بخشی از مقاله
-1- انگيزه و انتخاب موضوع:
سخن را با نام خدا آغاز مي‌كنيم كه بخشنده و مهربان است و مرگ و زندگي بدست اوست. خداوند بناي جهان را بر آب نها، آب الفباي آباداني است، بدون آب يعني مرگ بشر اوليه در هر جاي كرده زمين پا نهاد و ساكن شد بي وجود آب نبود، آباديها، شهرها مراكز خدماتي و صنعتي و فرهنگي همه و همه كه در كنار هم جمع شده و به شكل منسجم و شكيل در آمده‌‌اند از وجود پربركت اين ماية حياتي بوده مركزي ايران است
. شهري گرم و خشك، شهري كه ميزان بارندگي ميانگين آب برابر ميانگين بارش جهان است. شهري كم آب كه از قديم با اين مشكل روبرو بوده، من تصميم بر آن شد در اين عرصه گامي‌هر چند كوچك بردارم و به مشكلت اين شهر بهتر واقف شوم و از كم و كيف آن بيشتر اطلاع حاصل نمايم، مدتي اين مسئله فكرم را به خود مشغول كرده بود ولي به دليل مشغله كاري فرصت پيدا نمي‌كردم، تا اينكه پايان نامة فرصتي شد
باري شروع اين كار ، با جان و دل، مسائل و تعليم هيدرولوژي اقليم سبزوار را انتخاب و وارد ميدان شدم. در پايين متذكر شوم مشكل و كمبود آب، ب آبي، تخريب قناتها و پركردن آنها توسط افراد بي‌اطلاع و در نهايت خشكي قناتها و كم شدن آب چشمه‌ها و افت آبهاي زيرزميني، خرابي چاههاي عميق و كمبود و نبود وسايل فني و موتوري و ترسيدن سوخت به موقع مقرر و مشكلات ديگر را آن سبب انتخاب اين مطالب براي موضوع مي‌شد.
بعد از انتخاب واحد پروژه عازم شهرستان مشهد شدم. در اين سفر وسيلة نقلية ما در شهرستان سبزوار خراب شد و بناچار مدت 24 ساعت در اين شهر مانديم در اين مدت تا حدودي مرد اين شهرستان را آشنا شديم و خيابانهاي ساده اما بدور از تجملات آنجا را مشاهده كرديم. و همچنين از مردم آنجا در مورد كم آبي و مشكلاتي كه داشتند شنيديم در اين سفر فكر مرا مشغول به خود كرده بود و بعد از برگشت آن سبب انتخاب اين مطلب براي اين موضوع شد.
2-1- طرح مسئله:
بعد از اينكه انتخاب موضوع مشخص شد، بر آن شدم كه چگونه و به چه شيوه‌اي مسئله را مطرح نمايم. مطرح كردن مسئله آب، به تنهائي مرا راضي نمي‌كرد و واقعيت امر هم همين است. تا اينكه به سراغ يكسري مطالب كه پيش زمينه و پيش نياز آب بوده رفتم، مواردي كه كميت و كيفيت آب بدانها بستگي دارد، بدون وجود آن عوامل، مواردي چون، تشكيل، ايست، حركت، تخريب و ريزشي انجام نمي‌گيرد. لذا در طرح مسئله نكاتي چند در مورد موقعيت جغرافيايي و زمين‌شناسي
دشتهاي سبزوار آب و هوا و ژئومرفولوژي (اشكال مختلف سطح زمين و فرآيندهاي تغيير دهندة آن ) نكاتي كه لازم بود به رشتة تحرير درآمد. بعد به اصل موضوع يعني آبهاي سطحي و زير زميني شهرستان پرداخته شد، اكثر رودخانه‌هاي دائمي‌و فصلي شهرستان مورد توجه خاص قرار گرفت، و به منشأ آبگيري و آبدهي و حوضه آبريز آنها اشاره شد. حوضه هاي اين شهرستان از نظر موقعيت و چگونگي بهره‌برداري بصورت جداگانه بررسي دقيق انجام گرفت. طرحهاي تغذيه مصنوعي و سدهاي ساخته شده و مكانهائي كه بايد سد ساخته شود و مراكز جاذب جمعيت مورد شناسائي، و پيشنهادات لازم ارائه شده.
3-1- فرضيه‌ها:
شهرستان سبزوار ، با بارش اندك و تبخير زياد، مسئله تأمين آب و نگهداري و حفاظت از آن خيلي مهم است، لذا نكاتي طرح و پيشنهاد مي‌گردد. 1- طرح آبخوانداري در سطح دشتهاي – سبزوا، جوين و داورزن 2- طرحهاي تغذيه مصنوعي توسط رودخانه‌هاي فصلي و موقتي، اگر در سطح شهرستان سبزوار انجام پذيرد كمك بسيار فراواني به سفره‌هاي آب زيرزميني خواهد شد.
