بخشی از مقاله
آسیب شناسی سازمانی (Organizational pathology)
چکیده :
شناخت بی نظمی هاي اداري که مختل کننده فعالیتهاي سازنده و پویایی گروه می باشد کمک شایانی به مدیران و مسئولین سازمانی می نماید تا از این رهگذر در صدد پیگیري و درمان آن برآیند . در این مقاله در ابتدا مقدمه اي در خصوص آسیب شناسی سازمانی آورده شده است و سپس علل بوجود آورنده و ماهیت آنها مورد بررسی قرار می گیرد و در ادامه انواع آسیب هاي سازمانی و نقش آنها در فعالیتهاي سازمان توضیح داده شده است .
کلید واژه ها : آسیب شناسی ، سازمان
-1مقدمه :
آسیب شناسی در ساده ترین عبارات بمعنی شناخت آسیب هاي سازمانی واژه » پاتو «patho یا آسیب از حوزه علم پزشکی اقتباس شده و بمعنی هر نوع انحراف از وضعیت سالم می باشد . بنابراین در پزشکی » پاتولوژي « مطالعه و بررسی ماهیت اصلی امراض ( فرهنگ و بستر ) می باشد . چون هر نوع مرضی تغییراتی در ساختار و کارکرد نسوج و بافت هاي دیگر آن مرض بوجود می آورد »پاتولوژي « با تشخیص ، ردیابی و تعبیر و تفسیر این تغییرات ماهیت اصلی مرض را مشخص کرده و سعی می نماید تا علل و عواملی که منجر به این مرض شده اند را معلوم نماید تا شرایط پیشگیري و درمان آن فراهم آید . براي روشن کردن کاربرد و حدود و ثغور این مفهوم در فرهنگ سازمان و مدیریت بیان و ویژگیهاي اصلی و تحلیل تطبیقی آن در حوزه هاي پزشکی و مدیریت لازم می نماید . مدت زمان زیادي نیست که این مفهوم از پزشکی اقتباس و در نوشتار ها و تحقیقات مدیریتی بکار برده می شود . بخصوص از زمانیکه نظر محققین و تئوري پردازان به سوء
عملکردها (Malfunctions) و عملکرد هاي نابجا و نادرست سازمانها (Dysfunctions) معطوف گردید ، و مطالعه و بررسی » آسیب هاي سازمانی« اهمیت پیدا نمود.
-2ویژگی هاي اساسی در شناخت آسیب هاي سازمانی :
-2-1سرچشمه و منشاء عوامل ایجاد کننده آسیب : در موجودات زنده معمولاً عوامل و علل آسیب از خارج به نظام داخلی آنها وارد ودر نظم ساختار درونی و یا کارکرد فرایندهاي داخلی آنها بی نظمی و اختلال ایجاد می نمایند . یعنی اساساً عوامل و علل آسیب زا »بیرونی « یا (Exogenious) می باشند . مانند ابتلاء ارگانیزم به میکروب و یا ویروس خاص . در حالیکه آسیبهاي سازمانی به غیر از موارد خاص و استثنائی عمدتاً ریشه و منشاء درون سازمانی داشته و ناشی از سوء عملکرد (Malfunction) و یا عملکرد غلط (Dysfunction) دستگاهها و خرده نظامها (Subsystems) سازمان می باشد . یعنی آسیبهاي سازمانی عمدتاً »درون زا « یا ( (Indigenious می باشند .
