بخشی از مقاله
چکیده
روند توسعه شهرنشینی و محدودیت منابع آب لزوم برنامه ریزی آب به منظور مدیریت پایدار آب های سطحی مخصوصا برای منطقـه ای واقـع در بافت های قدیمی و فرسوده شهر تهران که میراث دار تهران قدیم می باشد را ضروری می نماید، چرا که هرگونه سهل انگاری در ایـن مهـم می تواند برای ساکنین محل و گنجینه های تاریخی مشکل آفرین باشد. هدف از تحقیق حاضر مدلسازی کمی حوضه عودلاجان میانی واقع در ناحیه 2دو شهرداری منطقه 12تهران به مساحت 95700 متـر مربـع بـه عنـوان اولـین مکـان پخـش آب درتهـران قـدیم و بررسـی تـأثیرات نفوذناپذیری اراضی در اثر توسعه شهری و معرفی مقاطع مناسب اجرایی مجاری انتقال آب می باشد. لذا با بکارگیری یکی از قویترین مدل های تجاری موجود در این زمینه به نام SWMM وضعیت شبکه موجود با لحاظ 19زیرحوضه، 27 مجرا و 28گره، در مقایسه بـا سـیلاب؛ ارزیـابی و نقاط بحرانی شناسایی شد. در روند مدلسازی تأثیر پارامترهـای مـؤثر بـا یکـدیگر مقایسـه گردیـده و جهـت رفـع مشـکل دو سـناریو مطـرح گردید.نتیجه سناریو اول تعیین ابعاد هیدرولیکی مناسب مقطع بوده و سناریوی دوم نشان داد با افزایش میزان نفوذناپذیری اراضی میزان دبـی خروجی حوضه افزایش یافته و بارش باران با سرعت بیشتری در سطح حوضه جاری می گردد.لذا جهت مدیریت پایدار آب های سطحی حوضه افزایش ظرفیت کانال ها با تغییرشکل مقاطع بحرانی با به حداکثر رسانی فضاهای نفوذپذیر و ایجاد فضای سبز به جـای زمـین هـای آسـفالتی توصیه می گردد.
واژه های کلیدی: مدیریت پایدار آبهای سطحی ، مدلسازی ، SWMM ، توسعه شهر نشینی ، عودلاجان ، تهران
-1کارشناسی ارشد مهندسی عمران گرایش سازه های هیدرولیکی - 2 استادیارگروه مهندسی عمران دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
-1 مقذمو
ساختار مدلهای بارش-رواناب شهری یکی از پیچیدهترین و بحثانگیزترین موضوعات در مهندسیآب به شمار میرود. این موضـوع برای حوضههای آبریز شهری نمود بیشتری پیدا میکند، زیرا حوضه توسط عوامل انسانی همچـون خیابـانهـا، پـلهـا و ... بـه زیـ ر حوضههایی تقسیم میگردد که برای مدلسازی شبکه جمعآوری آبهای سطحی نیز باید با جزئیات کامل در نظر گرفته شود.[1]
شبیه سازی رابطه بارش -رواناب در طول دههها مورد توجه محققان بوده است. مدلهای بارش- رواناب به مرور در حال تکامل بـوده اما توسعه مدلهای دقیق با قابلیت اعتماد بالا هموراره مسئلهای مهم و چالشی برای مهندسان شهری بوده است.[ 2]
اولین گام در مدلسازی بارش-رواناب حوضه بندی میباشد که مراحل کاملا شفافی بـرای انجـام آن وجـود نـدارد و میـزان دقـت و اعتمادپذیری نتایج خروجی در مقیاسهای مختلف نیز به آن وابسته است.[3] مدلهای هیدرولوژیکی زیادی با توجـه بـه طبیعـت، پیچیدگی و هدف مسئله وجود دارند.[4]