شهرستان سبزوار بويژه دشت جوين فاقد امكانات تفريحي و ورزشي است با ساختن سد بر روي رودخانه هاي جنوبي دشت جوين. به مواد مثبت زير خواهيم رسيد. 1- تغذيه و تقويت سفره‌هاي زيرزميني دشت جوين 2- جلوگيري از به هدر رفتن آبهاي اضافي در فصلهاي باراني كه به آب نياز كمتري ميباشد. 3- ذخيره آب و استفاده براي كشاورزي در فصول كم آب بويژه تابستان 4- خود سد بعنوان يك مركز تفريحي و ورزشي مي‌توان مورد استفاده قرار گيرد. 5- مخزن سد هميشه داراي آب است و لذا مي‌توان به پرورش و تكثير آبزيان بويژه ماهي پرداخت، كه يكي از مقرون به صرفه‌ترين تأمين پروتئين ميباشد. در پايان به نظر نگارنده منطقه جوين بر اثر آفت زياد آبهاي زيرزميني (به دليل استفاده بي‌رويه از منابع آب زيرزميني به جهت بالا بردن آبدهي غيرمجاز چاههاي عميق) تمديد ممنوعيت حفر چاههاي عميق الزامي‌است.
4-1- مطالب مورد مطالعه:
مطالبي كه در اين مدت مورد مطالعه قرار گرفت، اكثراً رابطه تنگاتنگ با مسائل آب شهرستان سبزوار وارد، و در بحثهاي ژئومرفولوژي و زمين شناسي منطقه و تأثير آب و هوا بر روي اين عوامل، موضوع آب هيچگاه فراموش نشد. چون خود اين مسائل تأثير مستقيم بر منابع آب سطحي و زر زميني خواهند داشت. بدون مطالعه ژئومرفولوژي و زمين شناسي يك منطقه نمي‌توان به لايه‌هاي آبدار و نفوذ پذير و غير قابل نفوذ پي برد، و نتايجي بدست آورد. حوضه‌هاي آبريز دشت سبزوار- جوين، داروزن از نظر آبهاي زيرزميني كاملاً مورد مطالعه قرار گرفت،
مطالعه در زمينه سرچشمه رودها آبدهي و آبريز آنها، تعداد چاههاي عميق و علت افزايش آنها ، تعداد قناتها و چشمه‌ها و علت كاهش آنها و دليل افت آب در سطح شهرستان مورد عنايت خاص قرار گرفت، و از سوئي مطالعه، كيفت آب (آب شرب، كشاورزي، صنعتي ) در دشتها فوق بررسي گرديد. حداكثر ظرفيت مجاز بهره‌برداري از منابع آب زيرزميني در سطح شهرستان سبزوار، علل شوري آب مسئله تهاجم آبهاي شور زيرزميني به سفره آب شيرين و ارزيابي منابع آب در سطح سه دشت مذكور مورد مداقه قرار گرفت، طرحهاي عمراني، تغذيه مصنوعي، و ساختن سدها از جمله موارد ديگري است كه مورد توجه نگارنده بود. در نهايت نتايج قابل قبول از آنها اخذ در پايان هر فصل قيد گرديد.
5-1- روش تحقيق:
در اين مقوله تحقيق به سه صورت انجام گرفت 1- روش تحقيق كتابخانه‌اي و با استفاده از نقشه و تفسير آن 2- مطالعه و تحقيق ميداني 3- روش تحقيق به صورت پرسش و پاسخ مستقيم از اهالي اهل فن كه اين خود نيز يك نوع مطالعه ميداني محسوب مي‌شود.
1-5-1- در روش تحقيق كتابخانه‌اي مراجعه مستقيم به كتابخانه‌هاي وزارت برنامه و بودجه، كتابخانه وزارت نيرو كه مرجع‌هاي بزرگي در تهران محسوب مي‌شوند، سروآب، سازمان هواشناسي و گيتاشناسي و سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، ادارة منابع طبيعي استان، جهاد سازندگي ادارة آبياري و هواشناسي سبزوار داشتم، مطالبي فيش برداري شد و به اضافه يكسري تب و نقشه‌هاي كه در كتابخانه شخصي خودم موجود بود و يا كتبي كه از ديگر ان به امانت گرفتم به جمع‌بندي مطالب و تفسير آنها پرداختم.