پس در گامهاي اولیه یک جستجو علمی در آسیب شناسی سازمانی باید سراغ بخشها ، دوایر و خرده نظامهایی از سازمان رفت که کانونهاي آسیب زا بوده و سرمنشاء آسیب هاي اصلی سازمان می باشند . چون آسیبهاي سازمانی از خلاء نمی رویند و بهترین جا براي گذاشتن گوشی تشخیص (Diagnosis) در داخل سازمان و در بخشهایی از آن است که علائم آسیب ظاهر و نمودار شده است . البته در جستجوي علل و عوامل این آسیبها گاهاً خواهیم دید که آنها ریشه و سرمنشاً بیرونی یعنی محیطی نیز دارند ولی این امر استثنایی است و اگر ساختارها و محتوي سازمان طوري طراحی ، تنظیم و هدایت شوند که تاثیرات سوء و آسیب زاي خارجی را به حداقل برسانند ،آسیب خارجی وجود نخواهد داشت علت اینکه در ارگانیزمها و سیستم هاي زنده و طبیعی هیچوقت میکروب و یا ویروس مضر در داخل بافتها و یاخته هاي خود ارگانیزم ساخته نشده و از بیرون منتقل می شوند . در این است که ساختارها و محتوي آنها در نوع خود کامل و دقیق طراحی شده و روابط آنها با زمینه یا محیط کاملاً متناسب و حساب شده است و خود سیستم در فرایندهاي داخلی خود هر چه که تولید کند میکروب یا باکتري ضد خود و ضد هدف و عملکرد خود را تولید نمی کند . ولی سازمانها سیستم هاي طراحی شده و به دست بشر می باشند و هنوز در بستر تکاملی خود از نظر ساختارها ، کارکردها ، رفتارها ، فرایندهاي داخلی نظام و به ویژه از نظر ارتباطات فنی و رسمی ( چه برسد به ارتباطات غیر فنی و انسانی ) به سطح سوم ( یا سطح سایبزتیک ) طبقه بندي »کنت بولدینگ« از سطوح سیستمی د رنظریه عمومی سیستمی (GST) نائل نشده اند و لذا خطرات و آسیب ها در وحله اول بیشتر ناشی از عملکرد عناصر و ارکان داخلی تشکیل دهنده آنها است .
بنابراین پژوهشگر متخصص آسیب شناسی سازمانی ابتدا باید با ترسیم محیطهاي ویژه( Special (Environment و عمومی (General Environment) مرزهاي داخل و خارج سیستم مورد بررسی و پژوهش خود را مشخص و ابتدا در محیط داخلی یعنی محیط فعالیت بدنبال مشخص کردن کانونهاي آسیب زا با اهتمام خاص به تشخیص علائم و نشانه هاي آسیب باشد ، اگر سازمان مورد مطالعه ( راه آهن ) را با مستطیل نمایش دهیم محیطهاي 3 گانه فوق را در شکل (1) می توان نشان داد .
محیط ویژه راه آهن وزارت راه و ترابري می باشد . بنابراین براي تشخیص و ردیابی سرچشمه و منشاء آسیبهاي سازمانی راه آهن عمدتاًباید متمرکز بر ساختارها ، کارکردها ، فرایندهاي اصلی و مهم سازمان شده و در مورد کاملاً استثنائی به محیط ویژه یعنی وزارت راه و ترابري پرداخت .
-2-2ماهیت اصلی عوامل و علل ایجاد کننده آسیب ها :
اغلب آسیبهاي سازمانی با سایر مسائل ، مشکلات و معضلات سازمانی خلط می شوند و بنابراین آسیب شناسی در همان گامهاي اولیه منحرف می شوند . براي پرهیز از چنین موردي باید خواص و یا صفات ویژه و یا بعبارت بهتر ماهیت یا چیستی آسیب را روشن نمود . آسیبها یا » پاتو ( Patho) ها « سه صفت ممیزه دارند
الف : تحمیلی و ناخوشایند : واژه آسیب یا ( Patho) که از پزشکی اقتباس شده بیشتر معنی منفی و ضد ارزش دارد . یعنی کسی که آن را به دلخواه و براي خود انتخاب نمی کند ، بلکه آسیبها و صدمات همواره بر ارگانیزمها تحمیل می شوند .
علت این امر آنست که آسیب ها تعادل و نظم عادي و موجود یعنی عناصر تشکیل دهنده یک سیستم را بر هم می زنند و خوشایند نیستند و بهمین علت آسیب ها در نسوج و یاخته ها با علائم درد و ناخوشایند همراه است وامروزه در قالب ارزشهاي منفی و حتی اکثراً ضد ارزش تلقی می شوند بنابراین همه مسائل و مشکلات وقتی که در کار و زندگی روزمره سازمانها ظهور می کند آسیب نمی باشند . بلکه نوع خاصی از مسائل و مشکلات می باشند که در ساختارها و کارکردهاي سازمان اختلال ایجادکرده و واکنش مناسب سازمان با محیط را بر هم می زنند . در حقیقت آسیبها علل عوامل و مسائلی هستند که عدم کارایی ، عدم رضایت و اتلاف منابع را در سازمان تشدید می نمایند .
