بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر ترمینولوژی حقوق بینالملل اصطلاح مناطق پرواز ممنوع " No -Fly Zone" را در خود جای داده است که در جریان مخاصمات مسلحانه کاربرد پیدا کرده و بهاستناد آن پرواز هواپیماهای غیرمجاز در یک منطقه خاص را ممنوع مینمایاند بدنی نحو که عملاً در اینگونه مناطق، نیروهای نظامی کشورهای خارجی حق انهدام هواپیماهای دولت محلی را برای خود قائلاند. تاکنون وضعیت پرواز ممنوع در سه منطقه، یعنی بوسنی و هرزگوین، عراق و لیبی اعمال شده است و ایجاد آن در سوریه نیز مطرح شد، گرچه این تلاش با وتوی روسیه و چین ناکام ماند و بهطور دقیق این امر همان موضوعی است که در قلمرو آینده حقوق بینالملل مطالعه و بررسیشدنی است، ولی در این مقاله به بررسی و تبیین چگونگی ایجاد این مفهوم در وضعیت روسیه و نقش قطعنامه 1973 شورای امنیت در توسعه حقوق بینالملل خواهیم پرداخت و نقد مبانی حقوقی ایجاد اینگونه مناطق و مسایل پیرامون آن، نظیر کاربرد و اثرگذاری آن، بررسی خواهد شد.
واژگان کلیدی: مخاصمات مسلحانه، شورای امنیت، غیرنظامیان، منشور ملل متحد، منطقه پرواز ممنوع
مفهوم و سابقه منطقه پرواز ممنوع
در مفهوم کلاسیک حقوق، منطقه پرواز ممنوع2 با هدف حفاظت از مرزهای سیاسی یا مراکز تاریخی3 از سوی دولتها در مرزهای سرزمینیشان تعریف میگردد و اجازه پرواز در چنین مناطقی به هواپیماهای داخلی و خارجی داده نمیشود. البته، ممکن است این ممنوعیت بهواسطه نوع هواپیماها - مسافربری یا نظامی - تعریف شوند. اما در مفهوم جدید منطقه پرواز ممنوع، حریم هواییاست که معمولاً بر قلمرو زمینی یا دریایی دولت دیگری واقع است و هواپیماها امکان پرواز در آن منطقه را ندارند. فرود و عبور یک هواپیما از حریم و منطقه هوایی منطقه پرواز ممنوع، سرپیچی و نقص قانون است. این منطقه با هدف محدود کردن عملیاتهای نظامی دولت یا کشور مجاور برای حفاظت از افراد غیر نظامی یا جلوگیری از فعالیتهای نظامی آن کشور صورت میگیرد - PROGRAM ON HUMANITARIAN POLICY AND CONFLICT RESEARCH,MANUAL ON INTERNATIONAL LAW APPLICABLE TO AIR AND MISSILE WARFARE . - 2009
نخستین نمونه از ایجاد منطقه پرواز ممنوع در سال 1992 به این سو معنای دیگری نیز به این مفهوم اضافه شد. با بالا گرفتن درگیریها در عراق میان حکومت صدامحسین و کردهای ساکن شمال عراق، ترکیه، امریکا، فرانسه و انگلستان بر فراز شمال عراق منطقه پرواز ممنوع اعلام میکنند. از این پس در عرصه روابط بینالملل، منطقه پرواز ممنوع تنها تداعیکننده مرزهای داخلی یک کشور نیست، بلکه کشورهای دیگر نیز میتوانند این منطقه را بر فراز آسمان یک کشور اعمال کنند. درباره وضعیت منطقه پرواز ممنوع عراق باید اذعان داشت که آن وضعیت در اوت 1992 و به استناد قطعنامه 688 شورای امنیت - U. N. Doc. S/RES/688 Apr. 15,1991 - ، در شمال و جنوب عراق ایجاد شد که درواقع، ایجاد این مناطق نوعی عملیات مداوم حفاظتی از کردها در بالای خط 36 درجه و از شیعیان عراق در پایین خط 32 درجه بود.
در اوت 1994 نیز امریکا در خلیج فارس در پاسخ به حرکت نیروهای مرزی عراق به سمت کویت با استفاده از تعداد متنابهی از نیروهای دریایی زمینی، و تکاوران هوایی به تهدید متوسل شد. - واتنیز شماره 28، پاییز . - 1378 درهمین بود که در 31 اوت 1996 عملیات ضربه صحرا از سوی نیروهای امریکایی صورت گرفت تا مانع حمله نیروهای نظامی عراق به حوزه فرماندهی اتحادیه میهنی کردستان در اربیل شوند. عملیات ضربه صحرا نهتنها باعث بازگشت نیروهای عراقی به زیر خط 32 درجه حفاظتی شمال شد، بلکه خط 32 درجه حفاظتی جنوب را نیز به 33 درجه افزایش داد.تداوم عملیات نظامی امریکا در محافظت از منطقه پرواز ممنوع در کنار فرایند کنترل تسلیحات کشتار جمعی عراق4 توسط ناظرین سازمان ملل تا سال 2003 استمرار یافت - Schmitt, Michael N, 2011, p.49. - ، ولی نکته مهم و تأملبرانگیز درباره استقرار و استمرار منظقه پرواز ممنوع عراق آن است که هیچ قطعنامهای از سوی شورای امینت بهصورت صریح استقرار و توسعه منطقه پرواز ممنوع را در عراق بیان و تجویز نکرده بود . - RICHARD F. GRIMMETT, 2011 -
پس از تجربه عراق، در اواخر سال 1992 و با بالا گرفتن آتش درگیریهای خونین قومی - جنگ بوسنی - در یوگسلاوی سابق، منطقه پروازممنوع در بوسنی و هرزه گوین استقرار یافت که درعینحال، آن اقدام بهعنوان توافقی اعتمادساز - - the London Conference, 1992 و تسریعبخش در تحویل امن و ایمن کمک بشردوستانه ناکافی بود، ازاینرو، شورای امنیت ملل متحد در قطعنامه 781 خود تمام پروازهای نظامی در این منطقه را ممنوع کرد . - Doc. S/24795 - Nov. 11, 1992 - البته، قطعنامه مشخص نکرد که آیا این قطعنامه برمبنای ماده 41 یا 42 منشور سازمان ملل صادر شده است؟ اما ازآنجاییکه استفاده از اقدامات قهری