2-5-1- در روش تحقيق و مطالعه ميداني، شخصاً بطور مستقيم وارد عمل شده و مطالب و مواردي كه نياز داشتم و در منابع از آنها ذكري نشده بود به تحقيق و تفحص پرداختم . نكات مهم را يادداشت و در پايان نام گنجانديم. در اين روش خيلي چيزها كه برايم زلال و شفاف نبود حل شد و به نتايج خوبي رسيدم، كه يك آنها قيد شده است.
3-5-1- و در روش تحقيق به صورت پرسش و پاسخ از اهالي محل و اهل فن و سازمانها و ارگانهاي وابسته به آب مراجعه و اطلاعات خواسته شده را اخذ و فيش برداري كرده و در پايان نامه از آنها استفاده نمودم.
1-2- موقعيت و وسعت:
منطقة مورد مطالعه با وسعت تقريبي 000/493/1 هكتار شامل يك برگ از نقشه‌هاي توپوگرافي ايراي سري 551K با مقياس 000/250: 1 به شماره Nj40-15 به نام سبزوار است كه در عرض شمالي 00، 36 تا 00 ،37 (درجه) و طول شرقي 00، 57 تا 30 ، 58 (درجه و دقيقه) واقع شده است. به طور كلي منطقة مورد مطالعه، اراضي اطراف سبزوار، جنوب اسفراين و قسمتي از اراضي غرب نيشابور را شامل مي‌شود. نقشة شمارة 1 موقعيت منطقه مورد مطالعه را نشان مي‌دهد.
محدودة اجراي طرح از دو بخش دشتي و كوهستاني تشكيل شده است.
پست‌ترين قسمت محدوده، اراضي حاشيه رود كال شور سبزوار واقع در منتهي اليه ضلع جنوب غربي است كه 823 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و بلندترين نقطه ، قلة كوه نظرگاه واقع در رشته كوههاي جعناي است كه 3825 متر از سطح دريا دارد. اين كوه به شكل رشته‌اي از غرب به شرق كشيده شده است. در بخش شمالي و تقريباً در همين امتداد رشته كوه بينالود از اين منطقه گذر مي‌كند. دست‌هاي حاصلخيز جوين – سلطان آباد، اسفراين- صفي آباد در ميان اين دو رشته گوه گسترده شده و عرصه توليد محصولات زراعي است. در بخش جنوبي و در اراضي مشرف به دامنه‌هاي جنوبي كوهستان جغتاي دشت سبزوار قرار دارد .
وضعيت توپوگرافي
اين شهرستان از شمال شرق كوههاي شاه جهان و از سمت شمال غرب كوههاي هر داده و در سمت غربي و جنوب غربي و جنوب زمينهاي هموار پيرامون كويرهاي شاهرود، كاشمر احاطه نموده است.
كوههاي همايي در حقيقت حد طبيعي منطقه را تشكيل مي‌دهند و در سمت مشرق شهرستان سه رشته كوه بنام جته، شامكان و سنگرد قرار دارد كه به بهترين وجه حد طبيعي منطقه را مشخص مي‌كنند اين قلمرو طبيعي /21100 كيلومتر مربع وسعت دارد كه در استان خراسان درجه متوسط از نظر وسعت را دارا ميباشد.
رشته كوههايي كه سبزوار را در احاطه كرده‌اند بيشتر به صورت رشته‌هاي منفرد و ناهمواريهاي پراكنده‌اي هستند كه محور چين خوردگيهاي (انحناي قوسي) آنها متوجه شمال است. رسوبات نسبتاً جوان در پيدايش دخالت داشته ولي اين رشته بعلت وجود گسلهاي بزرگ نظم دو رشته كيت دااغ و آلادغ را ندارند. ناهمواريهاي اين قسمت رسوبي، دروني و هلالي شكل ميباشد كه توسط گسلهاي زيادي در جهات مختلف قطعه قطعه شده و از جنوب شاهرود تا مغرب نيشابور امتداد دارد. مهمترين كوهها يكه موجب جدا شدت چاله‌هاي آلاداغ از كوير سبزوار شده‌اند در جهت شمال غربي و جنوب شرقي عبارتند از : رشته كوه جغتاي جوين و كوه شور در شمال سبزوار اين رشته از دشت نيشابور تا درة سفلي
2-2- آب و هوا
بر اساس نقش ميانگين هم باران سالانه متوسط ريزش‌هاي جوي منطقه از 150 تا 3000 ميليمتر و در ارتفاعات نظرگاه تا 500 ميليمتر در سال متغير است. نقشة شماره 3 ميانگين همبارش سالانة منطقة سبزوار را نشان مي‌دهد. توزيع بارندگي‌ها به طور عمده در فصل زمستان صورت مي‌گيرد. اين وضعيت در نمودارهاي شماره 2 و 3 و 6 منحني‌هاي آمبروترميك ايستگاههاي سبزوار، جغتاي و چكنه براي نمايش و دوره‌هاي خشك و مرطوب ارائه گرديده است.
