بخشی از مقاله
رویکردهای مداخله در بافت های فرسوده (نمونه های موردی :محله های عودلاجان و سیروس و مجلس)
چکیده
بافت فرسوده مکانی است که از زمان خود جای مانده است و شتابزدگی در مواجهه با مشکلات این گونه بافت ها باعث دامـن زدن بیشتر به معضلات اینگونه بافت ها شده و به بازتولید بافت فرسوده مدرن منجر می شود. هدف از این پژوهش، بـازخوانی و تحلیل رویکردهای نوسازی در نمونه های موردی و انتخاب رویکرد غالب برای ارائه توصیه هـای عملـی مـی باشـد..در ایـن پژوهش ، برای دستیابی به اهداف تلاش می شود؛به سوالات ذیل پاسخ داده شود تعریـف نوسـازی چیسـت؟چه رویکردهـایی برای نوسازی بافت فرسوده در این نمونه های موردی،اندیشیده شده است؟ روش تحقیـق تطبیقـی- تحلیلـی اسـت .در ایـن پژوهش، با نگاهی نقادانه پیشینه ی نوسازی بافت فرسوده محله های عودلاجان و سیروس و مجلس بررسی می شود؛ به نظر می رسد نوسازی بدون مشارکت ساکنین اصلی محله ناموفق است.
کلمات کلیدی: احیا،نوسازی،بازآفرینی،عودلاجان،سیروس،مجلس.
-1 مقدمه
بافت فرسوده مکانی است که از زمان خود جای مانده است و شتابزدگی در مواجهه با مشکلات این گونه بافت ها باعث دامن زدن بیشتر به معضلات اینگونه بافت ها شده و به بازتولید بافت فرسوده مدرن منجر می شود. عادت، هر پدیده ای را معقول جلوه می دهـد. آیا اکثر بناهای مبتذل معاصر این جمله را تأئید نمی کنند؟مشکل در نداشتن ایدئولوژی است. بافت محله ای که زمانی بر اساس باورها شکل گرفته بود اما امروز بر اساس اقتصاد و ارزش افزوده تغییر شکل داده است. باور غلط را باید تغییر دهیم.
در طی دهه های گذشته ، شاهد بروز نابسامانی هایی در سازمان فضایی - کارکردی و اجتماعی شهرها به ویژه کلان شهرها بوده ایم.گسترش بی رویه کالبدی و استقرار نامتعادل جمعیت در نواحی شهری، سبب گسترش عرصه های نا بسامان شهری به صورت های مختلف شده است.نزول کیفیت زندگی در بافت های فرسوده سبب ترک ساکنین اصیل و بومی این نواحی شده است .حداقل امکانات ، زیرساخت ها و خدمات شهری منجر به نزول کیفیت زندگی در بافت های فرسوده شده است.مردم گریزی نقطه ی مشترک سیاست های نوسازی است که موجب عدم تحقق نوسازی و نارضایتی مردم می شود.
هدف از این پژوهش، بازخوانی و تحلیل رویکردهای نوسازی در نمونه های موردی و انتخاب رویکرد غالب برای ارائه توصیه های عملی می باشد..در این پژوهش ، برای دستیابی به اهداف تلاش می شـود؛به سـوالات ذیـل پاسـخ داده شـود تعریـف نوسـازی چیسـت؟چه رویکردهایی برای نوسازی بافت فرسوده در این نمونه های موردی،اندیشیده شده است؟ روش تحقیق تطبیقی- تحلیلی است . در ایـن پژوهش، با نگاهی نقادانه فرآیند نوسازی بافت فرسوده محله های عودلاجان و سیروس و مجلس طی مراحل زیر بررسی می شود؛
جمع آوری ، بررسی و مطالعه، طرحهای نوسازی محله های عودلاجان و سیروس و مجلس انطباق موضوعی و محتوایی رویکردهای طرحهای نوسازی
آسیب شناسی و تحلیل رویکردها
جمع آوری آموخته های نظری و توصیه های عملی
1
مداخله در بافت های فرسوده شهری در کشورهای جهان از سابقه چند صد ساله برخوردار است .در کشور ایران نیز به دلیـل وجـود شهرهایی با بافت قدیمی، این امر به شکل مدرن آن از چند دهه پیش در حال انجام می باشد. (انتظار یزدی) به نظر می رسد نوسازی بدون مشارکت ساکنین اصلی محله ناموفق است.معاصر سازی محله راهکاری در جهت ارتقای کیفی بافت فرسوده می تواند باشد. با روشن ساختن اصول معاصرسازی می توان گامی در جهت حفظ ارزش های محلی و ارائه طرحی نو برداشت. بسته به نوع پهنـه نجـات بخشی یا نوسازی و یا جلوگیری از فرسایش ،رویکردهای متفاوتی داریم.
