند تا فضایی به وجود آورند که کلیه صفات و مقامات معنوی را متجلی سازند
بیان مسئله
مسجد حکیم اصفهان، یکی از شاهکارهای معماری ایران دوره اسلامی صفوی است،که به شیوه چهار ایوانی با آجرکاریهای بسیار متنوع بنا شده و حاوی کتیبههای خط بنایی متنوعی است. معماری، آجرکاری، کاشیکاری، گرهکشی و مخصوصا خط بنایی این مسجد را میتوان در زمره کارهای خوب دوره صفویه و بعد از آن دانست
بنای مسجد حکیم دارایسَردَر شمالی،سَردَر شرقی،سَردَر غربی، صحن بزرگ، شبستان زیر گنبد، شبستان جنوب شرقی، شبستان جنوب غربی، شبستان زمستانی، محرابهای هر یک از شبستانها، منبر، ایوان شمالی، ایوان شرقی، ایوان غربی و نماهای خارجی آنهاست که عموما از تزیینات و کاشیکاری زیبا و نفیس برخوردارند
سَردَر شمالی دارای مجموعه تزییناتی چون آیات قرآن، حدیث پیامبر، نام بانی و تاریخ شروع میباشدسَردَر. شرقی نیز با چهار ورودی مقابل مقبرهی آیت االله حاج ابراهیم کلباسی قرار دارد. اینسَردَر مزین به حاشیههایی با اشعار فارسی و همچنین کاشیکاریهای متنوع حاوی شهادتین شیعی و اسماجلاله االله استسَردَر. غربی مسجد، با آجرکاری ساده و صحن بزرگ آن از شمال به ایوانی بزرگ و رفیع با دو راهرو در طرفین محدود شده است. جای جای شبستان زیر گنبد مسجد با اسماء االله، محمد - ص - و علی - ع - تزیین شده و محراب آن بزرگترین و زیباترین محراب مسجد حکیم است که از تزیینات کتیبههای خاصی برخوردار است
سرتاسر شبستان جنوب شرقی مسجد نیز از تزیینات سنگتراشی و آجرکاری برخوردار است. همچنین شبستان جنوب غربی نیز با حواشی کاشیکاری مزین گردیده و بر محراب آن حدیثی از پیامبر قابل مشاهده است. فضای کوچکتر شبستان زمستانی با رنگبندی متفاوت در کاشیکاری محراب، یکی دیگر از بخشهای مسجد است.کاشیکاری با اشعار فارسی و مضامین مذهبی ایوان شمالی مسجد را تا سقف آن دربر میگیرد
جدول شماره -1 نقوش کاشیکاری سردرهای مشجد حکیم
اهمیت و ضرورت تحقیق
اهمیت این پروژه به دلیل اینکه یکی از بناهای شاهکار دوره اسلامیBصفوی میباشد و هم با نقوش و خطوط کاشیکاری مسجد حکیم آشنا شویم و همچنین از نظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی حائز اهمیت است.