توزيع ماهانة بارندگي‌ها در ايستگاه سبزوار در نمودار شمارة5 و پراكنش فصلي آن در نمودار 6 و 7 درجه گرديده است. آمار بارندگي ايستگاه سبزوار ريزش بيش از نيمي‌از بارش در فصل زمستان نشان مي‌دهد.
با توجه به اطلاعات موجود در نقشة توزيع جغرافيايي ميانگين تراز شدة سالانة‌دماي هوا در دورة ده ساله (1363-1353) كه با نقشة شماره 4 مشخص گرديده است، دامنة تغييرات دما بين 5/2 تا 5/17 درجه سانتيگراد متغير است. به علاوه خطوط هم دماي 10 و 5/7 درجه نيز به صورت لكه‌اي و به صورت سلولهاي بسته در ارتفاعات نظرگاه و چكنه واقع در غرب و شمال شرقي منطقه ديده مي‌شود.
دامنة تغييرات تبخير در محدودة اجراي طرح نيز بر اساس نقشة شماره 5 ، از 2400 تا 3000 ميليمتر در سال متغير است و از شرق به غرب و از شمال به جنوب روند افزايشي دارد. مقدار تبخير سالانه از تشتك كلاس A در ايستگاه هواشناسي ينگجه برابر 2545 ميليمتر گزارش شده است. برخي از پارامترهاي جوي ايستگاههاي منطقه در جدول شماره 4 ذكر شده‌اند.
(4) جدول شماره 1-2- مقادير پارامترهاي مهم هواشناسي منطقة طرح
ايستگاه مختصات جغرافيايي حرارت متوسط بارندگي ساليانه ميليمتر حداكثر بارندگي ساليانه ميليمتر دوره خشكي (ماه) سالهاي آمارگيري
طول شرقي عرض شمالي ارتفاع متر حداكثر حداقل متوسط
سبزوار
چكنه
جغناي 5744
5830
5702 3612
3650
3636 978
1370
1230 49
39
5/41 8-19-
5/23-
5/14- 4/17
2/11
5/14 190
258
186 311
372
209 8
6
5/7 1991-1962
1987-1974
1988-1973
به طور كلي اقليم در منطقة طرح بر اساس سيستم دمارتن اصلاح شده شامل چهار شكوب اقليمي(فراخشك، خشك بياباني، نيمه خشك و مديترانه‌اي) و دو زير اشكوب (فراسرد و سرد) است كه در مجموع 6 اقليم مختلف در جدول شمارة 5 ذكر شده اند. نقشه شماره 6 طبقه‌بندي اقليمي‌منطقه سبزوار به روش دومارتن اصلاح شده را نشان مي‌دهد.
(5) جدول شمارة 2-2- نوع و مشخصات اقليم در منطقة طرح
رديف نوع اقليم مساحت (هكتار) درصد مشخصات اقليم
1 فراخشك 31709 12/2 حدود شاخص خشكي 0 تا 5
و ميانگين حداقل روزانة سردترين ماه 7- تا 0
2 خشك بياباني فراسرد 24563 65/1 حدود شاخص خشكي 5 تا 10
و ميانگين حداقل روزانة سردترين ماه كمتر از 7-
3 خشك بياباني سرد 924274 91/61 حدود شاخص خشكي 5 تا 10
و ميانگين حداقل روزانة سردترين ماه كمتر از 7- تا
4 نيمه خشك فراسرد 1099712 35/7 حدود شاخص خشكي 10 تا 20
و ميانگين حداقل روزانة سردترين ماه كمتر از 7-
5 نيمه خشك سرد 396867 58/36 حدود شاخص خشكي 10 تا 20
و ميانگين حداقل روزانة سردترين ماه كمتر از 7- تا 0
6 مديترانه‌اي فراسرد 5875 39/0 حدود شاخص خشكي 20 تا 24
و ميانگين حداقل روزانة سردترين ماه كمتر از 7-
وضعت دوره‌هاي خشكي و رطوبت در ايستگاههاي سبزوار و چكنه و جغتاي با نمودارهاي شماة2 و 3 و 4 نشان داده شده‌اند، همچنين نمودارهاي شمارة 5 و 6 ، توزيع ماهانه و فصلي نزولات را در ايستگاه سينوپتيك سبزوار نشان مي‌دهند.