-1 مفاهیم و اصطلاحات:
احیاء (باززنده سازی): در فرهنگ فارسی معین، احیا به کسر ال، به معنای "زنده کردن و زنده گردانیدن ، آباد کردن زمین و زراعت کردن" آمده است (معین، ( 162:1362 فرآیندی است ،هدفمند از مجموعه اقدامات ، به منظور حفاظت و ارتقاء کیفی با حفظ اصالت و یکپارچگی در محدوده ها و محله های هدف.(سندملی بازآفرینی بافت های ناکارآمد شهری (1393 بهسازی:: تقویت و توانبخشی دوباره و همه جانبه محدوده ها و محله های هدف با حـداقل مداخله.(سـندملی بـازآفرینی بافـت هـای ناکارآمد شهری (1393
نوسازی:فرآیندی است جامع نگر از منظر اقتصادی،اجتماعی- فرهنگی و کالبدی برای بازگرداندن شرایط مناسـب زنـدگی بـر مبنـای ارتباطاتی نو و به تعادلی پویا رساندن محدوده ها و محله های هدف.(سندملی بازآفرینی بافت های ناکارآمـد شـهری (1393 مفهـوم نوسازی در اصطلاح عبارتست از تجدید بنای کامل مناطق موجود برای ارتقای کیفیت زندگی در آنها که تا حد غیر قابل اصلاح تنزل یافته است .با تامل و مداقه در خود کلمه نوسازی به نظر می رسد در "نوسازی" تخریب کامل بافت فرسوده قدیمی و ساختن دوباره آن اتفاق می افتد. با مروری بر مصوبه مورخ 84/03/16 شورای عالی شهرسازی و معماری می توان گفت دراین نوع مداخله (نوسازی) حد وفاداری به گذشته ازانعطاف پذیری بیشتری برخوردار است وبرحسب مورد ازمداخله اندک تا تغییر را مـی توانـد شـامل گـردد . فعالیت نوسازی با هدف افزایش کارآیی و بهره وری، بازگرداندن حیات شهری به بافت مـی باشـد و ازطریـق نـوکردن (Renewal) ،
توان بخشی (Rehabilitation)، دگرگونی (Conversion) ، انطباق (adaption) ، و تجدید حیات (Revitalization) صـورت می پذیرد.
بافت فرسوده: بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسـودگی کالبـدی، عـدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیر سـاختهای شـهری آسـیب پـذیر بـوده و از ارزش مکـانی، محیطـی واقتصادی نازلی برخوردارند .این بافتها به دلیل فقر ساکنین ومالکین آن ها امکان نوسازی خودبخودی را نداشته و نیز سرمایه گذاران انگیزه ای جهت سرمایه گذاری در آن را ندارند، معیارهای اساسی شناسایی و تشخیص اینگونه بافت ها در ادامه ارائه می گردد(مطوف و خدایی، .(1381:136بافت فرسوده مکانی است که از زمان خـود جـای مانـده است(سپانلو) .(شـکل (1 و شـتابزدگ ی در مواجهـه بـا مشکلات این گونه بافت ها باعث دامن زدن بیشتر به معضلات اینگونه بافت ها شده و به بازتولید بافت فرسوده مدرن منجر مـی شـود. بافت فرسوده مدرن ، دستاورد فانتزی بی ذوقی شهرسازان و معماران امروزی است .در رقص معماری بناهای مختلف در شـهر ، شـهر خوب نمی تواند شکل گیرد. در ابر شهرهای امروزی ، کیفیت شهری وجود نـدارد؛ تنهـا عینییـت شـهر خـوب داریـم. و مـا ناچـار بـه همسازی با مجموعه هزار چهره شهر که شهروندان هزار چهره نیز می سازد.