مخصوصاً تمایز بین مسائل و مشکلات عادي ( (Routine و آسیبها از این نظر مهم است که امروزه سازمانها بعلت پیچیدگی سیستم ها و اهداف چند بعدي (Multidimentional) و مقاصد چند منظوره (Multipurposes) همواره با مسائل و مشکلات عجین هستند مدیریت نوین امروزه اصولاً مشکل – مدار (problem – oriented) بوده و نه تنها درگیري با مسائل و مشکلات متعدد و متنوع در سازمانها امر منفی و ضد ارزش نیست . بلکه حل مساله (Problem Solving) یکی از مهارتهاي ضروري و اجتناب ناپذیر مدیریت سازمانهاي امروزي است . و هر چه سازمانها مترقی تر و توسعه یافته تر می شوند با مسائل و مشکلات گسترده پیچیده تري مواجه می شوند که تئوري Chaos براي تفسیر ، پاسخگویی و درگیري با اینگونه از مسائل و مشکلات بوجود آمده است .
ب : تسري و تشدید : وقتی آسیبها در نسوج و بافتهاي موجود زنده و یا در ساختارها و کارکردهاي سازمان راه یافتند و به نوبه خود شروع به تشکیل ساختار انگلی می نمایند و مانند خوره محیط بلاواسط خود را فاسد نموده اند و شروع به تکثیر و توسعه می نمایند . طوریکه بعد از مدتی نه چندان طولانی عملکرد قبلی و عادي ساختارهاي مجاور خود را مختل و آسیب را به تدریج در سراسر رده ها و سطوح سازمانی تسري و گسترش می دهند . لذا تشخیص آسیبها از نظر زمانی بسیار مهم است . آسیبهاي سازمانی از نظر زمان پیدایش شان 3 مرحله مهم را تشکیل می دهند .
-1آسیبهاي ابتدایی یا مقدماتی ( : (Primary Pathos
این نوع آسیبها به تازگی در سازمان پیدا شده اند و هنوز رشد و توسعه نیافته اند و لذا آثار و تبلیغات آنها و صدماتی هم که به قسمت هاي گوناگون سازمان وارد می آورند جزئی و سطحی بوده و معمولاً با تدابیر اولیه آسان و کم هزینه می توان آنها را رفع نمود . مانند خساراتی که ناشی از ندانم کاریها و نا آشنایی به کار یک نفرجدیدالستخدام به سازمان وارد می شود و با کمی کار آموزي و دائمی نمودن آموزشهاي توجیهی کوتاه مدت رفع می شود [2].
این نوع آسیبها حیات نسوج و یا بقاء (SURVIVAL) و رشد (Crowth) سازمان را تهدید نمی نمایند. بلکه در سرعت و شدت رشد سازمانها تاثیر گذاشته و نهایتاًروند توسعه و تحول آنها را کند و یا آنها را به تاخیر می اندازند . این نوع آسیبها از نظر دامنه نمو تاثیرات نیز محدودند . یعنی تاثیرات سوء و ناخوشایندي که در سیستم بوجود می آورند . چندان عمیق نبوده و با کمی شناخت و برخورد درست بدون اینکه اثرات جبران ناپذیري گذاشته باشند رفع می شوند . این نوع آسیبها اگر درست تحلیل و شناخته نشده و با آنها درست برخورد و رفع نشوند به آسیبهاي بحرانی تبدیل می شوند . اکثر این نوع آسیبها قابل شناخت و پیشگیري می باشند .
-2آسیبهاي بحرانی ( (Critical Pathos
آسیبهایی هستند که از عدم برخورد درست ، با آسیبهاي ابتدایی در سازمان ایجاد می شوند . اثرات تخریب این نوع آسیبها در شاخه هاي ساختاري – رفتاري و زمینه اي مشهود بوده ، می توان به روشهاي علمی آنها را تبیین نمود . این نوع آسیبها حجم عظیمی از آسیبهاي سازمانی را از نظر تعداد و تنوع تشکیل می دهند بغیر از موارد استثنائی اکثر سازمانها به ویژه سازمانهاي دولتی مبتلا و درگیر این نوع آسیبهاي بحرانی می باشند .
مانند آسیبهاي ناشی از » بورکراسی « که اصطلاحاً آنها را (Bureau Pathos) یا آسیبهاي اداري گویند . تمام بحرانهاي تصمیم گیري هاي اداري . کاغذ بازي و طولانی کردن پیش از حد روند کارها از این جمله اند که خسارات زیادي را به سازمانهاي دولتی واردمی آورند . از این جهت به این نوع از آسیبها ، بحرانی یا بحران زا می گوئیم که این نوع آسیبها نه تنها جلو رشد و توسعه سازمان را سد می کنند ، بلکه باعث می شوند که سازمان از رشد و حرکت بسوي اهداف از پیش تعیین شده بازمانده و گاهی تولیدات ، محصولات و خدمات سازمانها را درست در جهت عکس اهداف آنها سوق می دهند . شکست عمده مدیریتهاي دولتی در عرصه رقابت مدیریت هاي جهانی به علت این نوع آسیبهاست از هم پاشیدگی حکومت شوروي سابق مثال بارز گسترش و فراگیري آسیبهاي بحرانی در سیستم هاي مدیریتی است .