3-2- هيدرولوژي:
بيش از 5/98% از منطقة مورد مطالعه در حوزة آبريز كوير مركزي شده است. اين حوزه از شمال به ستيغ ارتفاعات كور خود، آلاداغ و بينالود از حوزة آبريز رودخانة اترك و كشف رود، از شرق و جنوب به تيغ ارتفاعات يال پلنگ و چهل تن و كوه جام از حوزة آبريز جامرود و كوير نمك و از جنوب و جنوب غربي به بلنديهاي كوه سرخ و كوههاي شتري از حوزه آبريز كوير نمك محدودة اجراي طرح شناخت منطقة سبزوار واقع مي‌شوند. اين سه دشت از دشتهاي مهم و بزرگ استان خراسان هستند كه آب زيرزميني استحصالي از اين دست‌ها قابل توجه است و در اقتصاد كشاورزي استان نقش مهمي‌ايفا مي‌كنند. در جدول شماره 6 مشخصات دشتهاي فوق و منابع آبي آن ذكر شده است.
رودخانه‌هاي مهم منطقه و ويژگيهاي آنها به نقل از ولايتي و توسلي (منابع و مسائل آب استان خراسان- 1370) عبارتند از:
كالشور سبزوار: بزرگترين رودخانة فصلي منطقة محدودة اجراي طرح است كه از دست سبزوار عبور مي‌كند. ميانگين حجم جريان سالانه اين رودخانه 47 ميليون متر مكعب گزارش شده است. اين رودخانه زهكش دو دشت نيشابور و سبزوار است و كيفيت آب آن نامطلوب است. آب جاري رودخانه‌هاي سنگرد، كال دهنه، زعفرانيه ، نجم آباد، بفره و مهر و در مسير به مصارف كشاورزي و شرب مي‌رسد و سيلاب اين كالها به كال شور مي‌ريزد و در مسير خود سفرة‌آب زيرزميني را تغذيه مي‌كند.
رودخانة جوين: اين رودخانه كه طول آن از 200 كيلومتر تجاوز مي‌كند از شرق به غرب كشيده شده و كل حوزة را زهكشي مي‌كند. كليه جريانهاي سطحي و زيرزميني منطقه سرانجام توسط اين رودخانه جمع‌آوري و به كوير هدايت مي‌شود. مسير رودخانة جوين به جز در مواقع پر آبي، در ساير مواقع سال خشك و آب آن شور است.
رودخانة مشكان: ميانگين حجم جريان سالانة آن 27 ميليون متر مكعب گزارش شده است. حداكثر و حداقل هدايت الكتريكي آب آن به ترتيب 7175 و 850 ميكروموس بر سانتيمتر گزارش شده است و در كشاورزي استفاده مي‌شود.
رودخانة كمايستان: وسعت حوزة آبريز اين رودخانه 93 كيلومتر مربع و ميانگين حجم جريان ساليانة آن 22 ميليون متر مكعب گزارش شده است. آب اين رودخانه شيرين و براي شرب و كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
رودخانة قوة سو: اين رودخانه از ارتفاعات قوچ خوار و دست صفي آباد واقع در جنوب شرق حوضة آبريز دشت اسفراين آغاز شده و از جنوب شرق در جهت شمال غرب جريان مي‌يابد. كلية جريانهاي سطحي و زيرزميني حوزه توسط اين رودخانه زهكشي شده و از طريق كال ابريشم به كوير خاورتوان و كوير مركزي مي‌ريزد.
كال گرماب: از دامنة ارتفاعات شاه جهان، كوههاي قوزي و كلارد شروع شده و پس از مشروب كردن روستاهاي مسير، به دشت صفي آباد مي‌ريزد. وسعت حوزة اين كال تا ورد به دشت 270 كيلومتر مربع محاسبه شده است.
رودخانة سرخاب: كلية جريانهاي سطحي و زيرزميني دشت صفي آباد را زهكشي كره و پس از عبور از دهنة‌اجاق وارد دشت اسفراين مي‌شود. سيلاب اين رودخانه سرانجام وارد رودخانة‌قره سو مي‌گردد.
كال ولايت: از ارتفاعات شاه جهان در شرق منطقة شروع و از جنوب به شمال غرب، به موازات رودخانة سرخ آب كشيده مي‌شود. جريان دائم اين رودخانه به مصارف شرب و كشاورزي روستاهاي مسير مي‌رسد. سرشاخه‌هاي اين كال كه جرياني دائمي‌دارند عبارتند از: كال فرق، كال شيون، كال نهاجرود و كال آروين. در ضمن سه رودخانة بيدواز، رويين و سنخواست از ديگر منابع تامين كنندة آبهاي سطحي اين دشت به شمار مي‌روند.