مدلسازی در حوضه های شهری با توجه به مشکلات مربوط به مدیریت منابع آب همچون سیلاب و وکنترل آلودگی اهمیـ ت یافتـه است. تغییرات هیدرولوژیکی شامل افزایش سطح نفوذناپذیر که با تغییرات کاربری اراضی، گسترش شهرنشینی، سـاخت و سـازهای غیراصولی بوجود می آید ، این امر از یک سو حجم رواناب تولیدی را افزایش داده، زمـان تمرکـز و گردهمـایی روانـاب را کوتـاه تـر نموده و در نتیجه اوج آبدهی سیلاب را بالا می برد و باعث افزایش دبی سیلاب در منـاطق شـهری کـاهش تغذیـه سـفره هـای آب زیرزمینی و افزایش خطر سیل میشود، لذا از مهمترین پارامترها در طراحی سازههـای هیـدرولیکی دبـی سـیلاب اسـت کـه خـود وابستگی مستقیم به میزان بارش دارد. سیلاب شهری به آبهای سطحی یا رواناب ناشی از بارش باران اطلاق میشود که در هنگام بارندگی مشکلات زیادی در ترافیک شهری داشته و آسیبهای زیادی به همراه دارد. یکی از تاثیرات تغییرات اقلیم، تغییـر شـدت و میزان بارشها است که خود موجب تغییر دبی سیلاب تولید شده در سطح شهرهـا نیـ ز خواهـد شـد. و هرگونـه سـهلانگـاری در طراحی صحیح آنها میتواند مشکل آفرین باشد کـه از جملـه آنهـا صـرف هزینـه هـای اضـطراری و خسـارات وارد بـر بهداشـت است.کاهش پیامدهای زیانبار مذکور معمولا با طراحی صحیح و تامین ظرفیت کافی شبکههای جمعآوری و و دفع آبهای سطحی قابل تحقق است بنابراین ایجاد یک مدل هیدرولیکی دقیق همراه با جزئیات کامل، برای برنامه ریزی و مدیریت سیلابهای شـهری در محیطی با بستری از خاک دستی و تاسیسات شهری فرسوده متعدد در محله ای از قلب تهران قدیم که سرشار از ابنیه تـاریخی ارزشمند می باشد که حفظ آن در اولویت است ، همچنین نکته جالب توجه اینکه محله عودلاجان یا "او+دلاج+ ان" همانگونه که از نام آن برمی آید از اولین مناطق پخش آب در تهران قدیم بوده است. از اینرو مدیریت پایدار آبهایسطحی این منطقه ضروری می باشد. و این محله به عنوان نمونه ای از شهرتهران در نظر گرفته شده است.
-2 مواد سوشىا
-2-1 معشفی منطقو موسد مطالعو
شهر تهران در دامنه های جنوبی البرز مرکزی در دشت وسیعی به مساحت 1200 کیلومتر مربع در ارتفـاع متوسـط 1300 متـر از سطح آب دریا بین طول های جغرافیایی 51◦10 و51◦27 عرض های جغرافیایی35◦35 و 35◦50 گسترده شده است. این شهر در ارتفاعی بین 1050 متر تا 1900 متر از سطح دریا قرار گرفته و اقلیم خشک و سردی را دارا می باشد. وسعت شهر تهران در حـال حاضر از دو بخش کوهپایه ای و دشت که موقعیت های هواشناسی و اقلیمی متفاوتی دارند تشـکیل شـده اسـت. بـه موجـب آمـار ایستگاه هواشناسی مهرآباد که معرف ناحیه دشت شهر تهران می باشد، می باشد، میزان تغییرات درجه حـرارت بـین 14/8 درجـه سانتیگراد زیر صفر تا 42/5 درجه سانتیگراد بوده و آمار ایستگاه هواشناسی امامه که معرف نواحی کوهسـتانی حاشـیه شـهر اسـت تغییرات درجه حرارات را بین 23/5 درجه سانتیگراد زیر صفر تا 36/5 درجه سانتیگراد نشان می دهد. باتوجـه بـه مطالعـات انجـام پذیرفته در خصوص پیدایش شهر تهران، با برخورداری از تجربه بیش از 2 قـرن پـایتختی کشـور،گنجینه ای از میـراث ملمـوس و ناملموس تاریخ سرزمین را در خود پرورانده است. محدوده مرکزی تهران تاریخی (حصار ناصری)به مساحت تقریبـی 2250 هکتـار بافت تاریخی مصوب ،واقع در مناطق 12و11 به عنوان محدوده بافت تاریخی تهران به ثبت میراث فرهنگی رسیده اسـت. ازدیـدگاه بسیاری از صاحب نظران،بافت تاریخی ،ثروت شهر محسوب می شود.زیـرا بـا اصـالت هـای تـاریخی و فرهنگـی شـهر پیونـد دارد و نمایانگر کمال و هنر برجسته مقطعی خاص از تطور زمان است منطقه 12 به عنوان هسته مرکزی شهر و میـراث دار تهـران قـدیم شناخته شد.