بافت های فرسوده ، اغلب به محل زندگی اقشار کم درآمد جامعه شهری هستند، از نظر شاخص های زیست محیطی (زلزله، رانش، سیل و...) شاخص های اجتماعی (تراکم جمعیت بالا، بعد خانوار، بیسوادی) و همچنین شاخص های اقتصادی (بالابودن بیکاری، اشتغالات غیررسمی، فقدان مهارت ساکنین و ...)امنیتی( آسیب های اجتماعی، رفتارهای پرخطر و ...) از سطح بسیار نامناسبی برخوردار بوده و با کمبود شدید و فقدان خدمات پایه شهری اعم از زیربنایی و روبنایی مواجه می باشند. (ایزدی، 1393، (4 معضلات پیچیده ای از جمله فقر شهر(فقر آموزش، امنیت، بهداشت، اشتغال و درآمد و ...) عدم ایمنی ، امنیت محیط زندگی و افت منزلت اجتماعی و فرهنگی مواجه اند.
2
شکل -1 نمودهای جاماندگی بافت محله های شهری
بازآفرینی شهری : بازآفرینی شهری پایدار فرآیند توسعه ای همه جانبه در عرصه های اجتماعی، اقتصادی، محیطی و کالبدی به منظور ارتقای کیفیت زندگی در محدوده ها و محله های هدف در پیوند با کل شهر است .
بازآفرینی اجتماع مدار : امروزه باز آفرینی شهری به دنبال شکل دهی به تشکل هایی از همه گروه های ذینفع است کـه ایـن خـود باعث بهبود همه جانبه و پایدار وضعیت اقتصادی ، اجتماعی و فیزیکی محدوده های هدف برنامه های بهسازی و نوسازی می شود. نوسازی شهری موفق باید مشکلات فیزیکی،اقتصادی و اجتماعی محله را با مدنظر قرار دادن نیازها و خواسته های کلیه ساکنان محلـه و اجتماع در مورد اولویت ها به شیوه انجام نظارت مداوم حل و فصل کند. در غیر اینصورت از معیارهای لازم زنـدگی ،پـس از اجـرای برنامه نوسازی برخوردار نخواهد بود.(رفیعیان،1393، (161
-2 تحلیلی بر حقوق و قوانین و نگرش های مختلف موجود در بافت فرسوده مراجع تهیه، تصویب و اجرای طرح های بافت فرسوده(ماده 3و 4 قانون احیاء): در ماده 3 و 4 قانون احیا، به مرجع
تهیه و تصویب این طرح ها و عوامل اجرایی طرح اشاره شده است.با وجود پشت سر گذاشتن بـیش از دو دهـه تجربـه و طـی رونـد تکاملی فرآیند بهسازی و نوسازی شهری به ویژه تعیین نقش کنشگران دخیل (دولت، شهرداری ها ، بخش خصوصی و مردم) مجددا وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری ها به جای ایفای نقش مدیریتی در برنامه های بهسازی و نوسازی، به عنوان مجری به موازات یکدیگر به ایفای نقش می پردازند که سازوکار قابل انتقادی به نظر می رسد (ایزدی، .(1390
نمودار -1 ارکان مداخله و تحقق پذیری طرح در بافت های فرسوده (ناکارآمد شهری)
3
-4 معیارهای انتخاب نمونه های موردی:
محله سیروس(چالیمیدان) و عودلاجان از نظر سابقه شکل گیری و سکونت و قدمت، هر دو از محله های قدیمی مرکز شـهر تهران هستند. و محله ی همجوار مجلس شورای اسلامی نیـز سـابقه سـکونتی بـا یـک قشـر اجتمـاعی مـذهبی قـدیمی را داراست.