(6) جدول شماره 3-2: مشخصات دشتها و منابع آب آنها
نام دشت وسعت دشت
به
كيلومترمربع ارتفاع از سطح دريا (متر) قنات چاه چشمه كل تخليه فراواني (درصد)
بلندترين پايين‌ترين تعداد تخليه تعداد تخليه تعداد تخليه
سبزوار 4600 2857 820 583 92 673 303 54 4 339 5
جوين- سلطان‌آباد 3500 2857 900 304 60 717 454 63 10 524 6
اسفراين- صفي‌آباد 900 3032 900 116 57 318 98 33 10 1656 2
1- فراواني نسبت به كل تخليه در استان
2- بر حسب ميليون متر مكعب در سال
4-2- زمين‌شناسي:
كهن‌ترين رخساره در نقشة زمين‌شناسي چهار گوشه 250000: 1 سبزوار به پركامبرين با گسترش بسيار محدود تعلق دارد كه سازند كهر ناميده مي‌شود. عمدة گسلهاي ناحيه اغلب روندي شمال غربي- جنوب شرقي دارند و بخش شرقي گسل ميامي‌در ناحيه غربي منطقه واقع شده است.
نهشته‌هاي دوران اول (پالئوزوييك): گسترش كمي‌در منطقة دارد و از دو سازند سيب‌زار و بهرام تشكيل شده است و شامل دولوميت‌هاي تيره رنگ و آهكهاي تيره رنگ مي‌شود كه شمال غرب منطقه رخنمون دارند.
نهشته‌هاي دوران دوم (مزوزوييك): شامل پنج واحد مجزا است (1) ترياس فوقاني – ژوراسيك تحتاني (2) ژوراسيك مياني (3) ژوراسيك فوقاني (4) كرتاسه تحتاني (5) كرتاسه فوقاني كه شامل شيل، ماسه سنگ، كنگلومرا، سيلت و سيلتهاي رسي، مارن، آهك آرژيليتي و آهكهاي خاكستري رنگ تا سبز خاكستري مي‌شوند و در شمال و شمال شرق منطقه گسترش دارند.
نهشته‌هاي دوران سوم و عهد حاضر عبارتند از:
1- ائوسن: گسترش بسيار زيادي در منطقة دارد و از رخساره‌هاي آندزيتي، توف ولاپيلي توف، شيل، كنگلومراي قرمز و سنگ آهك تخريبي ماسه دارد و مارن تشكيل گرديده است و در كوههاي جغتاي و امتداد آنها به طرف شرق (كوه برج روكي) و همچنين در ارتفاعات شمال شرق منطقه رخنمون دارند.
2- اليگوسن: شامل دو واحد سنگي يكي كنگلومرا با سخت شدگي خوب به رنگ قرمز تيره و دومي‌تناوب ماسه سنگ، كنگلومرا و مارن به رنگ قرمز است كه روند عمومي‌اين دو واحد شمال غرب- جنوب شرق است.
3- ميوسن: شمال مارن و مارنهاي گچ‌دار به همراه ميان لايه‌هاي سيت و مايه سنگ به رنگ قرمز است كه در دامنة شمالي رشته كوه اسفراين و دامنة شمالي و جنوبي رشته كوه جغتاي ديده مي‌شود.
4- پليوسن: شامل كنگلومرا است و عناصر تركيب كنندة آن شامل قلوه سنگهاي اليگوميوسن، ماسه‌هاي خاكستري، سنگهاي آتشفشاني ائوسن و آهكهاي تيره رنگ دوران اول و دوم هستند. اين رخساره در شيب‌هاي شمالي و جنوبي كوه جغتاي و اطراف روستاي دهنه اجاق مشاهده مي‌شوند.
5- پليوكواترنر: كنگلومراهاي با شيب كم را شامل مي‌شود.
رسوبات عهد حاضر (كوآترنري): شامل پادگانه‌هاي آبرفتي قديم و جديد و مخروط افكنه‌ها و كفه‌هاي رسي و تپه هاي ماسه‌اي و آبرفتهاي عهد حاضر است و در منطقه گسترش فراواني دارد و به نحو عمده اراضي دشتي و كم ارتفاع منطقه را در قسمت هاي جنوب، جنوب شرقي، جنوبي غربي، مركز و شمال شامل مي‌شود.
5-2- منابع اراضي و خاك:
1-5-2- منابع اراضي
حدود نيمي‌از مساحت محدودة اجراي طرح را كوهها و تپه‌ها فرا گرفته‌اند و اجراي اصلي اين ارتفاعات از سنگهاي آهكي تشكيل شده و معمولاً خاكي خيلي كم عمق تا نيمه عميق دارند بقية اراضي از خاك نيمه عميق تا عميق با بافت سبك تا خيلي سنگين تشكيل شده‌اند كه در برخي واحدها محدوديت شوري دارند.
بر اساس نقشه‌هاي ارزيابي منابع و مقابيت اراضي در مجموعه 9 تيپ اصلي اراضي و يك تيپ متفرقه در منطقة مورد مطالعه تشخيص داده شده‌اند كه هر يك از تيپ‌ها شامل يك و يا چند واحد (در مجموعه 23 واحد) اراضي به شرح ذيل هستند.