در شهر تهران و مناطق 22 شکل-:1 موقعیت منطقه 12 گانه آن
همراه با مباحث، در روند برخورد با مشکلات توسعه شهرها به خصوص شهرهای دارای بافت تاریخی و اصالت کهن، باید به این نکته توجه داشت که نباید بافت تاریخی را به مثابه مشکلی از مشکلات شهر در نظر گرفـت و جایگـاه آن را در ردیـف ناهنجـاری هـای ترافیکی، آلودگی هوا و سایر معضلات شهری تنزل داد؛ بلکه بافت تاریخی همچون یک عضو سرنوشت ساز در پیکره شهر مانند قلب
است که کارکرد و نقش آن یا اعضای دیگر قابل قیاس و سنجش نیست. لـذا اهمیـت حفاظـت از آن در همـه جنبـه هـای شـهری اهمیت ویژه ای دارد، همانگونه که در جدول1 مشاهده میشود از مقایسه تحولات جمعیتی منطقه با شهر تهران در سرشماری سال های 1375و1385 نرخ رشد جمعیت منطقه تقریبا نصف نرخ رشد تهران است؛ لذا لـزوم مـدیریت بهینـه سـیلاب شـهری در ایـن منطقه حائز اهمیت است. تاریخ نشان می دهد:
جدول-:1 مقایسه تحولات جمعیتی منطقه 12 با شهر تهران 1375-1385
محله عودلاجان یکی از چهار محله موجود در محدوده حصار صفوی بوده که بعدها با گسـترش محـدوده تهـران و برپـایی حصـار ناصری نیز ماهیت خود را به عنوان یکی از بزرگترین محلات تهران حفظ نموده است. این محله سکونت گاه اعیان و اشراف و دارای باغ های سرسبز بوده است، و نام محله هایی چون: محله عرب ها، محله شاه لامان، محلـه حیـاتشـاهی، محلـه مـروی، محلـه بـاغ علیجان، محله یهودی ها، محله سرچشمه، محله سرتخت، محله سادات و محله گذر سرپولک به نوعی گویای این مطلب است. ایـن به سبب دارا بودن شیبی در جهت شمالی- جنوبی بر اماکن جنوبی خود مسلط بوده و بی تردیـد آب نـواحی جنـوبی از ایـن محـل تأمین و از سرچشمه به تناسب مصرف پخش و تقسیم می گردیده است. براساس آمار سـال 1301ش. 1262)ه.ق) جمعیـت محلـه عودلاجان 33418 نفر و وسعت آن در حدود 1574800 مترمربع بوده است، همچنین بر طبق این آمـار، در ایـن سـال عودلاجـان یکی از پرجمعیت ترین محلات از محلات دهگانه تهران بوده است .[9]
شکل : 2 گسترش عرصه های مرکزی شهر (منطقه (12 پیرامون تهران تاریخی.
-2-2 وجوتسمیو عودلاجان:
روانشاد دکتر حسین کریمان درباره نام عودلاجان می نویسد:" نام عودلاجان متعلق به دورانی است که تهران دیه یـبش نبـوده و از روزگاری بازمانده است که مردم این شهر به لهجه خاص محلی خود که مشابهت تام و تمامی به لهجه ده نشـینان کنـونی شـمیران داشته است سخن می گفتند، این کلمه ظاهرا تعریب یافته "اودلاجان" بوده است. "ان" در آخر آن کلمه پسوند مکان اسـت و"او" نیزبی گمان همان تلفظ محلی "آب" می باشد و ظاهرا باقی کلمه نیز مشتق از "دراجیدن" یا به تلفظ محلی دراجین یا "دلاجین" به معنی پخش کردن و تقسیم کردن آب به رشته های کوچکتر است. محله عودلاجان به سبب ارتفـاع زیـادش بـر امـاکن جنـوبی تسلط دارد و بی تردید آب نواحی جنوبی از این محل جاری میشده اسـت. ایـن آب را در سرچشـمه بـه تناسـب مصـرف، پخـش و تقسیم می کرده اند. بنابراین اودلاجان یا عودلاجان به معنی محل پخش و تقسیم آب اسـت .[6] شـایان ذکـر اسـت طـی تحقیـق بعمل آمده محمدشاه از کرج به تهران کشید، اب را ا زدروازه شمیران –پامنار فعلـی- یعنـی از ابتـدای عودلاجـان و سرچشـمه بـه شهرتقسیم کرد .[7]