1. استقرار در شهر و منطقه یکسان
2. سه نوع بافت متفاوت
3. سه نوع رویکرد مداخله ی نوسازی متفاوت
نقاط اشتراک:سابقه سکونت و شکل گیری و قدمت تقریبا0 یکسانی دارند. از لحاظ منطقه ای و جغرافیای در یک شهر قرار دارند. تفاوت ها: محله عودلاجان با وجود آثار تاریخی ثبت شده فراوان ، اما به لحاظ مسکونی ، ساکنین قدیمی خود را از دست داده است.
-5 طرح ویژه میدان بهارستان و مجموعه مجلس شورای اسلامی
طرح ویژه میدان بهارستان و مجموعه مجلس شورای اسلامی از جمله طرح های اصلی و همپیوند در منطقه 12 با مساحت 6 هکتار با نقش غالب مدنی ـ اجتماعی ـ فرهنگی ـ گردشگری می باشد. طرح توسعه مجلس شورای اسلامی 180 هزار متر مربع زیربنا دارد که در محدوده جنوب، شرق و شمال فضای فعلی مجلس شورای اسلامی ساخته میشود . با توجه به اینکه غرب محدوده مجلس به بافتهای تاریخی منطقه اختصاص دارد به همین خاطر برای احیای فضای تاریخی بهارستان عبور و مرور وسایل نقلیه را در این منطقه محدود کند و تردد در بخش غربی بهارستان از طریق پیاده روها انجام شود.پروژه طرح جامع بهارستان در ضلع جنوبی این مجموعه قرار دارد. این طرح برای استقرار ساختمانهای کتابخانه، موزه، مرکز اسناد، مرکز پژوهشهای مجلس، ساختمان کمیسیونها، ودفاتر کار نمایندگان و مرکز ارتباط با مردم مجموعه مسکونی نمایندگان مجلس در حال اجراست . احداث ساختمان مسکونی برای نمایندگان در فاز اول 200 واحد و در فاز دوم 290 واحد پیش بینی شده است. در این بخش قرار است منازل مسکونی در سطح شهر تهران در این نقطه تجمیع شود در این مقاله تمرکز اصلی بر طرحی موسوم به طرح مجلس می باشد؛ که با هدف اسکان متمرکز نمایندگان مجلس شورای اسلامی ، اقدام به تملک و اخراج ساکنین قبلی بافت کرده است.
شکل -3 نقشه پیشنهادی پروژه بهارستان و مجلس
-6 طرح ساماندهی ، بهسازی و نوسازی مشارکتی محله سیروس تهران
محله سیروس برخلاف سایر مناطق همجوار بازار تهران که بافت های فرسوده آن به انبار تبدیل مـی شـوند و خصوصـیات مسـکون ی خود را از دست می دهند، به دلیل اینکه هیچ ساخت و ساز، شبکه گذربندی و تعریض خیابان در آن شـکل نگرفتـه، بـه دور از ایـن نفوذ باقیمانده است. بقای اسکان در این محله ساکنان را بر آن داشت که به فکر بهسازی محله بیافتند و با طرح مشکلات در زمینـه های کالبدی ، خدماتی و بهداشتی خواستار رسیدگی مسئولان به این نارسایی ها شدند.
4
طرح ویژه محله سیروس در محدوده ای به مساحت 42 هکتار و با رویکـرد شهرسـازی مشـارکتی،در دو مرحلـه : نخسـت ، برنامـه راهبردی و طرح ساختاری؛ دوم، طراحی و ارائه الگوهای شهری مناسب برای ساماندهی ، بهسازی و نوسازی محله در خـرداد 1382 به تصویب کمیسیون ماده پنج رسید و دو ماه بعد برای اجرا به شهرداری ابلاغ شد.