1-5-2- تيپ كوهستان‌ها:
شامل دو نوع واحد اراضي است.
واحد اراضي (1.2) كوههاي بسيار مرتفع با قلل كشيده متشكل از سنگهاي آتشفشاني و در بعضي قسمتها مخلوط با كنگلومراي متحجر و اكثر بدون پوشش خاكي كه در دامنه‌ها خاكهاي بسيار كم عمق سنگريزه‌دار دارد.
واحد اراضي (1.3) كوههاي نسبتاً مرتفع با قلل مدور، متشكل از سنگهاي آهكي و سليتي و در بعضي قستها مارني و كنگلومراي نسبتاً متحجر با رخنمونهاي سنگي زياد، خاكهاي خيلي كم عمق و غيريكنواخت در دامنه‌ها و قسمتهاي مياني
.
تيپ‌هاي عمده گياهي كه در اين اراضي ديده مي‌شوند عبارتند از:
Artemisia- Astragalus, Astragalus- Cousinia, Astragalus- Acantholimon- Agropyron Astragalus- Centaurea- Artemisia
2-5-2- تيپ تپه‌ها:
متشكل از چهار نوع واحد اراضي است.
واحد اراضي (3) فلاتها و تراسهاي فوقاني با پستي و بلندي متوسط تا زياد و با پوشش خاكي كم عمق تا نيمه عميق سنگريزه‌دار.
واحد اراضي (3.2) فلاتها و تراسهاي فوقاني با پستي و بلندي كم تا متوسط و خاكهاي نيمه عميق سنگيريزه‌دار توأم با مواد آهكي در طبقات زيرين دارند.
واحد اراضي (3.3) فلاتها با پستي و بلندي و فرسايش كم تا متوسط روي مواد گچي و سنگريزه‌دار و خاكهاي نيمه عميق تا عميق با بافت متوسط تا سنگين همراه با تجمع مواد آهكي در لايه‌هاي زيرين.
تيپ هاي گياهي Artemisia و Atremisia- Cousinia در اين اراضي ديده مي‌شوند.
4-5-2- تيپ دشتهاي دامنه‌اي:
از سه نوع واحد اراضي تشكيل شده‌اند.
واحد اراضي (4.1) دشتهاي دامنه‌اي با پستي و بلندي كم و شيب ملايم، خاك نيمه عميق تا عميق همراه با كمي‌سنگريزه و بافت سبك تا متوسط عموماً فاقد تكامل دارند.
واحد اراضي (4.2) دشت دامنه‌اي با شيب ملايم و بدون پستي و بلندي و فرسايش، خاكهاي عميق باغ بافت سنگين تا خيلي سنگين، همراه با تجمع آهك دارند.
واحد اراضي (4.3) دشت دامنه‌اي مسطح با شوري متوسط تا زياد و خاكهاي عميق با بافت سنگين همراه با كريستالهاي گچ در طبقات تحتاني.
تيپ گياهي Launaea- peganum در اين گونه اراضي ديده مي‌شود.
5-5-4- تيپ دشتهاي رودخانه‌اي:
شامل دو نوع واحد اراضي است واحدهاي اراضي (.2) و (5.3) كه با داشتن خاك عميق و مسطح به صورت اراضي كشاورزي مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرند.
6-5-2- تيپ اراضي پست:
شامل يك نوع واحد اراضي است 6.1)).
اين اراضي مسطح و پست تا كمي‌مقعر با خاك عميق و بافت سنگين تا بسيار سنگين هستند و شوري و قلياييت زيادي دارند تيپ گياهي Salsola در اين اراضي ديده مي‌شود.
7-5-2- تيپ دشتهاي سيلابي:
داراي يك نوع واحد اراضي است. (7.3)
اين اراضي تعداد بسيار زيادي آبراهة كم عمق موازي و خاك عميق با بافت سنگين و شوري و قلياييت زياد دارند. تيپ گياهي اين گونه اراضي Seiditzia- Salsola است.
8-5-2 تيپ واريزه‌هاي بادبرني شكل سنگريزه‌دار:
از نوع دو نوع واحد اراضي تشكيل شده‌اند:
واحد اراضي (1-8) وايزه هاي بادبزني شكل سنگريزه دار بالايي با شيب متوسط و سنگريزه بسيار زياد و خاك كم عمق با بافت متوسط تار سبك روي تجمع سنگ و سنگريزه و سنگريزه آهكدار
واحد اراضي (8.2) واريزه‌هاي بادبرني شكل سنگريزه دار پاييني با شيب كم و خاك نيمه عميق تا عميق سنگريزه‌دار و بافت سبك روي تجمع سنگ و سنگيزه و مواد آهكي.