تاثیرات ، تبعات و خسارت آسیبهاي بحرانی در سازمانها به حدي است که رشد و توسعه آنها را متوقف و اگر بقایی هم براي آنها قابل تصور و عملی باشد . بقاء بسیار پرهزینه و توام با سوء عملکرد ها و عملکردهاي خلاف فراوان است . اثرات و تبعات این نوع آسیبها طولانی مدت و پایدارند ، بطوریکه اگر درست تحلیل و شناخته نشوند در آینده اي نه چندان دور حیات سازمان را محکوم به اضمحلال و نابودي می نمایند . گرچه بسیار مشکل ولی اکثر این نوع آسیبها قابل شناخت و مداوا می باشند .
-3آسیبهاي خطرناك و مرگ آور :
این نوع آسیبها خطر ناکترین نوع آسیبهاي سازمانی می باشند (Deadly Pathos) که اگر درست تحلیل و شناخته نشوند در کوتاه مدت باعث اضمحلال و نابودي می شوند . مانندآسیب پذیري تصمیم گیران استراتژیک سازمان از طریق تطمیع و ارتشاء ، در این نوع آسیب نه تنها هدف رشد و توسعه سازمان متوقف و مختل می شوند . بلکه حیات و بقاء سازمان نیز به مخاطره جدي می افتد . این نوع آسیب اثرات بسیار عمیق ، پایدار و طولانی مدت دارد دواگر برخورد درستی با آنها نشود نابودي و اضمحلال سازمان حتمی است .
آسیبهاي مرگ آور خطرات فراگیري را در همه ابعاد سازمانی ایجاد کرده و آثار و تبعات آن چون مرض و خوره اي به سرعت به بخش هاي دیگر سازمان سرایت کرده و بعد از مدتی کوتاه بیشر عملیات و کارکردهاي سا زمان را فلج نموده و نهایتاً موجب شکست در تحقق اهداف غایی سازمان می گردد . رچند اثرات و تبعات آسیبهاي خطرناك ، طولانی مدت و بسیار پایدار است ولی این نوع آثار و تبعات مخرب به علت ماهیت آسیبهاي مرگ آور در سازمان بسیار سریع و در کوتاه مدت اتفاق می افتد .
نکته شایان توجه درآسیب شناسی در اینجا است که این سه نوع آسیب سازمانی بهم متصل بوده و در صورت عدم شناخت درست و برخورد مناسب با آنها یکی به دیگري تبدیل می شود . یعنی باجدي نگرفتن و عدم رفع آسیبهاي اولیه و مقدماتی بعد از مدتی آنها تبدیل به آسیب هاي بحرانی می شوند که به نوبه خود وقتی برخورد صحیحی با آنها نشود بعد از مدتی تبدیل به آسیبهاي خطرناك می گردند.
ج ) تخریب و آنتروپی : مهمترین خاصیت آسیبهاي سازمانی مانند آسیبهاي فیزیولوژیکی تخریب و افزودن به » آنتروپی « سیستم یا سازمان است . بسیاري از مشکلات و معضلات سازمانهاي پیچیده امروزي انگیزه براي چالش و بروز راه حلها و خلاقیتهاي افراد سازمانی می شوند بطوریکه امروزه وجود حد معینی از تنش (Tension) و کشمکش (Conflict) را براي سازمانها جهت برخورد عقاید و مبادله سلایق تجویز و توصیه می نمایند . زیرا اختلاف سطح در ارائه ایده ها و راه حلها موجب تبادل نظرات و عقاید گشته و نوعی کثرت گرایی (Pluralism) را در سازمان ایجاد می نمایند که حاکمیت » کثرت گرایی « در سازمان » جوسازمانی « پویایی ایجاد می کند . و چنان جوي براي غنی سازي فرهنگ سازمانی بسیار مفید و لازم است . زیرا موجب می شود که مسائل و مشکلات سازمان از زوایاي گوناگون (Different perspectives) دیده شده و تفسیرها و قرائتهاي جامعتري براي تجزیه و تحلیل و شناخت سازمانها ، اهداف و عملکردهاي آنها بوجود آید .