محله سیروس، که در حال حاضر محله 14 از ناحیه 3 منطقه 12 شهرداری تهران،شناخته می شود،در گذشته بـه نـام محلـه چالـه میدان (یکی از محله های پنج گانه تهران عصر قاجاری ) شناخته می شد. در سال 1382 این محله تراکم خالص مسکونی با 398 نفر در هکتار داشت و 9/1 درصد سطح ان را کاربری های فرامنطقه ای و 6/53 درصدرا کاربری مسکونی اشغال کرده بـود. تـا آن سـال روند فرسودگی در محله بسیار مشکل ساز بودو به این دلیل، بخشی از ساکنین قدیم ، محله را ترک کرده و خانه های آنان به صورت مخروبه های رها شده است. این پدیده باعث شده بودتا این مخروبه هـا محـل تجمـع معتـادان ، فروشـندگان مـواد مخـدر و انـواع بزهکاران بشود. نا امنی اجتماعی در این محله، ضرورت اقدامات نوسـازی را بـرای بازگردانـدن امنیـت و جلـوگیری از گریـز بیشـتر جمعیت ، مطرح ساخت.(عندلیب،1392، (148
شکل -3 نقشه موقعیت محله سیروس
طرح ویژه محله سیروس (چالمیدان)، با رویکردی مشارکتی، به منظور ساماندهی، بهسازی و نوسازی این محله قـدیمی در مرکـز تهران تهیه شده است . محله سیروس به خیابانهای 15 خرداد در شمال، ری در شرق، مولوی در جنوب و شهید مصطفی خمینی در غرب محدود میشود. وسعت تقریبی آن 40 هکتار، جمعیت سال 1375 آن 9123 نفر و برآورد جمعیت سال 1380 آن 10087 نفر است . این محله به رغم حفظ بافت تاریخی و برخی عناصر ارزشمند، قرار گرفتن در مرکز کلانشهر و همجواری با بازار تهران، سالها است که با فرسودگی، کمبود یا نبود خدمات شهری و زیر ساختها، کیفیـت نـازل محیطـی، رکـود فعالیـتهـا، جمعیـت گریـزی و ناهنجاریهای اجتماعی و بزهکاری روبرو است.
از اهداف طرح می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تأمین مشارکت مردم ، بخش عمومی، بخش خصوصی و دولت در سطوح برنامه ریزی ، طراحـی ، فعالیـت هـای عمرانـی و ساخت و ساز و اداره محله؛
- ساماندهی بافت فرسوده و ناکارآمد موجود از طریق بهبود تأسیسات زیربنایی ، ارتقای کیفیـت محیطـی و تـأمین خـدمات شهری متناسب با جمعیت؛
- بهسازی و نوسازی بناها و فضاهای عمومی به کمک ارائه روش های تشویقی برای ساکنان و سرمایه گذاران؛
- احیا و نوسازی بافت همراه با حفظ هویت محله و تأمین شرایط ماندگاری ساکنان محل،البته باید در نظر داشت که:
- برخلاف ماهیت مشارکتی تعریف شده طرح، پیش بینی مدیریت پروژه ای در طرح لحاظ شده است.
- فقدان نگاه کلان به مسئله و بیان صرفا کمی مسائل به عدم پیش بینی اقامت موقت ساکنان و طول اجـرای طـرح (تنخـواه گردان مسکن) و فقدان بانک اطلاعاتی جامع از محله منجر شده است.
- ضعف در مطالعات پایه اجتماعی و فرهنگی و عدم شناخت صحیح الگوها و هنجارهای اجتماعی ، زمینه ساز عدم شناخت و تحلیل الگوی مطلوب مسکن در سطح محله شده است.(عندلیب،1392، (148
5