دو تيپ گياهي Salsola- peganum , Launaea- peganum روي اين‌گونه اراضي مستقر هستند.
9-5-2- تيپ آبرفتهاي بادبرني شكل سنگريزه‌دار:
شامل دو نوع واحد اراضي است و در كل اراضي كشاورزي هستند (واحدهاي اراضي 9.2 , 9.1).
10-5-2- تيپ اراضي متفرقه:
از سه نوع واحد اراضي مختلف تشكيل شده‌اند.
واحد اراضي (x,1) تپه‌هاي شني تثبيت شده، با خاكهاي عميق شني. واحد اراضي (x,2) تپه هاي سني متحرك كم ارتفاع با خاكهاي عميق (لومي‌سند – سندي لوم) تيپ گياهي Haloxylon- Astragalus در اين گونه اراضي ديده مي‌شود.
واحد اراضي (R.W) بسترهاي رودخانه‌اي.
توزيع تيپ‌هاي ارضاي منطقه سبزوار در نمودار شماره 7 ترسيم گرديده است نقشه ارزيابي منابع و قابليت اراضي منطقه سبزوار در مقياس 000/500 : 1 با شمار (7) ضميمه گزارش است.
ب- خاك
به طور كلي گروههاي بزرگ خاك كه بر اساس روش (FAO) تعيين و مشخص شده‌اند همچنين تيپ و واحدهاي اراضي شناخته شده و در منطقة طرح به شرح جدول شماره 7 ذكر شده‌اند.
جدول شماره 4-2: مشخصات خاك‌ها و منابع اراضي منطقه سبزوار
تيپ اراضي واحد اراضي مساحت تيپ (هكتار) درصد تيپ به كل اراضي گروههاي بزرگ خاك (روش FAO)
كوهها 1.2 481996 28/32 Lithosols
1.3 Lithosols
تپه‌ها 2.1 263492 64/17 Lithosols
2.2 Lithosols , Calcaric Regosols
2.3 Calcaric Regosols
2.4 Lithosols
فلاتها و تراسها 3.1 204355 69/13 Calcaric Regosols
3.2 Calcaric Regosols
3.3 Gypsic Yermosols
دشتهاي دامنه‌اي 4.1 53309 57/3 Calcaric Regosols, Calcaric Yermosols
4.2 Calcic Xerosols
4.3 Xerosols
5.2 97333 52/6 Calcaric Regosols, Calcaric Yermosols
دشتهاي رودخانه‌اي 5.3 Orthic Solonchaks, Orthic solontez
اراضي پست 6.1 1949 13/0 Solonchaks
دشتهاي سيلابي 7.3 109109 31/7 Orthic Solonchaks, Orthic Solontez
واريزهاي بادبزني
شكل سنگريزه‌دار 8.1 131858 83/8 Calcaric Regosols
8.2 Calcaric Regosols
آبرفتهاي بادبزني
شكل سنگريزه‌دار 9.1 40797 74/2 Regosols
9.2 Calcaric Fluvisols
اراضي متفرقه X1 108829 29/7 Calcaric Regosols
X2 Calcaric Regosols
RW بستر رودخانه
6-2- كشاورزي
حدود 734597 هكتار از اراضي منطقه، برابر با 20/49 درصد كل اراضي، به كشت نباتات مختلف زراعي، باغات مثمر و غيرمثمر اختصاص يافته است كه بر دو روش آبي و ديم كشت مي‌گردند.
در بخش شمال‌شرقي منطقه مورد مطالعة به دليل وجود بارندگي كافي و خاك نسبتاً مناسب، ديمكاري رواج زياد دارد و از جمله گياهان كه در اين ناحيه كشت مي‌گردند مي‌توان به گندم، نخود، يونجه بادام و انگور اشاره كرد. اراضي آبي اين ناحيه كه به طور عمده در عمق دره‌ها و حاشية رودخانه‌ها به طور محدودي رواج دارد زير كشت سيب‌زميني، لوبيا يونجه و گردوست.
در دشت جوين كه يكي از دشتهاي مهم منطقه است به علت وجود اراضي مسطح و امكانات تهيه آب، زراعت آبي مرسوم است. منابع تأمين آب آبياري اين دست چاهها، قنوات و چشمه سارها هستند و به دليل وجود كارخانه قند، چغندر كاري در اين دشت رواج بسيار دارد و در كنار آن نباتاني نظير گندم، جو و يونجه نيز كشت مي‌شود. در اراضي ديم اين ناحيه كه در دشتهاي دامنه‌اي وجود دارند جاليزكاري به صورت ديم رواج داد.
